Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
1 3 дапамогай гэтых жа суфіксаў ад некаторых уласных мужчынскіх імёнаў утвараюцца імёны па бацьку: Ільіч, Кузьміч, Лукіч, Фаміч.
2 Пры ўтварэнні і.мёнаў па бацьку ўжываецца ненаціскны суфікс -авіч (Аляксандавіч, Піліпавіч, Гаўрылавіч), а пры ўтварэнні прозвішчаў націскны -овіч {Александровіч, Піліповіч, Гаўрыловіч).
актывіст, скандаліст, мараліст, песіміст, какаініст, альтруіст, кар’ерыст, гумарыспг, -ік/-ык: гісторык, хімік, цырульнік, пюможнік, крытык, палітык, кібернетык, мытнік, фанатык, цынік, халерык, меланхолік, скептык, гіпертонік, лунацік, неўрастэнік, дыябетык, рамантык, ерэтык, лірык, сатырык, графік, трагік, акадэмік, клірык', -ант/-янт: візітант, дуэлянт, дыверсант, кватарант, дысертант, музыкант, секундант, фабрыкант, дыпламант, дактарант, канкурсант, кантрактант, праектант, канцэртант', -іт/-ыт: садаміт, селеніт, -ін/-ын: армянін, асецін, балгарын, грузін, імерэцін, мардвін, татарын, баярын', -онак/-ёнак, -анок/-янок: Барысёнак, Лапцёнак, Кухаронак, Кавалёнак, Сталяронак', -ун: лясун, ляўйіун, пластун', -ух/-юх: конюх', -чук: кавальчук, паварчук, слесарчук, цыганчук, пісарчук',
б) жаночага роду: -к(а): салдатксц марачка, -анк(а)/-янк(а): пападзянка, пісаранка\ -оўк(а)/-ёўк(а): пакаёўка, -іц(а)/-ыц(а): царыца, імператрыца, -оўн(а)/-ёўн(а), -эўн(а)/-еўн(а), -аўн(а): бандароўна, леснікоўна, леснічоўна, папоўна, князёўна, царэўна, цэсараўна, каралеўна, войтаўнсг, -іх(а)/-ых(а): атаманіха, старшыніха, камандзірыха, леснічыха, губернатарыха. (Многія з прыведзеных назоўнікаў спалучаюць значэнне сваяцтва з мадыфіксацыйным значэннем ‘назва асобы жаночага полу’: старшыніха, атаманіха. 3 дапамогай гэтага суфікса ў беларускай мове ад асабовых мужчынскіх імён утвараюцца назвы асоб жаночага полу па мужу: Аляксей — Аляксеіха, Кастусь — Кастусіха, Лявоніха, Васіліха, Сымоніха, Андрэіха)
Назоўнікі са значэннем ‘жывая істота, носьбіт прадметнай прыметы’
Назоўнікі з агульным значэннем ‘жывая істота, носьбіт прадметнай прыкметы’ складаюць параўнальна нешматлікую групу суфіскальных дэрыватаў і называюць жывёл і птушак паводле характэрных прымет і ўласцівасцей: -атнік/-ятнік: сабалятнік (птушка), галубятнік (птушка), выжлятнік (сабака); -няк: дварняк; -ач: пантач, рагач, хахлач; -ан: крылан, арлан', -ір: снягір\ -анк(а)/ -янк(а): канаплянка, крыланка, чарацянка, пясчанка', -ень/-ань: валасень, галавень, слівень.
Назоўнікі са значэннем ‘прадмет — носьбіт прадметнай прыметы’
Суфіксальныя назоўнікі з агульным значэннем ‘прадмет — носьбіт прадметнай прыкметы’ называюць разнастайныя канкрэтныя прадметы, прылады, інструменты, ёмістасці, рэчы, матэрыялы, дрэвы і расліньг, мяса жывёлы ці птушкі і г. д.: -нік: ба-
гажнік, качарэжнік, патроннік, салатнік, селядзечнік, чайнік, малочнік, ляднік, задачнік, слоўнік, даведнік, соннік, гарчычнік, градуснік, вугольнік\ -оўнік: бабоўнік, бульбоўнік', -ак/-як: вапняк, вятрак, мядзяк, смалякз, -няк: жалязняк, плітняк\ -ач: гарлач\ -ар/-яр: дымар, інгалятар, клямар, рэактар; -авік: драбавік, грыбавік, махавік', -ніц(а): памыйніца, ігольніца, попельніца, мыльніца, салатніца, папяросніца, райніца, супніца, сахарніца, смятанніца, байніца, грыбніца; -іц(а)/-ыц(а), -авіц(а): ігліца, мятліца, званіца, пушыца, рукавіца', -аўніц(а), -оўніц(а): парахаўніца, чаёўніца, шпакоўніца, смакоўніца, шаўкоўніца, літоўніцсг, -арн(я): сячкарня', -ішч(а): кайлавішча, малатавішча; -ін(а)/-ын(а): бараніна, ласіна, ласасіна, каніна, асятрына, вярблюжына, дзічына, зсшчына, шчупачына', -ацін(а)/-яцін(а): кураціна, зайчаціна, жарабяціна, галубяціна, лебядзяціна, казляціна, цяляціна, парасяціна, ласяціна, гусяцінсг, -авін(а): берагавіна, белкавіна, гадавіна, гарлавіна, верхавіна, пупавіна, сэрцавіна, седлавіна, мешкавіна', -ільн(а): вудзільна, касільна, цапільна; -іт/-ыт: вулканіт, бетаніт, гагарыніт, жыгуліт, каалініт, кварцыт, селеніт, тытаніт, фасфарыт, цынкіт; -ін/-ын: інсулін, туберкулін, авантурын, брыльянцін, нікелін, пурпурын, сахарын, хларын', -аж: сянаж, карданаж, трыкатаж', -оўк(а)/-ёўк(а): агнёўка, газоўка, лістоўка, маёўка, нулёўка, дылёўка, курсоўка, ватоўка, пляцоўка\ -анк(а)/-янк(а): вапнянка, ваўнянка, вушанка, дуплянка, талакнянка. вантрабянка, травянка, салянка, буслянка; -арк(а)/-ярк(а): вуглярка, вапнярка, дзягцяркср -оў(е)/-аў(ё): верхаўё, гняздоўе, зімоўе, нізоўе, пугаўё', -азь: ветразь; -аль: гандаль.
Назоўнікі са значэннем ‘потіпа loci’
Назоўнікі ‘nomina loci’ аб’ядноўваюць назвы краін, мясцовасцей, памяшканняў: -нік: кароўнік., пчальнік, цялятнік, птушнік; -атнік/-ятнік: гусятнік, куратнік, лісятнік, львятнік', -арнік: свінарнік\ -н(я): бляхарня, ганчарня, сталярня, слясарня, бандарня', -арн(я)/-ярн(я): кнігарня, малачарня, трупярня, дзягцярня, смалярня, аўчарня; -отн(я), -атн(я)/-ятн(я): дрывотня, галубятня', -оўн(я): раёўня, лядоўня, вазоўня, шпакоўня, малпоўня; -ішч(а)/-ышч(а): такавішча, станавішчсг, -анішч(а)/-янішч(а): грачанішча, вічанішча, бульбянішча, канаплянішча, ільнянішча, прасянішча, тарфянішча, аўсянішча, балацянішча', -ij(a): Малдавія, Татарыя, Туркменія, Кіргізія, Карэлія, Румынія, Балгарыя', -чын(а)/-шчын(а): Брэстчына, Гомелыачына, Гродзеншчына, Міншчына, Смаленшчына', -ств(а)/ -цтв(а): герцагства, ваяводства, княства, ханства, графства\ -еўств(а): каралеўства.
Назоўнікі са значэннем ‘назвы абстрактных паняццяў’
Назоўнікі з агульным значэннем 'назвы абстрактных паняццяў’ аб’ядноўваюць разнастайныя найменні грамадска-палітычных і навуковых напрамкаў і сістэм, сфер дзейнасці і заняткаў, схільнасцей і якасцей, працэсаў і стану, з’яў прыроды, хвароб, навуковых дысцыплін, устаноў, арганізацый, грамадскіх сістэм і дзяржаўных утварэнняў па характары кіравання, месяцаў: -няк: слупняк, сыпняк', -ств(а)/-цтв(а): казначэйства, пасольства, консульства, выдавецтва, агенцтва, лютэранства, масонства, вегетарыянства, іканаборства, пратэстанцтва, капітулянцтва, уніяцтва, канакрадства, дойлідства, пчалаводства, геройства, падхалімства, бондарства, друкарства, карчмарства, вядзьмарства, ганчарства, пазёрства, лідэрства', -інств(а)/-ынств(а): дзяцінства, мацярынства; -оўств(а)/-ёўств(а), -аўств(о): войтаўства, вучнёўства, старшынёўства, парабкоўства, жаніхоўства, кумаўство, франтаўство, сватаўство, талстоўства, хлыстоўства; -ніц(а): зарніца, дзянніца, начніца', -ізм/-ызм: капіталізм, дарвінізм, дэмакратызм, дэспатызм, бакунізм, мілітарызм, манархізм, рамантызм, аўтамабілізм, хімізм, планерызм, турызм, песімізм, гераізм, алкагалізм, авантурызм, фанатызм, фразеалагізм, канцылярызм, варварызм\ -ік(а)/-ык(а): педагогіка, пантаміміка, фізіяноміка, дыпламатыка, праблематыка, тэматыка, сістэматыка, энергетыка, атлетыка, дагматыка, атамістыка, раманістыка, сафістыка', -ij(a): астраномія, хірургія, паэзія, дыпламатыя, біялогія, бюракратыя, металургія, тапанімія, манархія, дэспатыя, сатрапія, мэрыя, дырэкцыя, мітраполія', -ат/-ят: дырэктарат, рэктарат, дэканат, каганат, султанат, эмірат, экзархат, чэмпіянат’, -ыят: камісарыят, сакратарыяпт, -іт/-ыт: бранхіт, міякардыт, плеўрыт, прастатыт, пульпіт, трахеіт, урэтрыт', -ур(а), -атур(а): адвакатура, ардынатура, магістратура, пракуратура, дыктатура, прэфектура, ад ’юнктура, дактарантура, аспірантура, агентура, кліентура, прэзідэнтура, дацэнтура; -ад(а): клаунада', -іяд(а): алімпіяда, спартакіяда, універсіяда\ -аж: арбітраж, бракераж, падхалімаж, шпіянаж, лістаж, метраж, кіламетраж, танаж, літраж', -ух(а)/-юх(а): галадуха', -чын(а)/-шчын(а): салдатчына, рэкрутчына, азіятчына, балаганйічына, гетманшчына, сталыпіншчына, манілаўйічына, карнілаўшчына, хлестакоўшчына, абломаўшчынсг, -оўшчын(а)/-аўшчын(а): групаўшчына, густаўшчына, штурмаўшчына, чартаўшчына, мітынгоўшчына, гурткоўйічына, папоўшчына, хлыстоўшчына, біронаўшчына, махноўшчына', -от(а)/-ат(а): бядота, дзівота, брыдота, спякота, сумота, страхата, смехата', -ень/-ань: ліпень, жнівень, верасень, снежань, травень.
Адпрыметнікавыя назоўнікі
Суфіксальныя адпрыметнікавыя назоўнікі выразна падзяляюцца на дзве вялікія групы: назоўнікі, што абазначаюць адцягненыя прыкметы, і назоўнікі, якія абазначаюць асоб, жывых істот, прадметы і г. д. па розных прыкметах.
Назоўнікі са значэннем адцягненай якасці
Адпрыметнікавыя назоўнікі з транспазіцыйным значэннем адцягненай якасні ці прыкметы ўтвараюцца з дапамогай наступных суфіксаў: -ав(а)/-яв(а): сінява; -ств(а)/-цтв(а): каварства, дзявоцтва, пастаянства, паганства, нахабства, яхідства, юродства, убоства, прыгоствсі', -енств(а): маленства; -эдзь/-ядзь: макрэдзь, роўнядзь', -оўл(я): дарагоўля; -ін(а)/-ын(а): гніліна, навіна, слабіна, рыжына', -ізн(а): белізна, гнілізна, галізна, жаўцізна, круцізна, крывізна, левізна, навізна, мелізна, прамізна, сінізна, ружавізна', -авізн(а): дарагавізна\ -ін(я)/-ын(я) глыбіня, чысціня, жаўціня, будучыня, быстрыня, велічыня, высачыня, вастрыня, гарачыня, гушчыня, далечыня, даўжыня, светлыня, таўшчыня, цеплыня, цішыня, йіырыня', -ань: шэрань', -мень: глухмень, сухмень, духмень\ -ат(а)/-от(а): даўгата, духата, гнілата, драбната, густата, глухата, кіслата, любата, макрата, пустата, прамата, слепата, светлата, цемната, чарната, дурнота, гаркота, цямнота, цяснота, чарнота', -асць/ -осць: бялявасць, ветлівасць, кемлівасць, імклівасць, лёгкасць, бадзёрасць, тчаслівасць, чуллівасць, дзікасць, цяжкасць, вёрткасць, яркасць;-наснь: будучнасць, гатоўнасць', -эч(а)/-еч(а): макрэча, пустэча, гарчэча, гушчэча, сінеча', -ыч: горыч, слодыч; -0: зелень, чырвань, гладзь, цвердзь, рэдзь, даль, бель, высь, шыр, глыб.
Назоўнікі са значэннем ‘асоба — носьбіт прыкметы’
Адпрыметнікавыя назоўнікі са значэннем асобы ўтвараюцца з дапамогай суфіксаў:
а) мужчынскага роду: -ей: багацей, грамацей', -ак/-як: лявак, хіжак, чужак, рыжак, каханак, юнак, сляпак., дабрак, прастак, глушак, здаравяк, рудзяк, смугляк, пашляк, бядняк, халасцяк, прасцяк, мярцвяк', -чак: весяльчак, смяльчак; -ік: дарожнік, палярнік, ударнік, выдатнік., гаротнік, самотнік, сучаснік, шкоднік, біржавік, бытавік, кадравік, партавік, страявік, эстраднік, перадавік, тылавік, франтавік; -ан: велікан', -ун: балыйун, весялун, дзікун, ласун, лысун, прыгажун, сляпун, таўстун, харашун, хітрун', -атар: наватар', -ыр: багатыр', -эц/-ец/-ац: баязлівец, ганарлівец, любімец.
КНІГІ ОНЛАЙН
