Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
Вельмі істотнае значэнне для марфалогіі і словаўтварэння маюць чаргаванні фанем, якія звычайна звязаны з пэўнымі гра6
матычнымі значэннямі, бо голькі праз іх выяўляюцца шматлікія асаблівасці скланення імён, спражэння дзеясловаў, утварэння слоў розных часцін мовы. Чаргаванні вызначаюць спецыфіку марфалогіі, бо наваг у блізкароднасных .мовах яны часта істотна адрозніваюцца. Вось чаму існуе спецыяльны раздзел мовазнаўства — марфаналогія (з морфафаналогія), які займаецца чаргаваннем фанем у межах марфемы. Ужо сама назва гэтага раздзела сведчыць, што ён з’яўляецца злучальным звяном паміж фаналогіяй і марфалогіяй.
Фанемны склад беларускай мовы
Зыходным і асноўным паняццем фаналогіі, найдрабнейшай адзінкай з’яўляецца фанема. Ф а н е м а м і называюць гукі, якія служаць для адрознення слоў або іх форм. Напрыклад, калі параўнаць рад слоў бык, бок, бак, бук, то лёгка заўважыць, што гэтыя словы адрозніваюцца 'гукамі [ы|, [o], [а], [у|. Гэта азначае, што ў беларускай мове ёсць галосныя фанемы /ы/, /о/, /а/, /у/.
Для таго каб выявіць фанемы, зручна падбіраць такія пары слоў, якія былі б рознымі па значэнні і адрозніваліся толькі адным гукам (так званыя мінімальныя пары слоў): важу — ваджу, дом — том, кон — конь, купаць — капаць, пылок — палок, рама — рана, бэлька — болька, шукаць — сукаць. Такім шляхам выяўляюцца фанемы /ж/, /дж/, /д/, /т/, /н/, /н’/, /у/, /а/, /ы/, /э/ і г. д.
Аднак у радзе выпадкаў падабраць адпаведныя мінімальныя пары не так лёгка. Могуць сустрэцца і такія выпадкі, калі як быццам і існуе мінімальная пара, а фанематычнасць гука выклікае сумненне. Напрыклад, мінімальную пару складаюць форма роднага склону назоўніка газа (з /г/ выбухным) і форма назоўнага склону множнага ліку назоўніка газ (газы — газы), бо гэтыя словы розныя па значэнні і адрозніваюцца толькі адным гукам (/г/ выбухны ў форме слова газа і /г/ фрыкатыўны ў форме слова газ). Аднак /г/ выбухны звычайна не разглядаюць як асобную фанему, бо ён сустракаецца ў нязначнай колькасці слоў іншамоўнага паходжання і назіраецца тэндэнцыя да замены яго /г/ фрыкатыўным менавіта ў літаратурным вымаўленні. У падобных выпадках прынята гаварыць аб свабодным вар’іраванні гукаў. Той гук, які сустракаецца рэдка і падлягае субстытуцыі (замяшчэнню), разглядаецца як факультатыўны варыянт фанемы.
Паколькі не заўсёды можна адшукаць мінімальныя пары слоў, у фаналогіі выключна важнае значэнне надаецца паняццю фанетычнай пазіцыі. Фанетычная пазіцыя — гэта канкрэтныя ўмовы, якія вызначаюць артыкуляцыйныя і акустычныя якасці
гукаў. Пазіцыя для пэўнага гука вызначаецца папярэднімі і наступнымі гукамі, яго становішчам адносна націску, месцам у слове, фразе і г. д. У выпадку з мінімальнымі парамі мы маем справу з поўнай тоеснасцю пазіцыі. Аднак для доказу фанематычнасці гука дастаткова і частковай тоеснасці. Возьмем, напрыклад, гукі [к| і [к’|. Акрамя мінімальнай пары куры (загадны лад дзеяслова курыць) — Кюры, наўрад ці можна знайсці якія-небудзь іншыя. У гэтай пары слоў адно слова належыць да агульнаўжывальнай лексікі, другое — уласнае імя, ды яшчэ і запазычанае. Таму на падставе толькі гэтага прыкладу яшчэ цяжка гаварыць аб фанематычнасці [к’|. Але ёсць прыклады, якія паказваюць, што /к/ і /к’/ сустракаюцца ў аднолькавай фанетычнай пазіцыі. Склад /к’і/ шырока распаўсюджаны ў розных лексічных пластах (ківаць, кідаць, кішка, кукішкі). Зрэдку сустракаецца і склад /кы/ (кыркаць, кыця, кыш). Такая ж сітуацыя назіраецца і са складамі ка — кя, ко — кё, ку — кю (кахаць — Кяхта, корпацца — кіяскёр, куры — манікюр). На гэтай аснове можна з упэўненасцю гаварыць аб фанематычнасці [к| і [к’]. У словазмяненні і словаўтварэнні /к/ і /к’/ звычайна паводзяць сябе як варыянты адной фанемы, таксама як /х/ і /х’/, /г/ і /г’/, мяккасць якіх абумоўлена пазіцыйна.
Зразумела, што ў разгледжаным выпадку мы маем справу з фанемай /к’/, якая яшчэ толькі развіваецца, таму адны са складоў у прыведзеных парах частыя, другія сустракаюцца досыць рэдка. Калі ж узяць іншыя пары гукаў, дык акажацца, што склады ў проціпастаўленых парах сустракаюцца аднолькава часта і шырока прадстаўлены як ва ўласнабеларускай, так і ў запазычанай лексіцы, напрыклад, слоў са складамі та — ця, са — ся, за — зя і г. д. Таму сустракальнасць гукаў у аднолькавых фанетычных умовах у межах склада, несумненна, з’яўляецца дастатковым доказам іх фанематычнасці.
Аналіз лексікі беларускай мовы паказвае, што ёй уласцівы наступныя фанемы: /п/, /п’/, /б/, /б’/, /м/, /м’/, /ф/, /ф’/, /в/, /в’/, /й/, /т/, /ц’/, /д/, /дз’/, /дз/, /с/, /с’/, /з/, /з’/, /н/, /н’/, /л/, /л'/, /ц/, /ш/, /ж/, /ч/, /дж/, /р/, /г/, /г’/, /х/, /к/, /к’/, /а/, /о/, /е/, /у/, /і/, а таксама факультатыўная фанема /g/ (г выбухны), якая сустракаецца ў словах іншамоўнага паходжання і мае тэндэнцыю да замены фанемай /h/ (г фрыкатыўны).
Гукі [ы], [о|, [а], [у|, выступаючы ў канкрэтным гукавым акружэнні /б/ — /к/, маюць шэраг прымет, якія абумоўлены менавіта гэтым акружэннем. У становішчы пасля /б/ галосныя /а/ і /ы/ некалькі агубляюцца, пачатак /о/ гучыць як /у/, г. зн. становіцца болын вузкім. Змяняюцца пэўным чынам і канцавыя
фазы вымаўлення гэтых галосных перад /к/. У выніку яны і цалкам некалькі змяняюцца ў даным кантэксце ў параўнанні з іншымі кантэкстамі. Аднак у кожным гуку заўсёды захоўваюцца такія прыметы, якія дазваляюць носьбіта.м мовы з іх дапамогай адрозніваць словы. Таму /ы/, /о/, /э/, /а/, /у/ з розных пазіцый адносяцца да адных і тых жа фанем /і/, /о/, /е/, /а/, /у/, бо пры разглядзе іх у якасці фанем трэба абстрагавацца ад тых прымет, якія абумоўлены акружэннем.
Калі ў залежнасці ад пазіцыі гукі змяняюцца такім чынам, што ўспрымаюцца як зусім розныя, не заўсёды ясна, да якой фанемы яны належаць. У сувязі з гэтым ніжэй будуць прааналізаваны найбольш складаныя выпадкі аднясення розных гукаў да адной фанемы.
У некаторых пазіцыях узнікаюць спалучэнні гукаў замест аднаго. Напрыклад, мы гаворым азёры, але возера, на лбе напісана, але з-пад ілба. Толькі з дапамогай падрабязнага аналізу канкрэтных пазіцыйна абумоўленых спалучэнняў гукаў можна высветліць іх фанемную прыналежнасць. У беларускай мове да іх належаць спалучэнні з прыстаўнымі зычнымі і галоснымі, падоўжаныя зычныя.
Валодаючы мноствам фанетычных (артыкуляцыйных або акустычных) прымет, гукі проціпастаўляюцца толькі некаторым з іх, якія прынята называць дыферэнцыяльнымі. Астатнія прмметы называюць недыферэнцыяльнымі. Напрыклад, зычны [с] з’яўляецца пярэднеязычным, шчылінным, глухім, цвёрдым, ненасавым. Пярэднеязычнасць, шчыліннасць, глухасць, цвёрдасць з’яўляюцца дыферэнцыяльнымі прыметамі, таму што /с/ проціпастаўляецца /х/ заднеязычнаму (сорам — хорам), /ч/ змычнаму (com — том), /з/ звонкаму (соль — золь), /с’/ мяккаму (саджу — сяджў), але не проціпастаўлены насавому пярэднеязычнаму шчыліннаму, бо такога гука наогул няма ў беларускай мове. Таму ненасавы характар /с/ не з’яўляецца дыферэнцыяльнай прыметай. He будзе дыферэнцыяльнай прыметай мяккасць /х’/ перад /і/ (хітры), цвёрдасць /ч/, /ш/, /ж/, /дж/, /р/, /ц/, таму што /х’/ не сустракаецца ў той жа фанетычнай пазіцыі, што і /х/, а значыць, і не проціпастаўляецца яму. Усе ж астатнія названыя гукі (/ч/, /ш/, /ж/, /дж/, /р/, /ц/) не маюць мяккіх адпаведнікаў наогул.
Розная колькасць дыферэнцыяльных прымет яшчэ раз паказвае, што гукі і фанемы ні ў якім разе нельга разглядаць як тоесныя, бо фанемы суадносяцца не з усімі прыметамі гукаў, а толькі з дыферэнцыяльнымі.
Асабліва ярка выдзяляюцца дыферэнцыяльныя прыметы ў тых выпадках, калі фанемы звязваюцца імі ў цэлыя рады. Такія рады
называюцца суадноснымі, або карэлятыўнымі, а адносіны riaMix адпаведнымі фанемамі — карэляцыямі. Карэляцыі звычайна лягчэй за ўсё выяўляюцца дзякуючы наяўнасці такіх фанетычных пазіцый, у якіх абедзве проціпастаўленыя фанемы супадаюць у адным гуку, г. зн. іх проціпастаўленне перастае існаваць, нейтралізуецца. Гэта з’ява і атрымала назву — нейтралізацыя. Возьмем, напрыклад, глухія і звонкія зычныя. У беларускай мове іх адрозненне яўна фаналагічнае (дом — том, біць — піць). Але ў канцы слова звонкія зычныя аглушаюцца, таму тут няма проціпастаўлення па звонкасці—глухасці: (грыба — грыпу), але (грып\ I такія суадносіны назіраюцца паміж усімі глухімі і звонкімі зычнымі. Значыць, глухасць—звонкасць з’яўляецца дыферэнцыяльнай прыметай, а глухія і звонкія зычныя фанемы ўтвараюць карэляцыю.
У беларускай мове, акрамя глухіх і звонкіх, карэляцыі ўтвараюць цвёрдыя і мяккія, шыпячыя і свісцячыя, змычныя і афрыкатыўныя зычныя фанемы. Для марфалогіі найбольш істотнае значэнне мае карэляцыя зычных па цвёрдасці—мяккасці, бо менавіта проціпастаўленне цвёрдых і мяккіх зычных нейтралізуецца ў сувязі са словаўтварэннем і словазмяненнем.
Карэлятыўныя адносіны сярод галосных выяўляюцца не так выразна, бо галосных вельмі абмежаваная колькасць, і таму не могуць стварацца вялікія па колькасці карэлятыўныя рады.
Карэляцыі і дыферэнцыяльныя прыметы, на аснове якіх яны ўтвараюцца, маюць найбольш істотнае значэнне для фаналагічнага аналізу. Па-першае, карэляцыйныя адносіны дазваляюць найбольш лёгка выдзеліць дыферэнцыяльныя прыметы, г. зн. вызначыць фаналагічны змест фанем, якія ўдзельнічаюць у карэляцыі. Па-другое, фанемы, якія ўтвараюць карэляцыі з’яўляюцца блізкімі, роднаснымі, бо яны адрозніваюцна толькі адной дыферэнцыяльнай прыметай. Адны і тыя ж фанемы ўваходзяць у розныя карэляцыі. Напрыклад, фанема /с/ уваходзіць у карэляцыйны рад па глухасці—звонкасці /с/ — /з/, цвёрдасці—мяккасці /с/ — /с’/, шьгпячасці—свісцячасці /с/ — /ш/. Дзякуючы дыферэнцыяльным прыметам, якія ствараюць карэляцыі, большасць фанем не ізаляваны адна ад другой, а звязаны паміж сабой, утвараючы сістэму фанем.
Звычайна фанемы, якія ўваходзяць у карэляцыйныя рады, не толькі ў артыкуляцыйным і акустычным аспектах маюць агульныя ўласцівасці, але і падобна паводзяць сябе пры змяненні фанетычных умоў ужывання, абумоўліваюць аднолькавыя з’явы ў марфалогіі.
Фанемная прыналежнасць гукаў [ў], [й], [ы]
У пазіцыі перад галоснымі ў беларускай мове ўжываюцца гукі [в] і [в’]. Калі пры словаўтварэнні або словазмяненні яны аказваюцца перад зычнымі або ў канцы слоў, то змяняюцца на [ў], параўн.: [карова] — [кароў] — [кароўн’ік], [н'іва| — [н’іў], [крыві] — [кроў]. Пры гэтым чаргаванне [в’] — [ў] магчыма толькі таму, што [в’], як і ўсе іншыя губныя, зацвярдзеў у канцы слоў і перад зычнымі. Таму пазіцыйным варта лічыць толькі чаргаванне [в’] — [ў|.
КНІГІ ОНЛАЙН
