Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
Падзел часціц на тры групы ў залежнасці ад іх значэння, вылучэнне асобнай чацвёртай групы часціц на аснове асобнага іх граматычнага статуса расхістваецца няпэўнасцю значэння асобных часціц і іх полісеміяй. Да таго ж розніца паміж асобнымі групамі часціц настолькі значная, што нярэдка розныя паўназначныя словы аказваюцца больш блізкімі паміж сабой, чым часціцы суседніх груп.
У многіх часціцах мадальныя значэнні развіваюцца настолькі ярка, што такія часціцы набліжаюцца да мадальных слоў: «Збожжа сып у ямы, там дарма...» — «Ды яго, бадай, ад восені няма!..» (С. Дзяргай). 3 другога боку, катэгорыя мадальнасці, уцягваючы ў сваю сістэму паўназначныя словы, нярэдка нават іх ператварае ў часціцы, як адзначыў В. У. Вінаградаў. Такім чынам, ствараецца пэўнае кола слоў, якія з’яўляюцца своеасаблівым мастом паміж непаўназначнымі словамі і мадальнымі словамі. Да такога пераходнага разраду, несумненна, адносяцца такія мадальныя словы-часціцы, як бач, кажа, бадай, то* бок (як указанне на папраўку, замену раней сказанага), далібог, размоўн. нябось. Аднак справа не столькі ў тым, дзе разглядаць гэту пераходную групу слоў. Важна падкрэсліць, што ў часціцах ідзе актыўны працэс развіцця мадальных значэнняў.
Месца часціц у сінтаксічнай канструкцыі
Большасць часціц у сучаснай мове не мае пастаяннага, фіксіраваннага месца ў сказе. Да такіх часціц, якія свабодна перамяшчаюцца ў межах сінтаксічнай канструкцыі, адносяцца аж, ажно, бы (б), было, вось, вунь, ды. дык, нават, ужо, хіба. Праўда, ступень свабоды ў розных часціц неаднолькавая. Да прыкладу,
часціцы нават, няўжо, ды, дык звычайна не ўжываюцца ў канцы сказа: яны найчасцей выбіраюць прэпазіцыйнае становішча ў адносінах да лагічна акцэнтуемага сдова (ці члена сказа).
Пастаяннае месца адносна той моўнай адзінкі, з якой часціцы звязаны, — гэта або прэпазіцыя, або постпазіцыя. У абсалютнай прэпазіцыі — у пачатку сказа — размяшчаюцца часціцы што за, ну, сцвярджальная так і адмоўная не (якія, г. зн. сцвярджальная і адмоўная часціцы, па сутнасці, з’яўляюцца эквівалентамі выказвання), у большасці выпадкаў — няхай і бадай. У прэпазіцыі (перад словам, да якога адносіцца часціца) размяшчаюцца і часціцы проста, не, ні, ці, амаль, толькі, іменна. У постпазіцыі — часціцы жа (ж), такі, нярэдка бы (б), сабе.
Часціцы як база для ўтварэння злучнікаў і словаўтваральных афіксаў
Вылучальна-абмежавальныя, мадальна-валявыя, асабліва параўнальныя часціцы маюць ярка выражаную тэндэнцыю быць дапаможнымі сродкамі выражэння розных сінтаксічных адносін. У складаназлучаных і складаназалежных сказах часціцы жа (ж), паўторнае ні, толькі, хоць, хаця, выключна, ці, што за, няхаіі, хай, быццам, нібы, бы (у значэнні ‘быццам’), іначай, інакш, адно, дык. выступаюць або як дадатковыя сродкі сувязі частак (калі гэтыя часткі сказа звязаны злучнікамі) і набьгваюць ролю так званых лексічных канкрэтызатараў пры злучніках, або нават як асноўньгя сродкі сувязі, прымаючы на сябе ролю злучнікаў і становячыся аналагамі злучнікаў. У радзе выпадкаў прыходзіцца лічыць граматычнымі амонімамі часціцу і злучнік — настолькі арганічнай стала роля злучніка. Гэта датычыць, у прыватнасці, такіх слоў, як жа (ж), паўторнага ні, паўторнага то, часціц хоць, хаця, ці, як бы, як быццам, быццам бы, як быццам бы.
Усё гэта гаворыць аб тым, што нельга ад.маўляць за часціцамі права выражаць сінтаксічныя адносіны.
Фіксіраванае месца ў сінтаксічнай канструкцьп тых часціц, якія звязваюцца з асобнымі словамі, з цягам часу становіцца звычным; гэта прыводзіць да таго, што часціцы пачынаюць траціць сваю самастойнасць і перастаюць усведамляцца як асобныя словы, ператвараючыся ў прэпазіцыйныя ці постпазіцыйныя «прылепы», як трапна назваў іх В. У Вінаградаў. Былыя часціцы са значэннем няпэўнасці -сь, -сьці, -небудзь, -колечы (-кольвечы, -кольвек) не існуюць у мове як самастойныя словьг. іх нельга аддзяліць ад таго слова, з якім яны звязаны, — ні пераставіць на іншае месца ў сказе, ні ўставіць слова паміж паўназначным сло-
вам і такой «часціцай» нельга. Таму ў словах хтось, ійтось, хтосыіў штосьці, кудысьці, хто-небудзь, калі-небудзь, што-колечы, штокольвечы, дзе-кольвек былыя часціцы поўнасцю і канчаткова ператварыліся ў словаўтваральныя афіксы — у постфіксьг з агульным значэннем няпэўнасці.
Былая зваротная часціца -ся (-ца) таксама поўнасцю ператварылася ў дзеяслоўную марфему — словаўтваральны ці формаўтваральны постфікс. Адзінае, што ў нейкай меры сведчыць аб паходжанні -ся (-ца) з часціц — гэта гюстфлексійны характар постфікса зваротнасці.
Перайшла ў постфлексійны афікс часціца -та, якая захоўвае мадальнае значэнне пацвярджэння: Як-та не гаварыць? То-та! Так-та! Ён-та прыйдзе.
Гэта ж можна сказаць і аб постфлексійным афіксе -ка (варыянт — -тка), які змякчае імператыўнасць дзеясловаў: хадзі-ка, дай-ка, зсшду-ка, глядзі-тка. Гэты афікс ужываецца ў размоўных стылях сучаснай мовы і ў гаворках.
Ёсць, аднак, рад часціц, якія знаходзяцца на мяжы пераходу ў афіксы. Адны з іх выконваюць двайную функцыю, як, напрыклад, часціцы не, ні, ані і прыстаўкі не-, ні-, ані-, параўн.: не прыгожы — непрыгожы, не знаёмы — незнаёмы, не пагода — непагода, не прыяцель — непрыяцель, ні што — нішто, ні які — ніякі, не было нікога ані — не было анікога, нідзе ані — анідзе. Дарэчы, прыстаўкі не-, ні-, ужываючыся з займеннікамі, ва ўскосных склонах могуць ад займенніка адрывацца прыназоўнікамі: не з кім, не ў кага, ні з якім, ні ад чаго. Такім жа чынам паводзіць сябе і прыстаўка абыз займеннікамі: абы-хто — абы ў каго, абы з кім; абы-які — абы ў якім, абы з якога, хоць толькі: абы-як, абыдзе, абы-куды (у нязменных словах).
He поўнасцю страцілі сваю «асобаснасць» і часціца -такі (-ткі) — паміж словам і гэтай часціцай можа быць устаўлена іншая часціца: паіішоў-такі — пайшоў жа такі; ён такі думае прыйсці — ён усё ж такі думае прыйсці', сапраўды-такі — сапраўды ж такі.
Што ж датычыць часціц бы (б), бадай, няхай, хай, то яны не сталі яшчэ формаўтваральнымі афіксамі. Мадальнае значэнне ірэальнасці (пажаданасці або імператыўнасці) не замыкаецца вузкімі рамкамі дзеяслоўнай сінтаксічнай канструкцыі. Гэтыя часціцы лёгка могуць быць ужыты і ў недзеяслоўных канструкцьгях: Дожджыку б сюды! Няхай хоць пажар! Бадай яму ліха!
ЗМЕСТ
ПРАДМОВА 3
ФАНАЛОГІЯ 5
Фанетыка і граматыка 5
Фанемны склад беларускай мовы 7
Фанемная прыналежнасць гукаў [ў], [й|, [ы] II
Фанемная прыналежнасць пазіцыйна абумоўленых спалучэнняў гукаў . . 15
Падоўжаныя зычныя гукі іх суадноснасць з фанемамі 19
Цвёрдыя і мяккія фанемы 25
Глухія і звонкія фанемы 30
Карэляцыя шыпячых і свісцячых зычных 33
Чаргаванне фанем 34
Заканамернасці будовы склада 42
МАРФАНАЛОГІЯ 46
Марфаналагічныя з’явы пры словаўтварэнні 49
Марфаналагічныя змены ў аснове ўтваральнага дзеяслова 54
Марфаналагічныя змены ў аснове ўтваральнага назоўніка 65
Марфаналагічныя змены ў аснове ўтваральнага прыметніка 71
Марфаналагічныя з’явы пры словазмяненні 74
Марфаналагічныя з’явы ў парадыгматыцы дзеяслова 74
Кансанантныя чаргаванні каранёвай марфемы 75
Кансанантныя чаргаванні каранёвай марфемы не на марфемным шве. . 80
Чаргаванні галосных фанем 81
Чаргаванні, членамі якіх з’яўляюцца галосныя фанемы 81
Чаргаванні галосных з нулём гука 86
Чаргаванні галосных з зычнымі 88
Марфаналагічныя з’явы ў парадыгматыцы назоўнікаў 89
Кансанантныя чаргаванні ў парадыгматыцы назоўнікаў 91
Чаргаванні галосных фанем з нулём унутры асновы 94
Марфаналагічныя з’явы ў парадыгматыцы прыметнікаў 102
Марфаналагічныя з’явы ў парадыгматыцы лічэбнікаў 103
НАЗОЎНІК 105
Лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў 105
Агульныя і ўласныя назоўнікі 105
Адушаўлёныя і неадушаўлёныя назоўнікі 106
Асабовыя назоўнікі 108
Канкрэтныя і абстрактныя назоўнікі 110
Рэчыўныя назоўнікі 111
Зборныя назоўнікі Hl
5 Катэгорыя роду. . . - 112
Назоўнікі агульнага роду 114
Варыянтныя формы наюўнікаў аднаго роду 115
Варыянтнасць у граматычным родзе назоўнікаў 116
Граматычны род складанаскарочаных слоў 117
Род складаных назоўнікаў 119
Граматычныя асаблівасні складаных назоўнікаў з першай часткай паў-. . 120
Катэгорыя ліку 122
Адзіночналікавыя назоўнікі (singularia tantum) 123
Множналікавыя назоўнікі (pluralia tantum) 124
3 Катэгорыя склону 125
Скланенне 126
Размеркаванне назоўнікаў па склонах 126
7 Першае скланенне 127
Скланенне назоўнікаў мужчынскага роду 127
• Скланенне назоўнікаў ніякага роду 142
Другое скланенне 146
Скланенне назоўнікаў мужчынскага і агульнага роду на -а (-я) 153
' Трэцяе скланенне 158
Скланенне назоўніка маці 161
Скланенне множналікавых назоўнікаў 162
Скланенне назоўнікаў ніякага роду на -я (-ё), -о, якія абазначаюць маладых істот 165
Скланенне назоўнікаў ніякага роду на -мя 166
Ад’ектыўнае скланенне назоўнікаў 167
Скланенне некаторых прозвішчаў 168
Словаўтварэнне назоўнікаў 171
Суфіксальныя назоўнікі 172
Назоўнікі, утвораныя ад асноў дзеясловаў 172
Назоўнікі, утвораныя ад назоўнікаў 177
Адпрыметнікавыя назоўнікі 182
Назоўнікі з .мадыфіксаныйнымі значэннямі 184
Суфіксальныя назоўнікі, утвораныя ад іншых часцін мовы 186
Прэфіксальнае словаўтварэнне назоўнікаў 187
Прэфіксальна-суфіксальныя назоўнікі 191
Складаныя назоўнікі 192
ДЗЕЯСЛОЎ 195
Н Інфінітыў 196
Пераходныя і непераходныя дзеясловы 197
3 Зваротныя і незваротныя дзеясловы 199
Катэгорыя стану 200
•2 ? Катэгорыя ладу 202
Катэгорыя трывання 205
Катэгорыя часу 207
Кагэгорыя асобы. ... 212
Спражэнне дзеяслова 214
Словазмяняльныя класы лзеясловаў . . 216
Прадуктыўныя словазмяняльныя класы 216
Непралуктыўныя словазмяняльныя класы 220
Дзеясловы. якія не ўвайшлі ні ў адзін з класаў 227
Узаемадзеянне словазмяняльных класаў дзеясловаў 228
Дзеепры.метнік 229
Дзеепрыметнікі незалежнага стану 230
Дзеепрыметнікі залежнага стану 231
Пераход дзеепрыметнікаў у іншыя часціны мовы 232
Дзеепрыслоўе 234
Пераход дзеепрыслоўяў у іншыя часціны мовы 235
ПРЫМЕТНІК 236
Якасныя прыметнікі 237
Адносныя прыметнікі 238
Ступені параўнання якасных прыметнікаў 239
Поўныя і кароткія формы якасных прыметнікаў 242
КНІГІ ОНЛАЙН
