Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
ціхон-ем
капрызул-яй (-яю)
ціхон-яй (-ЯЮ)
М. (аб)
капрызул-ю
ціхон-ю
(аб) капрызул-і
ціхон-і
Множны лік
Склон
Аснова нсі цвёрды зычны
Н.
плакс-ы
запявал-ы
Р.
плакс-аў
запявал
д.
плакс-ам
запявал-ам
в.
плакс-аў
запявал
т.
плакс-амі
запявал-амі
м
• (аб)
плакс-ах
запявал-ах
Склон
Аснова на шыпячыя і р
Н.
лістанош-ы
задзір-ы
Р.
лістанош
задзір
Д.
лістанош-ам
задзір-ам
в.
лістанош
задзір
т.
лістанош-амі
задзір-амі
м.
(аб)
лістанош-ах
задзір-ах
Склон
Аснова на г, к, х
Н.
туляг-і
задавак-і
чысцёх-і
Р.
туляг
задавак
чысцёх
д.
туляг-ам
задавак-ам
чысцёх-ам
в.
туляг
задавак
чысцёх
т.
туляг-амі
задавак-амі
чысцёх-амі
М. (аб)
туляг-ах
задавак-ах
чысцёх-ах
Склон
Аснова на мяккі зычны
Н.
капрызул-і
ціхон-і
Р.
капрызуль
ціхонь
д.
капрызул-ям
ціхон-ям
в.
капрызуль
ціхонь
т.
капрызул-ямі
ціхон-ямі
м.
(аб)
капрызул-ях
ціхон-ях
Каментарыі да парадыгмы
У адзіночным ліку назоўнікі з націскам на аснове, якія абазначаюць асобу жаночага полу, маюць тыя ж канчаткі, што і назоўнікі жаночага роду на -а (-я) з адпаведнай асновай. Прычым у давальным і месным склонах адбываецца чаргаванне зычных
асновы /г з/, /х ~ с/, /к ~ ц/: рабацяга — рабацязе, прсшдоха прайдосе, чысцёха — чысцёсе, крыўляка — крыўляцы.
Назоўнікі з націскам на аснове, якія абазначаюць асобу мужчынскага полу, у родным і вінавальным склонах маюць канчаткі назоўнікаў жаночага роду на -а (~я) з адпаведнай асновай. У давальным, творным і месным склонах — канчаткі назоўнікаў мужчынскага роду першага скланення з адпаведнай асновай.
Назоўнік сірата з націскам на канчатку незалежна ад полу асобы скланяецца як назоўнікі жаночага роду другога скланення з цвёрдай асновай: Н. сірата, Р. сіраты, Д. сіраце, В. сірату, Т. сіратой, М. аб сіраце. Назоўнікі хвалько, гняўко, нямко скланяюцца толькі ў тым выпадку, калі абазначаюць асобу мужчынскага полу: Н. такі хвалько, Р., В. такога хвалька, Д. такому хвальку, Т. такім хвальком, М. аб такім хвальку. Калі ж такія назоўнікі абазначаюць асобу жаночага полу, то яны не скланяюцца: Н. такая хвалько, Р, Д. такой хвалько, В. такую хвалько, Т., М. такой хвалько.
У множным ліку назоўнікі агульнага роду скланяюцца па тыпу назоўнікаў жаночага роду на -а (~я). У родным і вінавальным склонах пераважае нулявы канчатак пры аснове на адзін зычны (запявал, задзір, ціхонь, тулягў канчатак -аў (-яў) ужываецца, калі аснова заканчваецца збегам зычных і націск прыходзіцца на аснову (плаксаў, мурзаў). Канчатак -оў маюць назоўнікі тыпу хвалько. Канчатак -эй мае назоўнік ляўша.
Трэцяе скланенне
Назоўнікі трэцяга скланення маюць тры разнавіднасці асновьг: на мяккі зычны, на шыпячыя, р і ц, на губныя зычныя і ў.
Узор скланення назоўнікаў жаночага роду з чыстай асновай
Адзіночны лік
Склон
Аснова на мяккі зычны
Н.
сувязь
дэталь
далонь
здольнасць
радасць
Р.
сувяз-і
дэтал-і
далон-і
здольнасц-і
радасц-і
д.
сувяз-і
дэтал-і
далон-і
здольнасц-і
радасц-і
В.
сувязь
дэталь
далонь
здольнасць
радасць
т.
сувязз-ю
дэталл-ю
далонн-ю
здольнасц-ю
радасц-ю
М. (аб)
сувяз-і
дэтал-і
далон-і
здольнасц-і
радасц-і
Склон
Аснова на шыпячыя і р
Н.
мыш
печ
шыр
Р.
мыш-ы
печ-ы
шыр-ы
д.
мыш-ы
печ-ы
шыр-ы
В.
мыш
печ
шыр
т.
мышш-у
печч-у
шыр’-ю
М. (аб)
мыш-ы
печ-ы
шыр-ы
Склон
Аснова на губныя і ў
Н.
глыб
верф
любоў
свякроў
Р.
глыб-і
верф-і
любов-і (любв-і)
свекрыв-і
д.
глыб-і
верф-і
любов-і (любв-і)
свекрыв-і
в.
глыб
верф
любоў
свякроў
Т.
глыб’-ю
верф’-ю
любоў-ю
свякроў-ю
М. (аб)
глыб-і
верф-і
любов-і (любв-і)
свекрыв-і
Множны лік
Склон
Аснова на мяккі зычны
Н.
сувяз-і
дэтал-і
далон-і
здольнасц-і
радасц-і
Р.
сувяз-ей
дэтал-ей
далон-ей
здольнасц-ей
радасц-ей
д.
сувяз-ям
дэтал-ям
далон-ям
здольнасц-ям
радасц-ям
В.
сувяз-і
дэтал-і
далон-і
здольнасц-і
радасц-і
т.
сувяз-ямі
дэтал-ямі
далон-ямі
здольнасц-ямі
радасц-ямі
М.(аб)
сувяз-ях
дэтал-ях
далон-ях
здольнасц-ях
радасц-ях
Склон
Аснова на шыпячыя
Н.
мыш-ы
печ-ы
Р.
мыш-эй
пяч-эй
д.
мыш-ам
печ-ам
в.
мыш-эй
печ-ы
т.
мыш-амі
печ-амі
м
• (аб)
мыш-ах
печ-ах
Склон
Аснова на губныя і ў
Н.
глыб-і
верф-і
свякров-і
Р.
глыб-ей
верф-ей
свекрыв-ей
д.
глыб-ям
верф-ям
свекрыв-ям
в.
глыб-і
верф-і
свекрыв-ей
т.
глыб-ямі
верф-ямі
свекрыв-ямі
М. (аб)
глыб-ях
верф-ях
свекрыв-ях
Каментарыі да парадыгмы
Адзіночны лік
Назоўны і вінавальны склоны. У гэтых склонах назоўнікі маюць форму з нулявым канчаткам.
Родны, давальны і месны склоны. Назоўнікі з асновай на мяккі зычны, а таксама на губньгя зычны маюць канчатак назоўнікі з асновай на шыпячыя і р маюць канчатак -ы.
У назоўніках кроў і свякроў адбываецца чаргаванне галосных /о ~ ы/: кроў — крыві, свякроў — свекрыві. Уласнае імя Любоў у адрозненне ад агульнага слова, якое ў родным, давальным і месным склонах мае паралельныя формы з беглым галосным о (любві — любові), захоўвае о ва ўсіх склонавьгх формах (Н. Любоў, Р., Д., М. Любові).
Творны склон. У творным склоне зычны асновы (апрача губных і рў калі ён знаходзіцца пасля галоснага, падаўжаецца: мыйішу, ноччу, меддзю, заваддзю, соллю, Прыпяццю. Але: глыб — глыб'ю [глыбй-у\, шыр — тыр'ю [шырй-у\. Падаўжэнне зычнага адсутнічае тады, калі аснова назоўніка заканчваецца збегам зычных: магчымасць — магчымасцю, радасць — радасцю, чвэрць — чвэрцю, борць — борцю.
У гутарковай мове і мове мастацкай літаратуры назоўнікі кроў, гразь, далонь, мыш, ноч і некаторыя іншыя могуць ужывацца з канчаткам -ёй (~ёю), -яй (-яю), -ай (-аю): крыв-ёй (-ёю), гразёй (-ёю), далон-яй (-яю), сенажац-яй (-яю), мыш-ай (-аюў (мышой), ноч-ай. Такія формы паяўляюцца па аналогіі з формамі назоўнікаў жаночага роду на -а (-я) тыпу зямлёй, яблыняй, кашай, а таксама пад уплывам дыялектных форм далоня, мыша.
Множны лік
Назоўны склон. Назоўнікі з асновай на мяккі, а таксама з асновай на губныя зычныя маюць канчатак -і, назоўнікі з асновай на шыпячыя — канчатак -ы (далоні, якасці, печьі).
Родны склон. У родным склоне назоўнікі з мяккай асновай і з асновай на губныя зычныя маюць канчатак -еіі, з асновай на шыпячыя — канчатак -эй і па аналогіі з назоўнікамі першага і другога скланення адпаведна канчаткі -аў (-яў). Канчатак -еіі можа быць націскны або ненаціскны.
Ненаціскны канчатак -еі/ маюць: назоўнікі са збегам зычных у канцы асновы, апошні з якіх мяккі або губны: адлегласць — адлегласцей, верф —верфеф большасць назоўнікаў з асновай на адзін
мяккі зычны: вось — восей, дробязь — дробязей, мадэль — мадэлей, плынь — плыней, сенажаць —сенажацей, ніць — ніцей. Аднак у сучаснай моўнай практыцы назоўнікі гэтых груп ужываюцца і з канчаткам -яў: магчымасцяў, якасцяў, урачыстасцяў, восяў, дробязяў, сенажацяў, ніцяў. Выкарыстанне канчаткаў -аў (-яў) у сучасным маўленні мае тэндэнцыю да пашырэння і нарматыўнага замацавання.
3 націскным канчаткам -ей ужываюцца: некалькі аднаскладовых назоўнікаў з асновай на мяккі зычны: гусь — гусей, косць — касцей, масць — масцей, смерць — смярцей, страсць — страсцей, часць — часцей (таксама мотачасцей, авіячасцей) і назоўнік вобласць — абласцей’, назоўнікі кроў, свякроў: крывей, свекрывей.
Назоўнікі ноч, мыш, печ маюць канчатак -эй: начэй, мышэй, пячэй (дапускаецца ночаў, печаў).
3 канчаткам -аў (-яў) ужываюцца назоўнікі рэч, флеш, шчолач, даль: рэчаў, флешаў, шчолачаў, даляў.
Давальны склон. Для давальнага склону характэрны канчаткі -ям (-ам): якасцям, урачыстасцям, кадзям, верфям, мадэлям, абласцям, гусям, печам, рэчам, начам.
Вінавальны склон. У залежнасці ад адушаўлёнасці—неадушаўлёнасці форма вінавальнага склону можа супадаць з формай роднага або назоўнага склону: не звяртаць увагу на якасці, гнаць гусей.
Творны склон. У творным склоне назоўнікі з асновай на мяккія і губныя зычныя маюць канчатак -ямі, пасля шыпячых зычных — канчатак -амі: клець — клецямі, магчымасць — магчымасцямі, верф — верфямі, гусь — гусямі, рэч —рэчамі, ноч — начамі.
Назоўнікі косць і гусь могуць мець варыянтны канчатак -мі: касцьмі, гусьмі. Ад назоўнікаў далонь, ніць сустракаюцца формы далоньмі, ніцьмі.
Месны склон. У месным склоне назоўнікі ўжываюцца з канчаткам -ях пасля мяккіх зычных і губных і з канчаткам -ах пасля шыпячых: аб магчымасцях, на верфях, у далонях, на гусях, на рэчах, па начах.
Скланенне назоўніка маці
Большасць склонавых форм назоўніка маці супадае са склонавымі формамі назоўнікаў трэцяга скланення. Ва ўскосных склонах адзіночнага ліку, за выключэннем вінавальнага, і ва ўсіх склонах множнага ліку назоўнік маці набывае суфікс -ер.
Склон
Адзіночны лік
Множны лік
Н.
мац-і
мацер-ы
Р.
мацер-ы
мацяр-эй
д.
мацер-ы
мацяр-ам
В.
мац-і
мацяр-эй
т.
мацер-ай (-аю)
мацяр-амі
М. (аб)
мацер-ы
мацяр-ах
Назоўнік маці можа ўжывацца без суфікса -ері ва ўсёй парадыгме мае форму маці.
Скланенне множналікавых назоўнікаў
Множналікавыя назоўнікі скланяюцца па такіх жа ўзорах, як і назоўнікі першага, другога і трэцяга скланення.
Узор скланення
Склон
Аснова на цвёрды зычны
Н.
зносін-ы
круп-ы
вусн-ы
Р.
зносін
круп
вусн-аў
д.
зносін-ам
круп-ам
вусн-ам
в.
зносін-ы
круп-ы
вусн-ы
т.
зносін-амі
круп-амі
вусн-амі
М. (аб)
зносін-ах
круп-ах
вусн-ах
Склон
Аснова на шыпячыя, р, ц
Н.
дрождж-ы
клешч-ы
чар-ы
нажніц-ы
Р.
дрождж-аў
клешч-аў
чар-аў
нажніц
д.
дрождж-ам
клешч-ам
чар-ам
нажніц-ам
в.
дрождж-ы
клешч-ы
чар-ы
нажніц-ы
т.
дрождж-амі
клешч-амі
чар-амі
нажніц-амі
М. (аб)
дрождж-ах
клешч-ах
чар-ах
нажніц-ах
Склон
Аснова на мяккі зычны
Н.
карал-і
сен-і
восц-і
грабл-і
Р.
карал-яў
сян-ей
восц-яў
грабл-яў (грабель)
д.
карал-ям
сен-ям
восц-ям
грабл-ям
В.
карал-і
сен-і
восц-і
грабл-і
Т.
карал-ямі
сен-ямі
восц-ямі
грабл-ямі
М. (аб)
карал-ях
сен-ях
восц-ях
грабл-ях
Склон
Аснова на г, к, х
Н.
абцуг-і
ападк-і
насілк-і
дух-і
Р.
абцуг-оў
ападк-аў
насілак
дух-оў
д.
абцуг-ам
ападк-ам
насілк-ам
дух-ам
В.
абцуг-і
ападк-і
насілк-і
дух-і
т.
абцуг-амі
ападк-амі
насілк-амі
дух-амі
М. (аб)
абцуг-ах
ападк-ах
КНІГІ ОНЛАЙН
