Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
3 нулявым канчаткам ужываюцца назоўнікі, аснова якіх заканчваецца на зычныя г, к, х: дарога — дарог, дуга — дуг, кніга — кніг, крыга — крыг, нага — ног, піка — пік, навука — навук, рака — рэк, рука — рук, фабрыка — фабрык, блыха — блох, вяха — вех, лёха — лёх, паха — пах, саха — сох, страха — стрэх, панчоха — панчох.
У гутарковай мове ад некаторых назоўнікаў на паднябенныя зычньгя адзначаюцца формы з канчаткам -аў (дугаў, крыгаў, стрэхаў). Але такія формы з’яўляюцца адхіленнем ад літаратурнай нормы.
Толькі з нулявым канчаткам ужываюцца назоўнікі з суфіксам -К-, прычым паміж к і папярэднім зычным паяўляецца беглы галосны а або е: галоўка — галовак, думка — думак, булка — булак, казка — казак, птушка —птушак, скрынка — скрынак, суседка — суседак, вішанька — вішанек, жменька — жменек, бутэлька — бутэлек, хвойка — хвоек, камізэлька — камізэлек.
Нулявы канчатак маюць таксама ііазоўнікі ладдзя (лад-ьй-а), пападдзя (папад-ьй-а), свіння (свін-ыі-а), сям’я (сям-ьй-а), у якіх гістарычна выдзяляецца суфікс -ьй: ладзей, пападзей, свінеіі, сямей.
Канчатак -аў (-яу) маюць назоўнікі са збегам зычных або з падоўжаным зычным у канцы асновы: прызба — прызбаў, просьба — просьбаў, адозва —адозваў, бітва — бітваў, фалда — фалдаў, кегля — кегляў, выжла — выжлаў, бутля — бутляў, спазма — спазмаў,
абойма — абоймаў, выдма — выдмаў, паверхня — паверхняў, лядоўня — лядоўняў, кузня — кузняў, багна — багнаў, галубятня — галубятняў, госця — госцяў, мышца — мышцаў, саламандра — саламандраў, коўдра — коўдраў, доўбня — доўбняў, ліштва — ліійтваў, кайстра — кайстраў, ванна — ваннаў, мадонна — мадоннаў, панна — паннаў, ілгуння — ілгунняў, келля — келляў, ткалля — ткалляў, свацця — сваццяў.
Аднак у выпадках, калі паміж гэтымі зычнымі можа паяўляцца беглы галосны, у родным склоне дапускаецца і форма з нулявым канчаткам: зямля — земляў і зямель, аўчарня — аўчарняў і аўчарань, майстэрня — майстэрняў і майстэрань, вішня — вішняў і вішань, чарэшня — чарэтняў і чарэшань, сотня — сотняў і соцень, песня — песняў і песень, сасна — соснаў і сосен, вясна — вёснаў і вёсен, баразна — барознаў і баразён, сястра — сёстраў і сясцёр, сям 'я — сем ’яў і сямей.
У навуковым і публіцыстычным стылях, у адрозненне ад мовы мастацкай літаратуры, дзе шырока прадстаўлены формы з канчаткам -аў (-яў) і з нулявым канчаткам, пераважае ўжыванне форм з нулявым канчаткам. Формы з нулявым канчаткам часцей маюць месца і ў запазычаных назоўніках: праграма — праграм, сістэма — сістэм, сфера — сфер, марфема — марфем, газета — газет, мінута — мінут, а таксама ў назоўніках на -ія (-ыя), якія запазычаны з грэчаскай ці лацінскай мовы: аблігацый, арганізацый, канцэпцый, катэгорый, манаграфій, тэорый.
Заўвага. У сучаснай моўнай практыцы назіраецца тэндэнцыя да пашырэння канчатка -аў {-яў) у формах роднага склону множнага ліку назоўнікаў жаночага роду і замацаванне іх у якасці нарматыўных.
3 канчаткам -эй ужываюцца назоўнікі бахча, каланча: бахчэй, каланчэй.
Давальны склон. У давальным склоне назоўнікі маюць канчатак -ам, калі аснова заканчваецца на цвёрды зычны, шыпячыя, р, ц і на г, к, х: соснам, мінутам, каровам, пушчам, нагам, рукам, падушкам, панчохам. Назоўнікі з асновай на мяккі зычны і іі маюць канчатак -ям: землям, хвалям, лініям.
Вінавальны склон. У вінавальным склоне множнага ліку канчаткі неадушаўлёных назоўнікаў супадаюць з канчаткамі назоўнага склону, канчаткі адушаўлёных назоўнікаў — з канчаткамі роднага склону. Напрыклад: чытаць газеты, збіраць ягады, глядзець на зорьг, даглядаць пчол, любіць сваіх дачок.
Назоўнікі, якія абазначаюць свойскіх жывёл, могуць мець у вінавальным склоне форму, якая супадае з формай назоўнага склону: Яны [ваўкі] часта падкопваліся пад хлявы і душылі авечкі (3. Бядуля). Справіў пугу-павіванку, Вузлы вывязаў гурком / пагнаў авечкі ў поле (Я. Колас). — Такія выпадкі ўжо былі, — панура ад-
казаў Раман: — Нсі Данскім хутары з трох дамоў пабралі каровы і коні, дзядзя Кандрат сказваў (Я. Колас).
Творны склон. У творным склоне назоўнікі з асновай на цвёрдыя зычныя маюць канчатак -амі, назоўнікі з асновай на мяккія зычныя і й — канчатак -ямі: соснамі, каровамі, пушчамі, нагамі, рукамі, падушкамі, панчохамі, хвалямі, лініямі.
У мове мастацкай літаратуры некаторыя назоўнікі сустракаюцца з варыянтным канчаткам -мі (слязамі — слязьмі, свіннямі — свіньмі). Напрыклад: Кроплі гарачага поту... цяклірагамі імяшаліся са слязьмі (Я. Колас). — Што, сынку, што? — са слязьмі ў вачах казаў дзядзька Кандрат (Я. Брыль).
Месны склон. У месным склоне назоўнікі з асновай на цвёрды зычны маюць канчатак -ах, назоўнікі з асновай на мяккі зычны і й — канчатак -ях: на соснах, на каровах, у пушчах, на нагах, на руках, на падушках, у панчохах, на хвалях, аб лініях.
Скланенне назоўнікаў мужчынскага і агульнага роду на -а (-я)
Назоўнікі мужчынскага роду на -а (-я) тыпу мужчына, дзядзька, стараста, старшыня і агульнага роду тыпу запявала, плакса, сірата пры змяненні па склонах маюць канчаткі першага і другога скланенняў.
Узор скланення назоўнікаў мужчынскага роду на -а (-я)
Адзіночны лік
Склон
Аснова на цвёрды зычны
Н.
мужчын-а
стараст-а
Мікол-а
Р.
мужчын-ы
стараст-ы
Мікол-ы
д.
мужчын-у
стараст-у
Мікол-у
в.
мужчын-у
стараст-у
Мікол-у
т.
мужчын-ам
стараст-ам
Мікол-ам
М. (аб)
мужчын-е
старасц-е
Мікол-е
Склон
Аснова на шыпячыя, р, ц
Н.
рыкш-а
майстр-а
вынаходц-а
Грыш-а
Р.
рыкш-ы
майстр-ы
вынаходц-ы
Грыш-ы
д.
рыкш-у
майстр-у
вынаходц-у
Грыш-у
в.
рыкш-у
майстр-у
вынаходц-у
Грыш-у
т.
рыкш-ам
майстр-ам
вынаходц-ам
Грыш-ам
М. (аб)
рыкш-у
майстр-у
вынаходц-у
Грыш-у
Склон
Асновсі нсі г, к
Н.
юнг-а
дзядзьк-а
калег-а
Янк-а
Р.
юнг-і
дзядзьк-і
калег-і
Янк-І
д.
юнг-у
дзядзьк-у
калег-у
Янк-у
в.
юнг-у
дзядзьк-у
калег-у
Янк-у
т.
юнг-ам
дзядзьк-ам
калег-ам
Янк-ам
М. (аб)
юнг-у
дзядзьк-у
калег-у
Янк-у
Склон
Аснова на мяккі зычны
Н.
цесл-я
старшын-я
Кол-я
Р.
цесл-і
старшын-і
Кол-і
д.
цесл-ю
старшын-і
Кол-ю
В.
цесл-ю
старшьгн-ю
Кол-ю
т.
цесл-ем
старшын-ёй
Кол-ем
М. (аб)
цесл-ю
старшын-і
Кол-ю
Множны лік
Склон
Аснова на цвёрды зычны
Н.
мужчын-ы
стараст-ы
Р.
мужчын
стараст-аў
д.
мужчын-ам
стараст-ам
в.
мужчын
стараст-аў
т.
мужчын-амі
стараст-амі
М. (аб)
мужчын-ах
стараст-ах
Склон
Аснова на шыпячыя, р, ц
Н.
рыкш-ы
майстр-ы
вынаходц-ы
Р.
рыкш-аў
майстр-аў
вынаходц-аў
д.
рыкш-ам
майстр-ам
вьгнаходц-ам
в.
рыкш-аў
майстр-аў
вынаходц-аў
т.
рыкш-амі
майстр-амі
вынаходц-амі
М. (аб)
рыкш-ах
майстр-ах
вынаходц-ах
Склон
Аснова на г, к
Н.
юнг-і
дзядзьк-і
слуг-і
Р.
юнг-аў
дзядзьк-аў
слуг-аў
д.
юнг-ам
дзядзьк-ам
слуг-ам
в.
юнг-аў
дзядзьк-аў
слуг-аў
т.
юнг-амі
дзядзьк-амі
слуг-амі
М. (аб)
юнг-ах
дзядзьк-ах
слуг-ах
Склон
Аснова на мяккі зычны
Н.
цесл-і
старшын-і
Р.
цесл-яў
старшынь
д.
цесл-ям
старшын-ям
в.
цесл-яў
старшынь
т.
цесл-ямі
старшын-ямі
м
(аб)
цесл-ях
старшын-ях
Каментарыі да парадыгмы
Усе асабовыя назоўнікі мужчынскага роду на -а (-я) у родным і вінавальным склонах адзіночнага ліку маюць тыя ж канчаткі, што і назоўнікі жаночага роду на -а (-я), г. зн. канчаткі -ы (-/) у родным склоне і -у (-ю) у вінавальным склоне.
У давальным, творным і месным склонах адзіночнага ліку назоўнікі мужчынскага роду на -а (-я) маюць тыя ж канчаткі, што і асабовыя назоўнікі мужчынскага роду першага скланення. Аднак пад уплывам назоўнікаў жаночага роду ў мове мастацкай літаратуры ўжываюцца і формы з канчаткамі назоўнікаў жаночага роду: Ну, бачыш, якая у цябе сястра, — казаў ён мне, — пагаварыць нам як мужчыне з мужчынам не дае (Б. Сачанка). Што можна ваяводзе (Я. Колас). А дзецям і дзядуні вы, цёценька, паказалі мой ліст? (3. Бядуля). Міхась зацікавіўся толькі дзядуляй (Я. Брыль). Ваенны білет належаў старшыні сельсавета (М. Паслядовіч). Сцяпан у сельсавеце сядзеў, старшынёю (Я. Брыль). Вось мужычок быў хітры, — абралі старшыной (Я. Купала). Ён быў настаўнікам, суддзёю (Я. Колас).
Назоўнікі з націскам на канчатку (старшыня, старшына) у давальным, творным і месным склонах маюць тыя ж канчаткі, што і назоўнікі жаночага роду на -а (-я): старшыні, суддзі, старшынёй, суддзёй.
У множным ліку назоўнікі мужчынскага роду на -а ў-я) маюць тыя ж канчаткі, што і назоўнікі першага і другога скланенняў. Толькі ў родным склоне назоўнікі з асновай на адзін зычны часцей маюць форму з нулявым канчаткам. Назоўнікі са збегам зычных у канцы асновы маюць канчатак -аў (-яўў Але дапускаецца ўжыванне некаторых назоўнікаў і без канчатка -аў (-яў): стараст.
Узор скланення назоўнікаў агульнага роду
Адзіночны лік
Склон
Аснова на цвёрды зычны
мужчынскі род
жаночы род
Н.
плакс-а
запявал-а
плакс-а
запявал-а
Р.
плакс-ы
запявал-ы
плакс-ы
запявал-ы
Д.
плакс-у
запявал-у
плакс-е
запявал-е
В.
плакс-у
запявал-у
плакс-у
запявал-у
Т.
плакс-ам
запявал-ам
плакс-ай (-аю)
запявал-ай (-аю)
М (аб)
плакс-е
запявал-е
плакс-е
запявал-е
Склон
Аснова на шыпячыя і р
мужчынскі род
жаночы род
Н.
лістанош-а
задзір-а
лістанош-а
задзір-а
Р.
лістанош-ы
задзір-ы
лістанош-ы
задзір-ы
Д.
лістанош-у
задзір-у
лістанош-ы
задзір-ы
В.
лістанош-у
задзір-у
лістанош-у
задзір-у
Т.
лістанош-ам
задзір-ам
лістанош-ай (-аю)
задзір-ай (-аю)
М(аб)
лістанош-у
задзір-у
лістанош-ы
задзір-ы
Сююн
Аснова на г, к, х
мужчынскі род
жаночы род
Н.
туляг-а
задавак-а
чысцёх-а
туляг-а
задавак-а
чысцёх-а
Р.
туляг-і
задавак-і
чысцёх-і
туляг-і
задавак-і
чысцёх-і
д.
туляг-у
задавак-у
чысцёх-у
туляз-е
задавац-ы
чысцёс-е
в.
туляг-у
задавак-у
чысцёх-у
туляг-у
задавак-у
чысцёх-у
т.
туляг-ам
задавакам
чысцёхам
тулягай (-аю)
задавакай (-аю)
чысцёхай (-аю)
м.
(аб)
туляг-у
задавак-у
чысцёх-у
туляз-е
задавац-ы
чысцёс-е
Склон
Аснова на мяккі зычны
мужчынскі род
жаночы род
Н.
капрызул-я
ціхон-я
капрызул-я
ціхон-я
Р.
капрызул-і
ціхон-і
капрызул-і
ціхон-і
д.
капрызул-ю
ціхон-ю
капрызул-і
ціхон-і
в.
капрызул-ю
ціхон-ю
капрызул-ю
ціхон-ю
т.
капрызул-ем
КНІГІ ОНЛАЙН
