КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
ЧАРГАВАННЕ ЗЫЧНЫХ KONSONANTTIVAIHTELU Характэрная фанетычная з’ява ў фінскай мове — гэта чаргаванне зычных. Сутнасць гэтай з’явы заключаецца ў тым, што зычныя k, р, t у апошнім складзе асновы пры змене формаў гэтага слова могуць чаргавацца з іншымі гукамі або зусім выпадаюць. У адных формах слова захоўваецца першапачатковае гучанне — гэта моцная ступень, у другіх жа адбываецца аслабленне — слабая ступень. Такое чаргаванне характэрнае як для імёнаў, так і для дзеясловаў. Моцная ступень звычайна прысутнічае: 1. на пачатку адкрытых складоў: ukko (дзед), katto (столь, дах); 2. на пачатку закрытых складоў з даўгім галосным: asukas — asukkaat (жыхар — жыхары), saapas — saappaat (бот — боты); 3. заўсёды, калі склад закрываецца прыналежным суфіксам: ukkomme (наш дзядуля), seppänne (ваш каваль). Слабая ступень звычайна бывае на пачатку закрытых складоў з кароткім галосным або дыфтонгам (ukko — ukon, Jukka — Jukan). Праілюстраваць чаргаванне зычных можна наступнай табліцай: Зычныя Konsonantit Прыклады Esimerkit Заўвагі Huomautukset Моцная ступень Vahva aste Сдабая ступень Heikko aste kk k palkka — palkan hakata — hakkaan РР P lamppu — lampun pappi — papin tt t katto — katon ottaa — otan k выпадзенне jalka — jalan lukea — luen k V puku — puvun luku — luvun Паміж галоснымі U.y k j puhjeta — puhkeaa aika — ajan k чаргуецца з j y злучэннях hk, Ik, rk, калі пасля ix y аснове ідзе e р V leipä — leivän halpa — halvan Паміж галоснымі i пасля 1, r t d katu — kadun lahti — lahden Паміж галоснымі і пасля h nk ng lanka — langan aurinko — auringon mp mm kampi — kämmen sampi — sammen lt n ilta — illan aalto — aallon nt nn ranta — rannan antaa — annan rt rr parta — parran virta — virran У назоўным склоне слабая ступень можа быць нават тады, калі апошні склад адкрыты: ote — otteet, vaate — vaatteet. Калі аснова слова ў адзіночным ліку заканчваецца на даўгі галосны (як напрыклад hampaaад hammas, otteeад ote), у аснове множнага ліку і ў найвышэйшай ступені параўнання прыметнікаў даўгі галосны ператвараецца ў дыфтонг на -і-. У такім выпадку заўсёды будзе ўжывацца моцная ступень, і пры закрытым і пры адкрытым складзе (hampailla, hampaita). He адбываецца чаргавання ў такіх злучэннях, як sk (käsky — käskyn (загад — загаду), sp (piispa — piispan (біскуп — біскупа)), st (lastu — lastun (лучына — лучыны)). Злучэнне hk чаргуецца толькі часткова: nahka — nahan (скура — скуры), uhka — uhan (пагроз — пагрозы), але ў словах pihka — pihkan (смала — смалы), puuhka — puuhkan (муфта — муфтф), ruuhka — ruuhkan (затор — затору), sähkö — sähkön (электрычнасць — электрычнасці) чаргавання не бывае ніколі. МАРФАЛОГІЯ MORFOLOGIA У фінскай мове маецца дзевяць часцін мовы: назоўнік, прыметнік, лічэбнік, дзеяслоў, прыслоўе, прыназоўнік і постназоўнік, злучнік, выклічнік. Апрача таго, маецца яшчэ шэраг узмацняльных часціц, якія пішуцца злітна з тымі словамі, да якіх яны адносяцца. Словаўтварэнне ў фінскай мове адбываецца двумя спосабамі: словаскладаннем, калі два самастойныя простыя словы ўтвараюць трэцяе складанае слова, і словаўтварэннем пры дапамозе суфіксаў. Словаўтварэнне з дапамогай прыставак (прэфіксацыя) у фінскай мове практычна адсутнічае. Граматычны род таксама адсутнічае. СКЛАНЕННЕ TAIVUTUS У фінскай мове маецца 15 склонаў. Часам за самастойны склон лічаць акузатыў II. Але ў гэтым нарысе мы будзем трымацца таго, што акузатыў II толькі варыянт вінавальнага склону. Канчаткі склонаў адзіночнага і множнага ліку з’яўляюцца агульнымі для ўсіх скланяльных часцін мовы, апрача акузатыву асабовых займеннікаў. Правапіс канчаткаў адбываецца ў адпаведнасці з законам гармоніі галосных: laiva-lla (на караблі), tyhjä-ssä huonee-ssa (у пустым пакоі). Ніжэй даецца табліца з назвамі склонаў і канчаткамі ў адзіночным і множным ліку. У якасці прыкладу скланяюцца назоўнікі poika (хлопец, сын) і käsi (рука): Склоны Sijamuodot Канчаткі Päätteet Прыклады Esimerkit Адзіночны ЛІК Yksikkö Множны ЛІК Monikko 1. Намінатыў - poika, käsi pojat, käsi 2. Партытыў -a, -ä; -ta, -tä poikaa, kättä poikia, käsiä 3. Генетыў -n, -en, -in, -den, -tten, -ten pojan, käden poikien(poikain), käsien (kätten) 4. Акузатыў I П - pojan, käden poika, käsi pojat, kädet 5. Інесіў -ssa, ssä pojassa, kädessä pojissa, käsissä 6. Элатыў -sta, stä pojasta, kädestä pojista, käsistä 7. Ілатыў J Падоўжанне канчаткавай галоснай + n -hVn -seen -siin poikaan, käteen, Petroskoi hin huoneeseen poikiin, käsiin, kauppoihin huoneesiin 8. Адэсіў -11, -llä pojalla, kädellä pojilla, käsillä 9. Аблатыў -Itä, -Itä pojalta, kädeltä pojiltä, käsiltä 10. Алатыў -lie pojalle, kädelle pojille, käsille 11. Эсіў -na, -nä poikana, kätenä poikina, käsinä 12. Транслатыў -ksi pojaksi, kädeksi pojiksi, käsiksi 13. Абесіў -tta, ttä pojatta, kädettä pojitta, käsittä 14. Камітатыў -ne + суфікс прыналежнасці - poikinensa, käsinensä 15. Інструктыў -n kahden käden omin silmin АСНОВЫ VARTALOT Формы склонаў утвараюцца шляхам далучэння адпаведных канчаткаў да асновы слова. Галоўным момантам для ўтварэньня склонавых формаў з’яўляецца аснова слова. Усе словы ў фінскай мове падзяляюцца на аднаасноўныя і дзвюхасноўныя. Да аднаасноўных словаў адносяцца тыя словы, што маюць толькі адну галосную аснову. Адпаведна, словы, якія маюць апрача галоснай яшчэ і зычную аснову, адносяцца да дзвюхасноўных слоў. Аднаасноўнымі (yksivartaloiset) з’яўляюцца словы, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчаткі на кароткія галосныя -a, -o, -u, -у, -ä, -ö, на доўгія галосныя і дыфтонгі, болыласць шматскладовых словаў і некаторыя двухскладовыя словы на -і, напры- клад: rauha (мір), talo (дом), lintu (птушка), kylä (вёска), kömpelö (нязграбны). Некаторыя двухскладовыя словы з канчаткам -і з’яўляюцца выключэннем і маюць галосную аснову на -e-, напрыклад: järvi — järven (возера); sormi — sormen (палец, пальца рукі). Да дзвюхасноўных (kaksivartaloiset) адносяцца тыя словы, якія ў назоўным склоне заканчваюцца на зычны гук, на кароткі галосны -е і некаторыя двухскладовыя словы тыпу meri — mere(мора); lumi — lun(снег). Галосная аснова (vokaalivartalo) дзвюхасноўных словаў, якія заканчваюцца ў назоўным склоне на кароткі галосны -е, мае канчатак -ее: katse — katsee(позірк); vaate — vaattee(вопратка). Словы з канчаткам у назоўным склоне на -пеп маюць галосную аснову на -se: nainen — naise(жанчына); hevonen — hevose(конь). Зычная аснова (konsonanttivartalo) гэтых словаў заканчваецца адпаведна на -s-: nainen — nais(жанчына); hevonen — hevos(конь). Словы, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку заканчваюцца на -I, -r, -п, утвараюць галосную аснову далучэннем канчатка -е, і ў выніку маюць такі выгляд: askel — askele(крок); tytär — tyttäre(дачка). У такіх словах, як avain (ключ) і sydän (сэрца), -п ва ўскосных склонах замяняецца на -m: avaime-, sydäme-. Зычная аснова гэтых слоў па большасці супадае з назоўным склонам адзіночнага ліку. Прыметнікі з адмоўнымі суфіксамі -ton, -tön пры ўтварэнні галоснай асновы змяняюць гэтыя канчаткі на суфіксы -ttoma-, -ttömä-: työtön — työttömä(беспрацоўны); mahdoton — mahdottoma(немагчымы). Дзеепрыметнікі на -nut, -nyt, -llut могуць ужывацца i ў якасці прыметнікаў і назоўнікаў. Яны маюць значна болей шырокі ўжытак у фінскай мове, чым у беларускай. Пры ўтварэньні ўскосных склонаў яны маюць галосную аснову на -nee, -lee: lukenut — lukenee(прачытаны); väsynyt — väsynee(стомлены); kuollut — kuollee(памерлы, нябожчык). У дзвюхасноўных словах, якія складаюцца з двух складоў і маюць канчатак у назоўным склоне адзіночнага ліку -і, галосная аснова будзе на -е, напрыклад: saari — saare(выспа); kieli — kiele (язык, мова); lumi — lume(снег); liemi — lieme(булён). Зычная аснова гэтых слоў будзе ўтварацца шляхам ліквідацыі канчатку -і: saari — saar-; kieli — kiel-. Словы на -mi мяняюць гэты канчатак на суфікс -n: lumi — lun; liemi — lien-. Словы з канчаткам на -si, перад якім ідзе яшчэ які-небудзь галосны гук, змяняюць у галоснай аснове канчатак -si на -te, -de: vesi — vete — vede(вада); käsi — käte — käde(рука). Калі ж перад -si стаіць якая-небудзь іншая зычная, тады галосная аснова ўтвараецца пераходам -е ў -і: lapsi — lapse(дзіця). Словы накшталт kaksi ўтвараюць галосную аснову на -te, -de: kaksi — kahte — kahde(два); yksi — yhte — yhde(адзін). Зычная аснова двухскладовых словаў з канчаткам на -si, перад якім ідзе галосная або зычныя -1-, -n-, -r-, заканчваецца на -t: vesi — vet(вада); käsi — kät(рука). Словы накшталт kaksi ўтвараюць зычную аснову на -h: kaksi — kah(два); yksi — yh(адзін). Назоўнікі, якія ў намінатыве заканчваюцца на -us, -ys, складаюць д ве групы па ўтварэнні галосных асноў, прычым назоўнікі, утвораныя ад імёнаў, маюць галосную аснову на -ude, -ute, -yde, -yte, напрыклад: ahtaus — ahtaute — ahtaude(цесната); viileys — viileyte — viileyde(прахалода). Назоўнікі гэтага тыпу маюць зычную аснову на -ud, -ut, -yd, -yt. Назоўнікі з канчаткамі -us, -ys, утвораныя ад дзеясловаў, маюць галосную аснову, якая ўтвараецца простай заменай канчатковага -s на канчатак -kse: vastaus — vastaukse(адказ); kysymys — kysymykse(пытанне). Зычная аснова такіх назоўнікаў утвараецца адпаведна. Словы з канчаткамі на -as, -äs, -es, -is, -os, -ös утвараюць галосную аснову або падоўжаннем канчатковай галоснай: asiakas — asiakkaa(жыхар); keihäs — keihää(дзіда); або далучэннем канчатка -kse: aidas — aidakse(жардзіна для плоту); rikos — rikokse(злачынства). Гэткім жа чынам утвараюць аснову словы з канчаткам на -at, ät: kevät — kevää(вясна); слова mies (мужчына) мае такі выгляд: mies — miehe-. Зычная аснова звычайна выступае ў партытыве адзіночнага ліку і ў генетыве множнага ліку: sydäntä (сэрца, парт.), työläistä (рабочага, парт.'); sydänten (сэрцаў, ген.), työläisten (рабочых, ген.) Аснова множнага ліку Monikon alivartalo Аснова адзіночнага ліку, называецца лексічнай асновай (sananvartalo). Monikon alivartalo — аснова множнага ліку, перакладаецца як падаснова множнага ліку. Аснова множнага ліку заўсёды галосная і ўтвараецца ад галоснай асновы адзіночнага ліку шляхам далучэння да яе паказальніка множнага ліку -і-: silmä — silmi(вока); sana — sanoi(слова). Затым да галоснай асновы далучаюцца канчаткі ўскосных склонаў.