Кароткая граматыка фінскай мовы
Выдавец: Выдавец Уладзімір Сіўчыкаў
Памер: 160с.
Мінск 2017
ЧАРГАВАННЕ ЗЫЧНЫХ KONSONANTTIVAIHTELU
Характэрная фанетычная з’ява ў фінскай мове — гэта чаргаванне зычных. Сутнасць гэтай з’явы заключаецца ў тым, што зычныя k, р, t у апошнім складзе асновы пры змене формаў гэтага слова могуць чаргавацца з іншымі гукамі або зусім выпадаюць. У адных формах слова захоўваецца першапачатковае гучанне — гэта моцная ступень, у другіх жа адбываецца аслабленне — слабая ступень. Такое чаргаванне характэрнае як для імёнаў, так і для дзеясловаў.
Моцная ступень звычайна прысутнічае:
1. на пачатку адкрытых складоў: ukko (дзед), katto (столь, дах);
2. на пачатку закрытых складоў з даўгім галосным: asukas — asukkaat (жыхар — жыхары), saapas — saappaat (бот — боты);
3. заўсёды, калі склад закрываецца прыналежным суфіксам: ukkomme (наш дзядуля), seppänne (ваш каваль).
Слабая ступень звычайна бывае на пачатку закрытых складоў з кароткім галосным або дыфтонгам (ukko — ukon, Jukka — Jukan).
Праілюстраваць чаргаванне зычных можна наступнай табліцай:
Зычныя Konsonantit
Прыклады Esimerkit
Заўвагі Huomautukset
Моцная ступень Vahva aste
Сдабая ступень Heikko aste
kk
k
palkka — palkan hakata — hakkaan
РР
P
lamppu — lampun pappi — papin
tt
t
katto — katon ottaa — otan
k
выпадзенне
jalka — jalan lukea — luen
k
V
puku — puvun luku — luvun
Паміж галоснымі U.y
k
j
puhjeta — puhkeaa aika — ajan
k чаргуецца з j y злучэннях hk, Ik, rk, калі пасля ix y аснове ідзе e
р
V
leipä — leivän halpa — halvan
Паміж галоснымі i пасля 1, r
t
d
katu — kadun lahti — lahden
Паміж галоснымі і пасля h
nk
ng
lanka — langan aurinko —
auringon
mp
mm
kampi — kämmen sampi — sammen
lt
n
ilta — illan aalto — aallon
nt
nn
ranta — rannan antaa — annan
rt
rr
parta — parran virta — virran
У назоўным склоне слабая ступень можа быць нават тады, калі апошні склад адкрыты: ote — otteet, vaate — vaatteet.
Калі аснова слова ў адзіночным ліку заканчваецца на даўгі галосны (як напрыклад hampaaад hammas, otteeад ote), у аснове множнага ліку і ў найвышэйшай ступені параўнання прыметнікаў даўгі галосны ператвараецца ў дыфтонг на -і-. У такім выпадку заўсёды будзе ўжывацца моцная ступень, і пры закрытым і пры адкрытым складзе (hampailla, hampaita).
He адбываецца чаргавання ў такіх злучэннях, як sk (käsky — käskyn (загад — загаду), sp (piispa — piispan (біскуп — біскупа)), st (lastu — lastun (лучына — лучыны)). Злучэнне hk чаргуецца толькі часткова: nahka — nahan (скура — скуры), uhka — uhan (пагроз — пагрозы), але ў словах pihka — pihkan (смала — смалы), puuhka — puuhkan (муфта — муфтф), ruuhka — ruuhkan (затор — затору), sähkö — sähkön (электрычнасць — электрычнасці) чаргавання не бывае ніколі.
МАРФАЛОГІЯ MORFOLOGIA
У фінскай мове маецца дзевяць часцін мовы: назоўнік, прыметнік, лічэбнік, дзеяслоў, прыслоўе, прыназоўнік і постназоўнік, злучнік, выклічнік. Апрача таго, маецца яшчэ шэраг узмацняльных часціц, якія пішуцца злітна з тымі словамі, да якіх яны адносяцца.
Словаўтварэнне ў фінскай мове адбываецца двумя спосабамі: словаскладаннем, калі два самастойныя простыя словы ўтвараюць трэцяе складанае слова, і словаўтварэннем пры дапамозе суфіксаў. Словаўтварэнне з дапамогай прыставак (прэфіксацыя) у фінскай мове практычна адсутнічае. Граматычны род таксама адсутнічае.
СКЛАНЕННЕ TAIVUTUS
У фінскай мове маецца 15 склонаў. Часам за самастойны склон лічаць акузатыў II. Але ў гэтым нарысе мы будзем трымацца таго, што акузатыў II толькі варыянт вінавальнага склону. Канчаткі склонаў адзіночнага і множнага ліку з’яўляюцца агульнымі для ўсіх скланяльных часцін мовы, апрача акузатыву асабовых займеннікаў. Правапіс канчаткаў адбываецца ў адпаведнасці з законам гармоніі галосных: laiva-lla (на караблі), tyhjä-ssä huonee-ssa (у пустым пакоі). Ніжэй даецца табліца з назвамі склонаў і канчаткамі ў адзіночным і множным ліку. У якасці прыкладу скланяюцца назоўнікі poika (хлопец, сын) і käsi (рука):
Склоны Sijamuodot
Канчаткі Päätteet
Прыклады Esimerkit
Адзіночны ЛІК
Yksikkö
Множны ЛІК Monikko
1. Намінатыў
-
poika, käsi
pojat, käsi
2. Партытыў
-a, -ä; -ta, -tä
poikaa, kättä
poikia, käsiä
3. Генетыў
-n, -en, -in, -den, -tten, -ten
pojan, käden
poikien(poikain), käsien (kätten)
4. Акузатыў I
П
-
pojan, käden poika, käsi
pojat, kädet
5. Інесіў
-ssa, ssä
pojassa, kädessä
pojissa, käsissä
6. Элатыў
-sta, stä
pojasta, kädestä
pojista, käsistä
7. Ілатыў J
Падоўжанне канчаткавай галоснай + n
-hVn
-seen -siin
poikaan, käteen, Petroskoi hin huoneeseen
poikiin, käsiin, kauppoihin
huoneesiin
8. Адэсіў
-11, -llä
pojalla, kädellä
pojilla, käsillä
9. Аблатыў
-Itä, -Itä
pojalta, kädeltä
pojiltä, käsiltä
10. Алатыў
-lie
pojalle, kädelle
pojille, käsille
11. Эсіў
-na, -nä
poikana, kätenä
poikina, käsinä
12. Транслатыў
-ksi
pojaksi, kädeksi
pojiksi, käsiksi
13. Абесіў
-tta, ttä
pojatta, kädettä
pojitta, käsittä
14. Камітатыў
-ne + суфікс прыналежнасці
-
poikinensa, käsinensä
15. Інструктыў
-n
kahden käden
omin silmin
АСНОВЫ VARTALOT
Формы склонаў утвараюцца шляхам далучэння адпаведных канчаткаў да асновы слова. Галоўным момантам для ўтварэньня склонавых формаў з’яўляецца аснова слова. Усе словы ў фінскай мове падзяляюцца на аднаасноўныя і дзвюхасноўныя. Да аднаасноўных словаў адносяцца тыя словы, што маюць толькі адну галосную аснову. Адпаведна, словы, якія маюць апрача галоснай яшчэ і зычную аснову, адносяцца да дзвюхасноўных слоў.
Аднаасноўнымі (yksivartaloiset) з’яўляюцца словы, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчаткі на кароткія галосныя -a, -o, -u, -у, -ä, -ö, на доўгія галосныя і дыфтонгі, болыласць шматскладовых словаў і некаторыя двухскладовыя словы на -і, напры-
клад: rauha (мір), talo (дом), lintu (птушка), kylä (вёска), kömpelö (нязграбны).
Некаторыя двухскладовыя словы з канчаткам -і з’яўляюцца выключэннем і маюць галосную аснову на -e-, напрыклад: järvi — järven (возера); sormi — sormen (палец, пальца рукі).
Да дзвюхасноўных (kaksivartaloiset) адносяцца тыя словы, якія ў назоўным склоне заканчваюцца на зычны гук, на кароткі галосны -е і некаторыя двухскладовыя словы тыпу meri — mere(мора); lumi — lun(снег).
Галосная аснова (vokaalivartalo) дзвюхасноўных словаў, якія заканчваюцца ў назоўным склоне на кароткі галосны -е, мае канчатак -ее: katse — katsee(позірк); vaate — vaattee(вопратка).
Словы з канчаткам у назоўным склоне на -пеп маюць галосную аснову на -se: nainen — naise(жанчына); hevonen — hevose(конь).
Зычная аснова (konsonanttivartalo) гэтых словаў заканчваецца адпаведна на -s-: nainen — nais(жанчына); hevonen — hevos(конь).
Словы, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку заканчваюцца на -I, -r, -п, утвараюць галосную аснову далучэннем канчатка -е, і ў выніку маюць такі выгляд: askel — askele(крок); tytär — tyttäre(дачка). У такіх словах, як avain (ключ) і sydän (сэрца), -п ва ўскосных склонах замяняецца на -m: avaime-, sydäme-.
Зычная аснова гэтых слоў па большасці супадае з назоўным склонам адзіночнага ліку.
Прыметнікі з адмоўнымі суфіксамі -ton, -tön пры ўтварэнні галоснай асновы змяняюць гэтыя канчаткі на суфіксы -ttoma-, -ttömä-: työtön — työttömä(беспрацоўны); mahdoton — mahdottoma(немагчымы).
Дзеепрыметнікі на -nut, -nyt, -llut могуць ужывацца i ў якасці прыметнікаў і назоўнікаў. Яны маюць значна болей шырокі ўжытак у фінскай мове, чым у беларускай. Пры ўтварэньні ўскосных склонаў яны маюць галосную аснову на -nee, -lee: lukenut — lukenee(прачытаны); väsynyt — väsynee(стомлены); kuollut — kuollee(памерлы, нябожчык).
У дзвюхасноўных словах, якія складаюцца з двух складоў і маюць канчатак у назоўным склоне адзіночнага ліку -і, галосная аснова будзе на -е, напрыклад: saari — saare(выспа); kieli — kiele (язык, мова); lumi — lume(снег); liemi — lieme(булён).
Зычная аснова гэтых слоў будзе ўтварацца шляхам ліквідацыі канчатку -і: saari — saar-; kieli — kiel-. Словы на -mi мяняюць гэты канчатак на суфікс -n: lumi — lun; liemi — lien-.
Словы з канчаткам на -si, перад якім ідзе яшчэ які-небудзь галосны гук, змяняюць у галоснай аснове канчатак -si на -te, -de: vesi — vete — vede(вада); käsi — käte — käde(рука). Калі ж перад -si стаіць якая-небудзь іншая зычная, тады галосная аснова ўтвараецца пераходам -е ў -і: lapsi — lapse(дзіця). Словы накшталт kaksi ўтвараюць галосную аснову на -te, -de: kaksi — kahte — kahde(два); yksi — yhte — yhde(адзін).
Зычная аснова двухскладовых словаў з канчаткам на -si, перад якім ідзе галосная або зычныя -1-, -n-, -r-, заканчваецца на -t: vesi — vet(вада); käsi — kät(рука). Словы накшталт kaksi ўтвараюць зычную аснову на -h: kaksi — kah(два); yksi — yh(адзін).
Назоўнікі, якія ў намінатыве заканчваюцца на -us, -ys, складаюць д ве групы па ўтварэнні галосных асноў, прычым назоўнікі, утвораныя ад імёнаў, маюць галосную аснову на -ude, -ute, -yde, -yte, напрыклад: ahtaus — ahtaute — ahtaude(цесната); viileys — viileyte — viileyde(прахалода).
Назоўнікі гэтага тыпу маюць зычную аснову на -ud, -ut, -yd, -yt.
Назоўнікі з канчаткамі -us, -ys, утвораныя ад дзеясловаў, маюць галосную аснову, якая ўтвараецца простай заменай канчатковага -s на канчатак -kse: vastaus — vastaukse(адказ); kysymys — kysymykse(пытанне).
Зычная аснова такіх назоўнікаў утвараецца адпаведна.
Словы з канчаткамі на -as, -äs, -es, -is, -os, -ös утвараюць галосную аснову або падоўжаннем канчатковай галоснай: asiakas — asiakkaa(жыхар); keihäs — keihää(дзіда); або далучэннем канчатка -kse: aidas — aidakse(жардзіна для плоту); rikos — rikokse(злачынства).
Гэткім жа чынам утвараюць аснову словы з канчаткам на -at, ät: kevät — kevää(вясна); слова mies (мужчына) мае такі выгляд: mies — miehe-.
Зычная аснова звычайна выступае ў партытыве адзіночнага ліку і ў генетыве множнага ліку: sydäntä (сэрца, парт.), työläistä (рабочага, парт.'); sydänten (сэрцаў, ген.), työläisten (рабочых, ген.)
Аснова множнага ліку Monikon alivartalo
Аснова адзіночнага ліку, называецца лексічнай асновай (sananvartalo).
Monikon alivartalo — аснова множнага ліку, перакладаецца як падаснова множнага ліку.
Аснова множнага ліку заўсёды галосная і ўтвараецца ад галоснай асновы адзіночнага ліку шляхам далучэння да яе паказальніка множнага ліку -і-: silmä — silmi(вока); sana — sanoi(слова). Затым да галоснай асновы далучаюцца канчаткі ўскосных склонаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
