Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
Такім чынам, да адной фанемы /в/ адносяцца гукі [в| і [ў]. Адначасова назіраецца чаргаванне фанем /в/ — /в’/, якое цалкам марфалагізавана, г. зн. праяўляецца пры словазмяненні і словаўтварэнні, параўн.: трава — траве — травінка — траў і раса — pace — расінка — рос.
Пачатковы гук [у] (уступ, уражанне), а таксама прыназоўнік у, калі папярэдняе слова ў моўнай плыні заканчваецца на галосны, пераходзіць у [ў], што знайшло адлюстраванне і ў арфаграфіі: уступ — ва ўступе, уцячы — яна ўцякла, зайшоў у хату — зайшла ў хату, быў у мяне — была ў мяне.
Ужыванне [у| і [ў] звязана з пазіцыйнымі зменамі гукаў. У сувязі з гэтым адбыліся нават семантычныя змяненні прыназоўнікаў у і в. Супаўшы ў пэўных фанетычных пазіцыях у гуку [ў], яны перасталі ў беларускай мове адрознівацца па значэнні, параўн.: трапіла ў мяне і было ў мяне.
На першы погляд варта адносіць гук [ў] у гэтых выпадках да фанемы /у/. Аднак рашаючым трэба лічыць той факт, што [ў] з’яўляецца зычным гукам і пераход [у] — [ў] звязаны з памяншэннем колькасці складоў у слове. Фанема /у/ з’яўляецца галоснай і таму складаўтваральнай. Аднясенне гука [ў] да фанемы /у/ азначала б, што колькасць складоў у слове застаецца пастаяннай, што ў сапраўднасці не назіраецца. 3 гэтага вынікае, што і [ў] з [у] трэба адносіць да зычнай фанемы /в/.
Такім чынам, [ў] незалежна ад паходжання суадносіцца заўсёды з зычнай фанемай /в/.
Шырока распаўсюджаны таксама пераход [л] — [ў], які замацаваўся за пэўнымі групамі слоў і асобнымі словаформамі: моўчкі, поўны, чытала — чытаў, шоўк. Аднак гэты пераход не распаўсюджваецца на канцавы [л] назоўнікаў мужчынскага роду (вал, вол, капітал, падзел, пасол, столў а таксама на [л] у сярэдзіне слова, калі пры змяненні слова пасля яго паяўляецца беглы галосны (галка — галак, могілкі — могілак, палка — палак, сажалка — сажалак). Але калі пераход адбыўся, то [л] не ўзнаўляецца нават
з паяўленнем беглага галоснага (поўны — повен, чсіўны — човен). Пераход гэты не ажыццяўляецца ў новаўтварэннях тыпу калгас. Прыведзеныя факты сведчаць, што пераход [л] — [ў| з’яўляецца гістарычньгм і яго трэба разглядаць як чаргаванне фанем /л/ — /в/.
Як чаргаванне фанем /в’/ — /у/ разглядаецца і адзінкавы выпадак пераходу [в’] — [у]: віць — ую. уеш, уе. Праўда, трэба ўлічваць, што гэты пераход ускладняецца пазіцыйным праяўленнем [ў] (яна ўеў але гэта проста азначае, што ў формах слова віць можа назірацца не толькі чаргаванне [в’] — [у|, але і [в’] — [bJ.
У беларускай мове гук [й| ужьгваецца як пасля галосных, так і перад імі: [май| — [йама], [вайна] — [вайенны|. На пісьме перад галоснымі [й] перадаецца разам з галосным адной літарай. Такіх літар, якія абазначаюць «й + галосны», пяць: е, ё, я, ю, і. Па сваіх фанетычных якасцях [й] перад галоснымі не менш адрозніваецца ад [й] пасля галосных, чым [в| ад [ў|. Відавочна, паколькі гэтыя два гукі рэгулярна ўжываюцца ў розных фанетычных пазіцыях, яны адносяцца да адной фанемы /й/. Да гэтай жа фанемы адносіцца [й] у тых выпадках, калі ён узнікае з [і] у пазіцыі пасля галоснага перад зычным: пасля прьгставак, далучаных да каранёў, якія пачынаюцца з |і| (іграць — зайграць, ісці — увайсціў пры адсутнасці паўз паміж словамі [мац’і й дачка], [на Йвана].
Па сваіх функцыянальных уласцівасцях фанема /й/ не ўваходзіць ні ў якую карэляцыю зычных і, такім чынам, займае асаблівае, ізаляванае становішча ў фаналагічнай сістэме.
Сапраўды, /й/ не мае парнага глухога гука, і перад ім захоўваецца адрозненне глухіх і звонкіх зычных, чым і абгрунтоўваецца яго аднясенне да санорных. 3 пункту погляду карэляцыі цвёрдых і мяккіх зычных /й/, безумоўна, адносіцца да мяккіх, бо перад ім змякчаюцца ўсе зычныя, якія змякчаюцца і перад іншымі мяккімі. Аднак у адрозненне ад іншых мяккіх зычных /й/ з’яўляецца адзінай фанемай ва ўсёй фаналагічнай сістэме, якая не мае адпаведнай парнай цвёрдай. Якія б проціпастаўленні /й/ з іншымі гукамі ні ўзяць, ён ніколі не ўтварае з імі карэляцыі. Таму ў гэтай фанеме нельга выявіць якія-небудзь дыферэнцыяльныя прыметы.
Адасобленасць ад фаналагічнай сістэмы і фаналагічная збедненасць абумоўліваюць шырокае ўжыванне гэтага гука ў тых выпадках, калі ў моўнай плыні ўзнікаюць спалучэнні галосных, не ўласцівыя беларускай мове: [б’ійалог’ійа], [рад’ыйо], [б’ійон’іка], [к’ійоск], [зайіка], [п’ійан'ер]. Гэтым жа абумоўлена і яго выкарыстанне як аднаго з прыстаўных зычных.
У беларускай мове назіраюцца шматлікія выпадкі, калі [й] знаходзіцца пасля зычных перад галоснымі ў адным і тым жа
складзе і гэтыя склады проціпастаўлены іншым, якія складаюцца з мяккага зычнага і галоснага, параўн.: [з’йем] і |з’ем]лі, ся[мйа| і це[м’а], |пйу| і [п’у]пітр. Сярод складоў падобнага тыпу найбольш проціпастаўлены «губны цвёрды зычны + /й/ + галосны», якія сустракаюцца як у пачатку [бйу|, [пйу], так і ў канцы слова [с’амйа], [верабйу|, а таксама аналагічныя склады з [р|, якія прадстаўлены галоўным чынам у канцы слоў [надворйе], [даверйе], [шырйу]. У беларускай лексіцы шырокаўжывальныя і спалучэнні «/з’/ + /й/ + галосньг», «/д/ + /й/ + галосны»: [з’йес’ц’і], [з’йав’іцца], [падйом], [адйест|, [прадйав’іц’|.
Іншыя зычныя ў спалучэнні з /й/ сустракаюцца толькі ў запазычаннях: [кан’йак], [м’едал’йон], [дас’йе|. [дз’йерц’] — імя Дзьердзь. Акрамя таго, у формах дзеяслова ліць і ў некаторых уласных імёнах прадстаўлена спалучэнне «[л’й] + галосны». Ва ўсіх гэтых выпадках /й/ з’яўляецца самастойнай фанемай, якая дапамагае адрозніваць словы.
Галосныя пасля цвёрдых і мяккіх зычных добра адрозніваюцца ва ўспрыманні. 3 акустычнага пункту погляду любы галосны пасля мяккага зычнага ў адрозненне ад адпаведнага галоснага пасля цвёрдага зычнага пачынаецца з і-падобнага пераходнага ўчастка. Такім чынам, галосныя пасля цвёрдых і мяккіх зычных утвараюць суадносныя пары гукаў: [a] — [я|, [о] — [ё], [е] — [ё], [у| — [ю|, [ы| — [і]. 3 таго, што мяккія зычныя разглядаюцца як самастойныя фанемы, вынікае, што якасць галосных цалкам абумоўлена папярэднімі зычнымі і пары галосных адносяцца да адной і той жа фанемы. Такі пункт погляду з’яўляецца агульнапрынятым і спрэчак не выклікае адносна ўсіх галосных, акрамя пары [ы] — [і|. Сцвярджаецца, што [ы] і [і| суадносяцца з асобнымі самастойнымі фанемамі, і прыводзіцца шэраг аргументаў на карысць падобнага падыходу, якія зводзяцца да наступнага.
У пералічаных вышэй парах галосных вядучым варыянтам з’яўляецца той, які ўжываецца ў незалежным становішчы (у пачатку слова і ў ізаляваным вымаўленні). У пары [ы] — [і] у незалежным становішчы шырока прадстаўлены толькі [і]. Праўда, у беларускай мове націскны [і] звычайна перадаецца зычным [й]: [йіней], [йіскры]. Аднак сцвярджаюць, што побач з [a], [o], [e], [yl, [i] ізалявана можна вымавіць і [ы], а ў пачатку слова [ы] хоць і не сустракаецца, але можа сустрэцца, калі стварыць, напрыклад, тэрмін, аналагічны аканню, оканню, еканню, іканню, — ыканне. Гук [ы] ужываецца таксама як назва літары ы. Гэты аргумент як быццам найбольш пераканаўчы, калі ўлічыць, што ў беларускай мове, як і ў іншых усходнеславянскіх мовах, націскныя галосныя амаль не сустракаюцца ў пачатку слова, за выключэннем
запазычанняў. Але ў запазычаннях сустракаецца і [ы|: Ыйсон, Ый Джу. Сцвярджаюць таксама, што [ы] можна вымавіць працяжна, пры гэтым [ы] ніколі не пераходзіць у [і|. Гук [ы] можна вылучыць з кантэксту, у той час як галосныя пасля мяккіх зычных ізаляваць нельга. Нарэшце, пра самастойнасць /і/ і /ы/ сведчьгць і тое, што шэраг суфіксаў, якія пачынаюцца з [і], змякчаюць цвёрды зычны. Аднак усе гэтыя довады на карысць самастойнасці /ы/ не вельмі пераканаўчыя.
Сапраўды, у беларускай мове паралельна з парай быць — біць існуюць пары гэта — гета, лэ\паць\ — ле[піць\. Гук [е| настолькі пашыраны пасля цвёрдых зычных, што ён сустракаецца амаль пасля кожнага зычнага — і не толькі ў запазычаных словах, а ва ўласнабеларускай лексіцы: пэцкаць, сэрца, мястэчка, вуздзэчка, гэты. Характэрна, што па меры асіміляцыі запазычанай лексікі не назіраецца тэндэнцыя да памякчэння папярэдняга зычнага. Эксперыменты па ўспрыманні галосных з розных фанетычных пазіцый пацвярджаюць у такой жа ступені самастойнасць /ы/ — /і/, як і /э/ — /е/, а таксама іншых пар галосных пасля цвёрдых і мяккіх зычных. Гэта азначае, што любы варыянт галоснага, які залежыць ад цвёрдасці і мяккасці зычных, носьбіт мовы ў стане імітаваць, вымавіць пры належнай трэніроўцы. Пара /ы/ — /і/ мае тут толькі тую перавагу, што літары, якія абазначаюць гэтыя гукі, маюць не зусім такое гукавое значэнне ў пачатку слоў, як пары літар э — е, о — ё, a — я, у — ю.
Калі е, ё, я, ю ў пачатку слова і пасля галосных заўсёды адпавядаюць спалучэнню гукаў «/й/ + адпаведны галосны», то /і/ абазначае не толькі [йі] (калі [і] знаходзіцца пад націскам), але і гук [і] (калі ён не пад націскам), параўн.: іней [йін’ей] (магчымы і варыянт [ін’ей]), але [іголка], [іржышча]. Адназначнасць літар для [ы] і [і] робіць уражанне адноснай самастойнасці гэтых гукаў у параўнанні з іншымі парамі галосных.
Пры спасылцы на суфіксы, якія пачынаюцца з [ы] і выклікаюць ацвярдзенне фінальнага зычнага ўтваральнай асновы, не ўлічваюць тое, што пры словаўтварэнні выкарыстоўваюцца не толькі суфіксы, але і чаргаванні, у тым ліку чаргаванне цвёрдых і мяккіх зычных. Пры такой аргументацыі самастойнасці /ы/ варта прызнаць, напрыклад, і самастойнасць варыянта /а/ пасля мяккіх зычных, бо суфікс -ян-, які ўтварае прыметнікі, памякчае зычны ўтваральнай асновы (драўляны, алавяны, шкляньі).
Асноўным аргументам на карысць таго, што адносіны [ы| і [і] такія ж, як і іншых пар галосных, з’яўляецца тое, што [і] ужываецца толькі пасля мяккіх, а [ы] — толькі пасля цвёрдых зычных. Акрамя таго, калі слова пачынаецца з [і] і ідзе за словам, якое
канчаецца цвёрдым зычным, гэты [і| звычайна чаргуецца з [ы|: іголка, але [зыголкай], [п’едынстытут], [спортынв’ентар|. Адваротная замена [ы| на |і| не назіраецца таму, што няма слоў, якія б пачыналіся з |ы|. Можна прывесці некалькі прыкладаў, якія паказваюць, што цвёрдасць або мяккасць зычных абумоўлівае паяўленне [ы] або [і|. У прыватнасці, назоўнікі з асновай на шыпячыя пасля іх зацвярдзення захавалі скланенне, якое характэрна для мяккіх асноў, пры гэтым [і| пераўшоў у [ы|. Падрабязней аб гэтым гл. далей. Тое ж можна сказаць адносна канчаткаў -і, -ы пасля цвёрдых і мяккіх зычных у назоўным і вінавальным склонах множнага ліку, хоць [і| у гэтым выпадку ніяк гістарычна не апраўданы.
КНІГІ ОНЛАЙН
