Кароткая граматыка фінскай мовы
Выдавец: Выдавец Уладзімір Сіўчыкаў
Памер: 160с.
Мінск 2017
Moni/usea патрабуюць пасля сябе дапасавання ў адзіночным ліку, a monet/useat — дапасавання ў множным ліку, хоць у абодвух выпадках перакладацца можа толькі множным лікам:
Moni suomalainen puhuu englantia (Шмат фінаў размаўляюць паанглійску).
Monet/useat suomalaiset puhuvat englantia (Многія фіны размаўляюць па-англійску). (Большая колькасьць, чым у першым сказе.)
Olen käynyt monessa maassa (Я наведаў не адну краіну/некаторыя краіны).
Olen käynyt monissa maissa (Я наведаў шмат якія краіны). (Большую колькасць, чым у першым сказе.)
Muutama (t) — некалькі, некаторы; harva (t) — рэдкі, нямногі.
Займеннікі ўжываюцца як ў адзіночным, так і ў множным ліку і ўказваюць на невялікую, дакладна не ўказаную, колькасць. Аднак займеннік muutama ўказвае ўсё ж на крыху большую колькасць, чым займеннік harva.
Muutama ihminen tietää tämän (Некалькі чалавек ведаюць пра тое).
Muutamat ihmiset tietävät tämän (Некаторыя ведаюць пра тое).
(Большая колькасць, чым у першым сказе.)
Tunnen muutaman suomalaisen (Я ведаю некалькі фінаў).
Tunnen muutamia suomalaisia (Я знаёмы з некаторымі фінамі). (Большая колькасць, чым у першым сказе.)
Займеннік harva часта мае значэнне ei moni, eivät monen — няшмат, мала хто, мала што.
Harva tietää tämän = Moni ei tiedä tätä (Рэдка хто ведае гэта = Шмат хто не ведае гэтага).
Harvat tietävät tämän = Monet eivät tiedä tätä (Рэдкія (людзі) ведаюць гэта = Многія не ведаюць гэтага).
Toinen, muu — другі, іншы.
Займеннік toinen увогуле ўжываецца тады, калі спасылаюцца на нешта новае і адрознае ад таго, што называлася раней.
Займеннік muu ўжываецца тады, калі гаворка ідзе пра тое, што ўжо згадвалася.
Калі замест займенніка можна паставіць словы uusi, eri, erilainen — новы, іншы, адрозны, тады трэба ўжываць займеннік toinen.
Займеннік toinen скланяецца гэтак жа, як словы на -nen, a muu — як слова puu.
Sano se toisella (erilaisella) tavalla (Выкажы гэта другім (іншым) чынам).
He ovat muuttaneet toiseen (uuteen) asuntoon (ны пераехалі ў другую (новую) кватэру).
En voi tulla tiistaina. Tulen jonakin toisena päivänä (Я не магу прыехаць у аўторак. Прыеду якім-небудзь іншым днём).
Olen käynyt muissakin Pohjoismaissa (Я пабываў i ў іншых скандынаўскіх краінах).
Tuleeko tänne vielä muitakin vieraita kuin me? (Ці прыйдуць сюды яшчэ іншыя госці апроч нас?)
Пара toinen — toinen адпавядае беларускаму адзін — другі:
Hänellä on kaksi poikaa. Toinen poika on tumma, toinen vaalea (У яго два сыны. Адзін сын чарнявы, другі — бялявы).
Toisella on siniset silmät, toisella harmaat (У аднаго сінія вочы, a ў другога — шэрыя).
Займеннік toinen можа мець значэнне адзін:
Perheen kahdesta tytöstä toinen on jo naimisissa (3 дзвюх дзяўчат y сям’і адна ўжо замужам).
Sama — такі ж самы, той жа, аднолькавы.
Аснова адзіночнага ліку sama-; аснова множнага ліку: samoi-.
Займеннік sama мае значэнні:
■ нешта нязменнае, такое ж, як і раней:
Tavataan samassa paikassa samaan aikaan (Сустрэнемся ў тым самым месцы і ў той жа самы час).
Minulla oli sama opettaja viisi vuotta (Пяць гадоў y мяне быў той жа самы настаўнік).
■ нешта агульнае для дваіх або многіх:
Kalle ja Kaisa asuvat samassa talossa (Калле i Кайса жывуць y адным (тым жа самым) доме.
He tulevat työhön samalla bussilla samaan aikaan (Яны прыязджаюць на працу адным (тым жа самым) аўтобусам і ў адзін (у той жа самы) час).
■ нешта такое, як і іншае:
Samasta työstä pitäisi maksaa sama palkka (За аднолькавую працу трэба плаціць аднолькавы заробак).
Hän on samanikäinen kuin minä (Ён аднолькавага ўзросту са мной).
ДЗЕЯСЛОЎ VERBI, АБО TEONSANA
Дзеяслоў — гэта часціна мовы, якая азначае дзеянне або стан, напрыклад: kirjoittaa (пісаць), kyntää (араць), rakentaa (будаваць), seisoa (стаяць).
Дзеяслоў у фінскай мове мае катэгорыі стану, ладу, часу, асобы і ліку. Змена дзеяслова ў гэтых катэгорыях называецца спражэннем, таму дзеяслоў мае шмат формаў і з’яўляецца самай граматычна складанай часцінай мовы.
Усе дзеяслоўныя формы можна падзяліць на два разрады: асабовыя, або спрагаемыя, якія змяняюцца па вышэй указаных катэгорыях, і безасабовыя, або неспрагаемыя. Да гэтага разраду адносяцца інфінітывы, або неазначальныя формы дзеяслова, формы залежнага стану (пасіву) і дзеепрыметнікі.
Усе дзеяслоўныя формы маюць свае сінтаксічныя сувязі, гэта значыць кожны дзеяслоў патрабуе ўжывання пэўнага склону. Гэта з’ява называецца кіраваннем дзеяслова. Формы кіравання фінскіх і беларускіх дзяесловаў не супадаюць. Напрыклад: Ajattelen asiaa (part.) (Я думаю аб справе); Haluaisin kiittää sinua avusta ( ällät., elät.) (Хацеў бы падзякаваць табе за дапамогу); rakastaa tyttöä (part.) (кахаць дзяўчыну).
Дзеясловы могуць быць пераходнымі і непераходнымі. Да пераходных дзеясловаў адносяцца такія, пасля якіх ідзе прамое дапаўненне ў акузатыве або партытыве без прыназоўніка і постназоўніка. Дзеянне такіх дзеясловаў скіравана на прадмет, можа рабіць у ім якія-небудзь змены або вырабляць сам прадмет: Mies kyntää peltoa (Мужчына арэ поле); Lapset rakentavat pientä taloa (Дзеці будуюць маленькі дом) (пытаньне: кагоі, што?).
Дзеянне непераходных дзеясловаў па-большасці азначае рух або стан і не пераходзіць на прадмет. Слова, якое ідзе пасля непераходнага дзеяслова, ужо не можа стаяць у акузатыве або партытыве, не можа быць прамым дапаўненнем: huolehtia tehtävästä (клапаціцца аб заданні); (пытанні другіх ускосных склонаў: аб кім?, аб чым? і г. б.)
Асновы фінскага дзеяслова Suomen verbin vartalot
Асновай дзеяслова з’яўляецца такая форма, да якой далучаюцца асабовыя канчаткі, суфіксы, часціцы. Асновы могуць быць галосныя і зычныя. Як вынікае з назваў, гэтыя асновы могуць сканчвацца на галосны або на зычны гук: sano-a (казаць) (sano — галосная аснова); tavat-a (сустракаць) (tavat — зычная аснова).
Існуюць дзеясловы, якія маюць галосную і зычную асновы: tavata — tapaa-n — сустракаю, сустрэну — галосная аснова; tavattavat — сустракаюць, сустрэнуць — зычная аснова.
Асновы бяруцца ад неазначальнай формы дзеяслова і асновы першай асобы цяперашняга часу (іначай: асновы спражэння).
Спражэнне дзеясловаў Verbien taivutus
Спражэннем дзеясловаў называецца змяненне іх па ладах, асобах, ліках і часах. Фінскі дзеяслоў мае чатыры формы часу: дзве простыя (preesens — цяперашні час; imperfekti — імперфект, просты мінулы час) і дзве складаныя формы мінулага часу (perfekti — перфект і pluskvamperfekti — плюсквамперфект). Адмысловых формаў будучага часу фінскі дзеяслоў не мае. Дзеля гэтага ўжываецца форма цяперашняга часу.
Тыпы спражэння дзеясловаў
У фінскай мове звычайна выдзяляецца шэсць тыпаў спражэння дзеясловаў. Гэты падзел робіцца, зыходзячы з інфінітыўнай асновы і асновы спражэння
Першы тып дзеясловаў Verbityyppi 1
Першы тып дзеясловаў вызначаецца тым, што:
• у канчатку інфінітыва дзве галосныя: asua (жыць), lukea (чытаць), antaa (даваць), а ў аснове спражэння толькі адна галосная: asu-n (жыву), lue-n (чытаю), аппа-п (даю);
■ паказальнік інфінітыва — галосныя -a; -ä;
■ гіераважная большасць фінскіх дзеясловаў належыць да гэтага тыпу спражэння. Прыклад першага тыпу спражэння: lukea (чытаць):
Адзіночны лік Yksikkö
Множны лік Monikko
Асоба Persoona
Форма дзеяслова
Асоба Persoona
Форма Д'Зеяслова
minä я
lue-n чытаю
me мы
lue-mme чытаем
sinä ты
lue-t чытаеш
te вы
lue-tte чытаеце
hän (se) ён (яна, яно)
luke-e чытае
he (ne) яны
luke-vat чытаюць
Некаторыя дзеясловы, якія адносяцца да першай групы: ostaa (купляць), antaa (даваць), tietää (ведаць), kieltää (забараняць), pukea (апранаць), särkeä (балець), sanoa (казаць), katua (каяцца), kysyä (пытацца).
Другі тып дзеясловаў Verbityyppi 2
Другі тып дзеясловаў вызначаецца тым, што:
■ канчатак інфінітыва: -da, -dä: tuo-da (прынесці); pysäköi-dä (паркавацца);
■ аснова інфінітыва і аснова спражэння супадаюць: tuo-da (прынесці) tuo-n (прыношу);
• у канцы асновы спражэння заўсёды ёсць або дыфтонг, або даўгая галосная: voi-n (я магу); myy-n (я прадаю);
■ дзеясловаў тыпу juoda, saada (піць, атрымліваць) вельмі мала, пераважная большасць адпавядае дзеясловам тыпу tupakoida, pysäköidä (паліць, паркавацца), у тым ліку і шмат якія запазычаныя дзеясловы тыпу aktivoida.
Прыклад другога тыпу спражэння: myydä, voida (прадаваць, магчы):
Адзіночны лік Yksikkö
Множны лік Monikko
Асоба Persoona
Форма дзеяслова
Асоба Persoona
Форма дзеяслова
minä
myy-n, voi-n
me
myy-mme, voi-mme
я
прадаю, магу
мы
прадаем, можам
sinä
myy-t, voi-t
te
myy-tte, voi-tte
ты
прадаеш, можаш
вы
прадаеце, можаце
hän (se)
myy, voi
he (ne)
myy-vät, voi-vat
ён (яна, яно)
прадае, можа
яны
прадаюць, могуць
Заўважце: трэцяя асоба адзіночнага ліку не мае канчаткаў.
Дзеясловы тыпу tehdä, nähdä (рабіць, бачыць) маюць змешаныя характарыстыкі, таму што:
■ па інфінітыву (канчатак -dä) адносяцца да 2 тыпу спражэння;
■ асабовая форма супадае з першым тыпам.
Яны спрагаюцца так:
Адзіночны лік Yksikkö
Множны лік Monikko
Асоба Persoona
Форма дзеяслова
Асоба Persoona
Форма дзеяслова
minä
tee-n, näe-n
me
tee-mme, näe-mme
я
раблю, бачу
мы
раблю, бачу
sinä
tee-t, näe-t
te
tee-tte, näe-tte
ты
робіш, бачыш
вы
робіце, бачыце
hän (se)
teke-e, näke-e
he (ne)
teke-vät, näke-vät
ён (яна, яно)
робіць, бачыць
яны
робяць, бачаць
Некаторыя дзеясловы, якія адносяцца да другой групы: jäädä (заставацца), myydä (прадаваць), juoda (піць), syödä (есці), voida (магчы), viedä (адносіць прэч), tupakoida (паліць).
Трэці тып дзеясловаў Verbityyppi 3
Трэці тып дзеясловаў вызначаецца тым, што:
• мае канчаткі асновы -la, -lä; -sta, -stä; -na, -nä, -ra: tulla (прыходзіць), kävellä (хадзіць); nousta (уставаць), pestä (мыць); panna (ставіць), mennä (ісці); purra (кусаць);
■ мае агульную прымету — суфікс -епаміж асновай інфінітыва і асабовымі канчаткамі: tul-la — tul-e-n; nousta — nous-e-vat.
Прыклад трэцяга тыпу спражэння: pes-tä (мыць), menn-nä (ісці):
Адзіночны лік Yksikkö
Множны дік Monikko
Асоба Persoona
Форма дзеяслова
Асоба Persoona
Форма дзеяслова
minä
pes-e-n, men-e-n
me
pes-e-mme, men-e-mme
Я
мыю, іду
мы
мыем, ідзем
sinä
pes-e-t, men-e-t
КНІГІ ОНЛАЙН
