Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
Пад уплывам форм тыпу сялян, грамадзян побач з формамі з канчаткам -аў некаторыя назоўнікі, якія абазначаюць асобу па прыналежнасці да пэўнай нацыянальнай групы, а таксама назоўнікі салдат і партызан могуць мець варыянтную форму з нулявым канчаткам (башкіраў і башкір, мадзьяраў і мадзьяр, манголаў і мангол, румынаў і румын, туркменаў і туркмен, цыганаў і цыган, партызанаў і партызан, салдатаў і салдат).
У мове мастацкай літаратуры адзначаюцца варыянтныя формы з канчаткам і без канчатка ад назоўнікаў, якія абазначаюць парныя прадметы (валёнкаў і валёнак, капытоў і капыт, пагонаў і пагон, чаравікаў і чаравік).
Даволі пашыраны формы з нулявым канчаткам ад назоўнікаў раз і год: пяць раз, некалькі год піаму назад, колькі год яны жывуць?
Назоўнікі госць, конь, лапаць, локаць пры ўказанні на зборнасць у родным склоне маюць канчатак -ей: гасцей, коней, лап140
цейг, у колькасна-іменных спалучэннях пры абазначэнні раздзельнай множнасці ўжываецца канчатак -ёў (-яў): пяць канёў, некалькі лапцяў, двух локцяў.
Назоўнікі сусед і чорт у родны.м склоне маюць варыянтныя канчаткі -яў і -ей: суседзяў і суседзей, чэрцяў і чарцей.
Заўвага. У сучаснай моўнай практыцы назіраецца тэндэнцыя да пашырэння канчатка -аў (-яў) у формах роднага склону множнага ліку назоўнікаў мужчынскага роду і замацаванне іх у якасці нар.матыўных.
Давальны склон. У давальным склоне множнага ліку назоўнікі з асновай на цвёрды зычны, шыпячыя, р, ц і г, к, х маюць канчатак -ам, з асновай на мяккі зычны — канчатак -ям (дубам, сялянам, нажам, краўцам, геолагам, узгоркам, коням, дням, кавалям, суседзям, гасцям).
Вінавальны склон. Форма вінавальнага склону адушаўлёных назоўнікаў супадае з формай роднага склону: бачу студэнтаў, хлопцаў, настаўнікаў, ваўкоў, кавалёў, вераб'ёў, салдат (салдатаўў суседзяў (суседзей).
Форма вінавальнага склону асабовых назоўнікаў супадае з формай назоўнага склону ў словазлучэннях з дзеясловамі, якія абазначаюць пераход у іншае становішча, уключэнне ў пэўную катэгорыю асоб: пайшоў у салдаты, пайшоў у партызаны, выбралі ў акадэмікі, выйшаў у людзі, выйшаў у перадавікі, выбіцца ў людзі, вылучыць у дэпутаты, клікаць у госці, аддаць у рэкруты, запісацца ў героі. Назоўнікі, якія абазначаюць свойскіх жывёл, таксама могуць ужывацца з канчаткам, які супадае з канчаткам назоўнага склону: пасе коні, даглядае валы.
Неадушаўлёныя назоўнікі ў вінавальным склоне маюць форму, агульную з назоўным склонам: бачу лясы, сталы, трамваі, агні.
Творны склон. У творным склоне множнага ліку назоўнікі з асновай на цвёрды зычны, шыпячыя, р, ц і г, к, х маюць канчатак -амі, назоўнікі з асновай на мяккі зычньг — канчатак -ямі (лясамі, дамамі, аўтобусамі, нажамі, настаўнікамі, геолагамі, кавалямі, медалямі, вучнямі, гаямі).
У гутарковай мове і мове мастацкай літаратуры назоўнік конь сустракаецца з канчаткам -мі (коньміў які з пункту погляду сучаснай нормы з’яўляецца яе парушэннем.
Месны склон. У месным склоне назоўнікі з асновай на цвёрды зычны, шыпячыя, р і ц, а таксама г, к, х маюць канчатак -ах, з асновай на мяккі зычны — канчатак -ях (у лясах, на сталах, у агародах, на нажах, аб геолагах, аб настаўніках, аб кавалях, вучнях, у гаяхў
Клічны склон. У множным ліку зваротак ужываецца ў форме назоўнага склону, за выключэннем назоўніка пан, ад якога клічная форма можа быць панове, побач з формай паны. Напрыклад: He пацяшайцеся, панове, Што нас вы ў путы закулі (М. Васілёк).
Скланенне назоўнікаў ніякага роду
Назоўнікі ніякага роду, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчаткі -а (-о), -е (-ё), скланяюцца як назоўнікі мужчынскага роду з нулявым канчаткам, хаця ў паасобных склонах адзіночнага і множнагаліку вызначаюцца некаторымі асаблівасцямі, што залежыць галоўным чьгнам ад характару асновы назоўніка.
Узор скланення назоўнікаў ніякага роду Адзіночны лік
Склон
Аснова на цвёрды зычны
Н.
долат-а
зарыв-а
кавадл-а
акн-о
гнязд-о
Р.
долат-а
зарыв-а
кавадл-а
акн-а
гнязд-а
д.
долат-у
зарыв-у
кавадл-у
акн-у
гнязд-у
в.
долат-а
зарыв-а
кавадл-а
акн-о
гнязд-о
т.
долат-ам
зарыв-ам
кавадл-ам
акн-ом
гнязд-ом
М. (аб)
долац-е
зарыв-е
кавадл-е
акн-е
гняздз-е
Склон
Аснова на шыпячыя, р і ц
Н.
збожж-а
узвышш-а
рабр-о
сэрц-а
Р.
збожж-а
узвышш-а
рабр-а
сэрц-а
д.
збожж-у
узвышш-у
рабр-у
сэрй-у
в.
збожж-а
узвышш-а
рабр-о
сэрц-а
т.
збожж-ам
узвышш-ам
рабр-ом
сэрц-ам
М. (аб)
збожж-ы
узвышш-ы
рабр-ы
сэрц-ы
Склон
Аснова на к, х
Н.
воблак-а
ачк-о
рэх-а
мястэчк-а
Р.
воблак-а
ачк-а
рэх-а
мястэчк-а
д.
воблак-у
ачк-у
рэх-у
мястэчк-у
В.
воблак-а
ачк-о
рэх-а
мястэчк-а
Т.
воблак-ам
ачк-ом
рэх-ам
мястэчк-ам
М. (аб)
воблак-у
ачк-у
рэх-у
мястэчк-у
Склон
Аснова на мяккі зычны і й
Н.
пол-е
касс-ё
нагор’-е
адценн-е
Р.
пол-я
касс-я
нагор’-я
адценн-я
д.
пол-ю
касс-ю
нагор’-ю
адценн-ю
В.
пол-е
касс-ё
нагор’-е
адценн-е
т.
пол-ем
касс-ём
нагор’-ем
адценн-ем
М. (аб)
пол-і
касс-і
нагор’-і
адценн-і
Множны лік
Склон
Аснова на цвёрды зычны
Н.
долат-ы
зарыв-ы
кавадл-ы
вокн-ы
гнёзд-ы
Р.
долат-аў
зарыв-аў
кавадл-аў
вокн-аў
гнёзд-аў
Д-
долат-ам
зарыв-ам
кавадл-ам
вокн-ам
гнёзд-ам
В.
долат-ы
зарыв-ы
кавадл-ы
вокн-ы
гнёзд-ы
Т.
долат-амі
зарыв-амі
кавадл-амі
вокн-амі
гнёзд-амі
М. (аб)
долат-ах
зарыв-ах
кавадл-ах
вокн-ах
гнёзд-ах
Склон
Аснова на шыпячыя, р, ц
Н.
узвышш-ы
рэбр-ы
сэрц-ы
Р.
узвышш-аў
рэбр-аў
сэрц-аў
д.
узвышш-ам
рэбр-ам
сэрц-ам
В.
узвышш-ы
рэбр-ы
сэрц-ы
Т.
узвышш-амі
рэбр-амі
сэрц-амі
М. (аб)
узвышш-ах
рэбр-ах
сэрц-ах
Склон
Аснова на к
Н.
воблак-і
ачк-і
мястэчк-і
Р.
воблак-аў
ачк-оў
мястэчак
д.
воблак-ам
ачк-ам
мястэчк-ам
в.
воблак-і
ачк-і
мястэчк-і
т.
воблак-амі
ачк-амі
мястэчк-амі
М. (аб)
воблак-ах
ачк-ах
мястэчк-ах
Склон
Аснова на мяккі зычны і й
Н.
пал-і
косс-і
нагор’-і
адценн-і
Р.
пал-ёў
косс-яў
нагор’-яў
адценн-яў
д.
пал-ям
косс-ям
нагор’-ям
адценн-ям
в.
пал-і
косс-і
нагор’-і
адценн-і
т.
пал-ямі
косс-ямі
нагор’-ямі
адценн-ямі
М. (на)
пал-ях
косс-ях
нагор’-ях
адценн-ях
Каментарыі да парадыгмы
Адзіночны лік
Назоўны склон. Назоўнікі ніякага роду з асновай на цвёрды зычны, ж, ш, ч, р, ц і к, х маюць канчатак -а не пад націскам (жалеза, узвышша, сэрца, рэха), пад націскам — канчатак -о (гняздо, рабро, малако). Назоўнікі з асновай на мяккі зычны і й не пад націскам заканчваюцца на -е (поле, калоссе, нагор’е), пад націскам маюць канчатак -ё (жыццё, кассё, звяр’ё).
Родны склон. У родным склоне назоўнікі з асновай на цвёрды зычны, ж, ш, ч, р, ц і к, х маюць канчатак -а (зарыва, долата, узвышша, рабра, сэрца, малака), на мяккі зычньг і й — канчатак -я (жыцця, касся, звяр’яў
Давальны склон. Назоўнікі з асновай на цвёрды зычны, з асновай на ж, ш, ч, р, ц і к, х маюць канчатак -у (долату, узвышшу, сэрцу, малаку, рэхў), а з асновай на мяккі зычны і й — канчатак -ю (жыццю, калоссю, звяр’ю).
Вінавальны склон Канчаткі вінавальнага склону супадаюць з канчаткамі назоўнага склону.
Творны склон. Назоўнікі з асновай на цвёрды зычны, ж, ш, ч, р, ц і к, х не пад націскам маюць канчатак -ам (зарывам, кавадлам, узеышшам, сэрцам, воблакам), пад націскам — канчатак -ом (акном, ружжом, малаком); з асновай на мяккі зычны і й не пад націскам маюць канчатак -ем (полем, нагор’ем), пад націскам — канчатак -ём (галлём, звяр’ём).
Месны склон. У месным склоне ў залежнасці ад зычнага асновы назоўнікі могуць ужывацца з канчаткамі -е, -ы, -у, -і. 3 канчаткам -е ўжываюцца назоўнікі з асновай на цвёрды зычны (на акне, у рэшаце, у балоце). Назоўнікі на шыпячыя і р, ц ужываюцца з канчаткам -ы (на ўзвышшы, на моры, на месцы). 3 канчаткам -у ўжываюцца назоўнікі на -к, -х (аб воблаку, у вуху,
абрэху). Назоўнікі з мяккай асновай і асновай на й маюць канчатак на полі, на кассі, аб нсідвор'і (надворй-І).
Назоўнік малако мае канчатак -у (радзей -э: у малацэ). Для назоўніка вядро дапускаюцца варыянтныя формы (у вядры і ў вядрэ).
Тапонімы, якія маюць форму ніякага роду, скланяюцца па мадэлі агульных назоўнікаў з адпаведнымі асновамі: Н. Адамова, Жодзіна, Беражно, Селішча, Заполле; Р. Адамова, Жодзіна, Беражна. Селішча, Заполля', Д. Адамову, Жодзіну, Беражну, Селішчу, Заполлку В. Адамова, Жодзіна, Беражно, Селішча, Заполле; Т. Адамовам, Жодзінам, Беражном, Селішчам, Заполлем; М. (у) Адамове, Жодзіне, Беражне, Селішчы, Заполлі.
Множны лік
Назоўны склон. У назоўным склоне назоўнікі ніякага роду маюць канчаткі -ы (пасля цвёрдых зычных) і (пасля мяккіх зычных і к, хў. сёлы, узвышшы, вёдры, сэрцы, палі, пачуцці, воблакі.
Назоўнікі вока і вуха ўтвараюць формы вочы, вуты. Аднак у спалучэнні з лічэбнікамі два, тры, чатыры, абодва ўжываюцца формы вокі, вухі. Назоўнік неба ў множным ліку набывае суфікс -ес-: нябёсы. Назоўнік калена пры абазначэнні раздзельнай множнасці ў назоўным склоне мае форму калены, форма множнага ліку ўтвараецца ад асновы на мяккі зычны: калені.
Родны склон. У родным склоне назоўнікі ніякага роду маюць канчаткі -аў (-яўў -оў (-ёу) або нулявы канчатак. Канчатак -аў (пад націскам -оў) маюць назоўнікі на цвёрды зычны, на к, х, канчатак -яў (пад націскам -ёў) маюць назоўнікі на мяккі зычны.
3 канчаткам -аў ужываюцца:
а) назоўнікі, аснова якіх заканчваецца збегам зычных, апошнім з якіх з’яўляецца санорньг, а перадапошнім шумны зычны: сцябло — сцёблаў, дупло — дуплаў, кавадла — кавадлаў, спюйла — стойлаў, горла — горлаў, бяльмо — бельмаў, ярмо — ёрмаў, сцягно — сцёгнаў, рабро — рэбраў. Назоўнікі вядро, бядро, ядро, рабро могуць мець побач з канчаткам -аў і нулявы канчатак: вёдраў і вёдзер, бёдраў і бёдзер, ядраў і ядзер, рэбраў і рэбер',
б) назоўнікі са шматгукавымі спалучэннямі зычных: ваяводства — ваяводстваў, лякарства — лякарстваў, мерапрыемства — мерапрыемстваў, агенцтва — агенцтваў',
в) назоўнікі са спалучэннямі двух шумных зычных: гняздо — гнёздаў, балотца — балотцаў, дрэўца — дрэўцаў, сэрца — сэрцаў, прозвішча — прозвішчаў, месца — месцаў. Некаторыя з іх могуць ужывацца і з нулявым канчаткам: гнёзд, прозвішч, месц',
г) назоўнікі, аснова якіх заканчваецца падоўжанымі зычнымі жж, шш, чч: узвышша — узвышшаў, ружжо — ружжаў, аблічча — абліччаў',
КНІГІ ОНЛАЙН
