Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
в) ніякага роду: -ів(а): жніва, паліва, поліва (ад жаць, паліць, палоцьў -нн(е)/-анн(е)/-янн(е)/-энн(е): адбіванне, вылоўліванне, апырскванне, наклейванне, распытванне, грыміраванне, мініраванне, цкаванне, плаванне, пераразмеркаванне, струганне, сталенне, гарэнне', -ств(а)/-цтв(а)/-ніцтв(а): рыбацтва, жульніцтва, свавольніцтва, саўдзельніцтва, склочніцтва. супрацоўніцтва, пакутніцтва, цытатніцтва, фокусніцтва„ спаборніцтва, саперніцтва, слясарніцтва,
скнарніцтва, паклёпніцтва, машэнніцтва, разбойніцтва, хадайніцтва, суцяжніцтва, бадзяжніцтва, падарожніцтва, бязбожніцтва, пасрэдніцтва, агародніцтва, згодніцтва, настаўніцтва, выхвальства, свавольства, самавольства, сваявольспіва, какецтва, парабкоўства, старшынёўства, старажоўства, шальмоўства, сяброўства;
г) Pluralia tantum: -0(ы)/-0(і): выбары, клопаты, лекі, роды, скокі, уцёкі.
Назоўнікі са значэннем ‘носьбіт працэсуалыіай прыкметьГ
У беларускай літаратурнай мове назоўнікі з агульным значэннем ‘носьбіт працэсуальнай прыкметы’ ўтвараюцца здапамогай разнастайных суфіксаў і рэалізуюць наступныя словаўтваральныя значэнні: ‘суб’ект дзеяння’, ‘жывая істота’, ‘аб’ект дзеяння’ (прадмет, вынік дзеяння, месца дзеяння, прылада, інструмент, механізм, прыстасаванне і г. д.).
Назоўнікі са значэннем ‘суб'ект дзеяння’
У беларускай літаратурнай мове аддзеяслоўныя назоўнікі са значэннем ‘асоба — суб’ект дзеяння’ ўтвараюцца з дапамогай суфіксаў:
а) мужчынскага роду: -біт: носьбіт, просьбіт, сейбіт, варажбіт; -к/-ак(-як): важак, вазак, спявак, вырадак, заморак; -ок: знаток, ігрок, стралок, хадок, ядок, яздок; -ік/-ык: ныцік', -ль/-ель/-аль: каваль, каталь, стругаль, пэцкаль, штурхаль, круцель, штурхель, стрыгаль', -ан(-ян): грубіян (грубі[]ан], ад грубіцьў -ун: бягун, крыкун, лгун, лятун, піскун, сядун, хадун, храпун, фарсун, ядун; -нік/-льнік: будаўнік, вартаўнік, кіраўнік, вынаходнік., прызыўнік, памочнік, разлучнік, ставядальнік, выхавальнік, дагдядальнік, заснавальнік, наведвальнік', -нь/-ень/-вень/-ань: вучань, вязень, лежань, лопацень, седзень, целяпень', -ант/-ент/-энт: апанент, асістэнт, рэферэнт, рызыкант, эмігрант, адрасант, прэзентант, дыскутант, кансультант (асобна стаіць аддзеяслоўны назоўнік мутант, які мае агульнае значэнне ‘асоба, жывая істота, расліна, як вынік пэўнага дзеяння’); -так/-отак: падроспшк, пераростсік, недаростак', -р/-ар(-яр): даяр, лекар, пекар, токар, пісар, змагар, махляр, уладар, лгар, друкар, званар; -ор(-ёр): суфлёр, танцор, крэдытор, дырыжор, рэвізор, мантажор, жанглёр, кантралёр, панікёр, гастралёр\ -ат: кастрат', -іт: найміт', -тай/-атай: завадатай, ратай, хадатаф -эц/-ец всіндровец, выдавец, ганец, грабец, жнец, касец, курэц, купец, прадавец, барэц, нырэц, тварэц, стралец’, -лец: кармілец, пагарэлец, сядзелец; -нец/-анец/-енец/-энец: адрсічэнец, акружэнец, вылучэнец, вызва-
ленец, змаганец, навучэнец, назначэнец, паўстанец, прымірэнец, спрашчэнец', -унец: гадунец', -цель: афарміцель, выхавацель, душыцель, збавіцель, мучыцель, натхніцель, прасіцель, правіцель, разарыцель', -ач/-яч: глядач, дзеяч, слухач, ткач, уцякач, чытач, рвач\ -чык/ -шчык: адбіўшчык, абкатчык, абмершчык, аглядчык, адбелынчык, адказчык, аклейшчык, апілоўшчык, апрацоўшчык, асфальтоўшчык, бунтаўшчык, выдумшчык, выкладчык, вярбоўтчык, гравіроўшчык, даносчык, дастаўйічык, дрэсіроўшчык, зборшчык, змазчык, змыўшчык, лётчык, мыйшчык, падвозчык, паліроўйічык, перапісчык, расказчык, расклеіішчык, тралёўшчык, цыклёўшчык', -лынчык: вязалынчык, абразалыйчык, габлявальшчык, дубілынчык, капіравальшчык, круцілыйчык, мясільшчык, насілынчык, падмяталынчык, правяральшчык, нрыбіральшчык, стругалыйчык., тачылыйчык, шліфавальшчык', -ельшчык: плацелыйчык, пляцелыйчык', -ільшчык: прадзільшчык; -іроўшчык: сарціроўшчык, транспарціроўшчык', -ыш: знайдыш, падкідыш, прыёмыш; -0(я): мямля;
б) жаночага роду: -анк(а): служанка; -лл(я): пралля, ткалля', -ух(а)/-юх(а) павітуха, папрадухсг, -уш(а): клікуша;
в) агульнага роду: -г(а); бадзяга (ад бадзяцца), туляга (ад туляццаў, -уг(а): валацуга, хапуга; -к(а): выскаляка, выскачка, выхваляка, гуляка, задавака, задзірака, крыўляка, пісака, умека, чытака\ -ак(а): служака (ад дзеяслова служыць); -айк(а): папрашайка (ад псіпрасіцьў -ук(а)/-юк(а): манюка', -л(а): абірала, аб’ядала, абдзірала, завадзіла, заграбала, запявалсг, -с(а): крыкса, плакса.
Назоўнікі са значэннем ‘жывая істота’
Аддзеяслоўныя назоўнікі са значэннем ‘жывая істота’ ўтвараюцца з дапамогай суфіксаў:
мужчынскага роду: -ун: грызун, паўзун, скакун, цвыркун, шыпун, стрыгун, паласкун; -ень/-вень: певень, папаўзень', -ач/-яч: драч, крумкач, пугач, сякач;
жаночага роду: -ух(а)/-юх(а): грызуха, квактуха, сакатуха; -ш(а): квакша.
Назоўнікі са значэннем ‘назва прадмета — аб’екта дзеяння’
Назоўнікі са значэннем ‘назва прадмета — аб’екта дзеяння’ абазначаюць розныя прадметьг, прыстасаванні і прылады працы, вынікі дзеяння і г. д. Яны ўтвараюцца з дапамогай суфіксаў:
а) мужчынскага роду: -ёж: карцёж', -ок: віток, завіток, глыток, ківок, плявок, рывок, скачок, штуршок; -ель: гібель, купель, мяцель, таўхель; -нак/-ынак, -унак/-юнак: адпачынак, прыстанак.
світанак, сняданак, спачынак, ушчунак, будынак, гатунак, кірунак, ласунак, малюнак, падарунак, пакунак, пацалунак, рабунак, рахунак\ -нь, -ень/-вень, -ань: сіпоўзень, вывсірацень, бівень, выкапень, зазубень, казань, кіпень, лівень, мешань, сховань; -ак/-як: дзяржак, ляжак, разак, стаяк, цясак', -ок: каток, ляток, паплавок, свіспюк, скрабок\ -ік/-ык: пішчык, помнік., цягнік', -авік: рухавік\ -ун: баўтун, зыбун, калун, плывун, валун\ -унок: бегунок, паўзунок; -нік: выпарнік, паглыбнік, пад’ёмнік, прыёмнік, ударнік, дзельнік, множнік; -льнік: акісляльнік, апыляльнік, вымяральнік. знішчальнік', -так/-отак: адработак., дастатак, заработак, зваротак, падатак, пераработак, прыработак; -тар, -атар: аналізатар, вентылятар, вулканізатар, пульверызатар, пастэрызатар, амартызатар, хларатар, вібратар, генератар, утылітызатар', -эц/-ец: капец, рубец, разец', -нец/-анец/-енец/-энец: саджанец, сеянец; -цель: аднавіцель, глушыцель, праявіцель, разбавіцель, рыхліцель', -ач/-яч: абдзірач, капач, пугач, спавівач, сякач, таўкач, цягач, штурхач\ -чык/-шчык: перадатчык, тралёўшчык, пагрузчык, разгрузчык, падборшчык', -ыш: адыгрыш, найгрыт, пройгрыш, розыгрыш, укладыйг, -0: адрэз, адкос, подпіс, паднос, дазвол, парэз, пакос, пракол, пераход, воз, занос, перавоз;
6) жаночага роду: -б(а), -іб(а): сяліба і сядзіба\ -к(а): запіска, настойка, нсіколксг, -улк(а), -ульк(а): пісулька\ -нк(а), -анк(а)/ -янк(а): запяканка, ляжанка, мачанка', -чк(а), -ачк(а)/-ячк(а): балячка, трапачка, выбівачка, палівачка\ -лл(я): ралля', -ін(а)/-ын(а): выбоіна, выгарына, выжарына, драпіна, зарубіна, намуліна, праломіна\ -н(я): размазня', -лк(а): курылка, парылка, сушылка, чыталкср -н(я): апальня, вартоўня, катоўня, мыйня, пільня, стайня, сушня, цяслярня\ -льн(я): бялільня, гранільня, капальня, марыльня, пральня, свяцільня, спавядалызя, умывальня, часальня, чытальня, шліфавальня; -арн(я): друкарня, пякарня, такарня', -к(а): запалка, прышчэпка, засланкср -лк(а): веялка, капалка, качалка, маталка, малацілка, даілка, касілка, сушылка', -ёлк(а): круцёлка, мяцёлка, свісцёлка', -улк(а), -ульк(а): свістулька, качулка; -отка(а), -атк(а); бразготка, трашчотка, прамакатка', -чк(а): трапачка, выбівачка, палівачка', -н(я): ступня, сяўня, шаткоўня\ -арн(я): малатарня', -ніц(а): дайніца, запальніца, прасніца, шаткаўніца', -льніц(а) мяльніца, паласкальніца, плявальніца', -нк(а), -анк(а)/-янк(а): запяканка, ляжанка, мачанксг, -отка(а), -атк(а): дрыготка, пякотка, хрыпотка', -ух(а)/-юх(а): макуха, развалюха, сцялуха, цвітуха, зыбуха, крутуха; -іх(а)/-ых(а): абляпіха, шуміха, неразбярыха; -уш(а): валакуша, калатуша', -0(я): скобля, капля, кропля, пасцеля',
в) ніякага роду: -в(а), -в(о), -ів(а), -ьгв(а): варыва, ворыва, крэсіва, курыва, месіва, мліва, паліва, печыва, прадзіва, шво', -тв(а), -тв(о):
брытва, пітво, шытво', -л(а), -л(о): тачыла, мыла, шыла, зубіла, кадзіла, сядло; -дл(а): кавадла\ -нн(е), -енн(е)/-энн(е): абмундзіраванне, адзенне; -льн(а): дзяржальнсг, -ішч(а)/-ышч(а): зімовішча, паселітча, сцелійіча, ігрышча, пабоішча, прыпынітча; -бішч(а): сельбішча, стойбішча, стрэльбішча, гульбішча; -лішч(а): вучылішча, судзілішча, схавалітча, чысцілішча.
Назоўнікў утвораныя ад назоўнікаў
Суфіксальныя назоўнікі, утвораныя ад асноў назоўнікаў, выразна падзяляюца на дзве групы: назоўнікі з агульным значэннем мутацыйнага плану ‘носьбіт прадметнай прыкметы’ і назоўнікі з мадыфікацыйнымі значэннямі (асобы процілеглага гюлу, недаросласці, адзінкавасці, суб’ектыўнай ацэнкі і інш.).
Назоўнікі са значэннем ‘носьбіт прадметнай прыметы’
Назоўнікі з агульным значэннем ‘носьбіт прадметнай прыметы’ ўтвараюцца з дапамогай разнастайных суфіксальных фармантаў з шырокім колам канкрэтных словаўтваральных значэнняў: назвы асобы паводле заняткаў, схільнасцей; найменні асоб паводле сваяцтва; назвы жывых істот; назвы розных прадметаў, рэчаў, матэрыялаў, ёмістасцей; назвы мясцовасцей, памяшканняў; назвы абстрактных паняццяў; назвы, якія называюць сукупнасці асоб і прадметаў і г. д.
Назоўнікі са значэннем ‘асоба, носьбіт прадметнай прыметы’
Назоўнікі з агульным значэннем 1асоба, носьбіт прадметнай прыметы’ з’яўляюцца назвамі асоб паводле роду заняткаў, прафесіі, схільнасцей, месца жыхарства, нацыянальнай прыналежнасці, сацыяльнага стану, займаемай пасады, прыналежнасці да пэўных арганізацый, таварыстваў, устаноў, імёны па бацьку, прозвішчы і г. д. і ўтвараюцца з дапамогай суфіксаў:
а) мужчынскага роду: -нік, -атнік/-ятнік, -оўнік, -арнік, -эўнік: абутнік, атамнік, грыбнік, дыпломнік, дружыннік, дэсантнік, кніжнік, лірнік, лыжнік, песеннік, мяснік, фокуснік, чарцёжнік, сабалятнік (асоба і птушка), галубятнік (асоба, птушка, памяшканне), выжлятнік (асоба і сабака), палкоўнік, садоўнік, чыноўнік', -чык/ -шчык/-ўшчык/-оўшчык: апаратчык, верталётчык, газетчык, макетчык, падрадчык, дакладчык, ракетчык, броваршчык., каравантчык, канторшчык, магілынчык, паромшчык, піларамшчык, экс-
каватаршчык, вагаўшчык, гуртаўшчык, клеймаўшчык, кранаўшчык, лямпаўшчык, мастаўшчык, разьбаўшчык, фруктаўшчык, футроўшчык', -ец/-эц/-ац/-овец/-авец/-лезец: мічурынец, армеец, гварбзеец, горац, жлобінец, ленінградзец, кобрынец, валожынец, аргенцінец, алжырац, аўстрыец, іспанец„ канадзец, швейцарац, нарвежац, азербаііджанец, украінец, дынамавец, спартакавец, тарпедавец, аанавец, ТБМавец, дэповец, выканкомавец, мастовец, тагалезец (ад Тога), кангалезец (ад Конгаў, -анец/-янецНанец]/-ыанец/-інец/ -ынец: вальтэр’янец, рэспубліканец, кантыянец, гегельянец, аршанец, нарсічанец, хутаранец, афрыксінец, амерыканец, італьянец, мексіканец, мараканец, сочынец, чыцінец, бакінец, кубінец, пехацінец; -ак(-як): марак, рыбак, прусак, аўстрыяк, паляк, турак, туляк, пярмяк, бядак, дзівак, дружбак', -ач: скрыпач, цыркач, трукач, касмач (чалавек і жывёла), зурнач, насач, вусач (чалавек і рыба), барадач (чалавек, жывёла і расліна); -іч/-ыч: шляхціч, княжыч, паніч, родзіч, масквіч, кастраміч\ -эвіч(-евіч)/-авіч/-овіч: ксіралевіч, князевіч, дзяковіч, псіповіч, царэвіч, Аляксеевіч, Андрэевіч, Мікалаевіч, Кандратавіч, Раманавіч, Пятровіч, Несцяровіч, Тамашэвіч, Даніловіч, Трахімовіч, Кадратовіч, Рамановіч, Казакевіч, Багданкевіч, Лабановіч2-, -анін(-янін)/-чанін/-лянін/-іянін: малдаванін, слабаджанін, гараджанін, прыхаджанін, катаржанін, хутаранін, міранін, магаметанін, расіянін, парафіянін, зямлянін, парыжанін, завадчанін, англічанін, датчанін, сяльчанін, астраўлянін, рымлянін, марсіянін', -ан: палітыкан\ -ар(-яр)/-атар: авіятар, аптэкар, аўчар, байкар, бляхар, варатар, гусляр, інквізітар, лектар, пчаляр, шкаляр, юбіляр, губернатар, імператар, трыумфатар', -ор/-ёр: баксёр, білецёр, шахцёр, візіцёр, ліфцёр, мушкецёр, кіяскёр, прызёр, крэдытор, вахцёр, фразёр', -эр(-ер)/-ер[-]эр]/-анер(-янер): докер, карабінер, касцюмер, легіянер, рокер, спрынтэр, фермер, медальер, гандальер, кватар’ер, мадэльер, місіянер, камісіянер, пенсіянер, канцэсіянер, апазіцыянер, міліцыянер, акцыянер, фракцыянер, рэакцыянер, рэвалюцыянер', -ір/-ыр: банкір, касір, кірасір, фуражыр', -іст/ -ыст: аквалангіст, хакеіст, гімназіст, баяніст, трактарыст, журналіст, праграміст, рэфарміст, фельетаніст, масажыст, тэрарыст, эквілібрыст, артылерыст, карыкатурыст, шахматыст, флейтыст, парашутыст, сімваліст, нацыяналіст, федэраліст, нігіліст, евангеліст, гуманіст, гігіеніст, шавініст, імпрэсіяніст, пацыфіст, манархіст, авангардыст, будыст, цэнтрыст, баптыст, авантурыст,
КНІГІ ОНЛАЙН
