Кароткая граматыка фінскай мовы
Выдавец: Выдавец Уладзімір Сіўчыкаў
Памер: 160с.
Мінск 2017
Sinä tiesit sen itse, siksi raivosit (Ты ведаў гэта сам, таму і шалеў).
Ajattelen, siis olen olemassa (Я мыслю, значыць, я існую).
Tulen, sillä en halua olla yksin kotona (Я прыйду, таму што не хачу быць адзін дома).
Злучнікі tai, vai (або) ужываюцца наступным чынам:
-tai — калі трэба зрабіць выбар:
Otan viiniä tai olutta (Я вазьму віна або піва);
-vai — пытальных сказах:
Otatko viiniä vai olutta? (Ты бярэш віно або піва?)
Падпарадкавальныя злучнікі служаць для сувязі частак складаназалежнага сказа.
Да іх адносяцца:
-että (што):
Tiedän, että Pirjo on täällä (Я ведаю, што Пір’ё тут).
У адмоўным сказе гэты злучнік адпаведна набывае такія формы:
etten (што я не ...), ettet (што ты не ...) і г. д.:
Luuletko, etten tiedä tätä? (Ты думаеш, што я не ведаю гэтага?);
-jotta (каб): Hölkkään, jotta kunto paranisi (Я бегаю, каб палепшылася здароўе);
-koska (таму што): En tule, koska olen sairastunut (Я не прыйду, таму што захварэў);
-kun (калі): Tulen, kun olen terve (Я прыйду, калі буду здаровы);
-kuin = niin kuin (чым, як): Kimmo on pidempi kuin minä (Кімма вышэйшы, чым я (вышэйшы за мяне);
vaikka (хаця): Tulen, vaikka olen sairas (Я прыду, хаця я хворы).
ЧАСЦІЦА LIITEPARTIKKELIT
Часціца — гэта службовая часціна мовы, якая надае эмацыйныя і сэнсавыя адценні значэнню слоў, словазлучэнняў і сказаў.
У фінскай мове маецца шэсць часціц: -ko/-kö, -kin, -kaan/-kään, -han/-hän,
-pa/pä, -ka/-kä. Апошняя ўжываецца даволі рэдка.
-ko/-kö — пытальная часціца, далучаецца да слова, якое нясе асноўную сэнсавую нагрузку і ставіцца на першае месца ў сказе:
Tuletko tänään kouluun? (Ты прыйдзеш сёньня ў школу?) Autollako tulet? (Ці на аўтамабілі ты прыедзеш?)
-kin — узмацняльная часціца, якая ўжываецца ў значэнні «таксама» і «нават». Можа далучацца да любога слова, падкрэсліваючы ягонае значэнне:
Olen ollut Suomessakin (Я быў i ў Фінляндыі (таксама)). Kalle onkin täällä (Нават i Калле тут).
-kaan/-kään — антонім часціцы -kin, ужываецца толькі ў адмоўных сказах:
En ole ollut Suomessakaan (Я не быў (таксама) і ў Фінляндыі). Kalle ei olekaan täällä (Нават тут Калле няма).
-han/-hän — мае розныя значэнні. Яна можа выказваць сумнеў, абурэнне, эмацыйна афарбаваную згоду і г. д.:
Huomennahan lähdemme lomalle (Можа, заўтра мы пойдзем у адпачынак).
Tämähän on skandaali! (Дык гэта ж скандал!) Minähän rakastan sinua (Я ж цябе кахаю!)
-pa/-pä — узмацняльная часціца, якая выражае розныя пачуцці: здзіўленне, раздражненне і г. д.:
Onpa hän pitkä! (Ну і высокі ж ён!) Annapa minullekin kahvia! (Дык дай жа і мне кавы!) Tulepa tänne! (Хадзі нарэшце сюды!)
-ka/-kä, як адзначалася раней, ўжываецца рэдка і галоўным чынам з дзеяслоўнай адмоўнай часціцай еі, падкрэсліваючы адмоўнасць.
En tiedä enkä halua tietää (He ведаю i не хачу ведаць).
ВЫКЛІЧНІК INTERJEKTIOT,АБО HUUDAHDUSSANAT
Выклічнік — нязменная часціна мовы, якая выражае розныя пачуцці: захапленне, здзіўленне, страх і г. д„ але не называе іх. Апрача таго, выклічнікі могуць выражаць загад, волевыяўленне і быць гукапераймальнымі.
Некаторыя выклічнікі, якія выражаюць пачуцці:
1. захапленне: oi! Oi, miten kaunista! (Вой, як прыгожа!)
2. здзіўленне: oho!, aha!, kas! Ahaa, jopas ymmärrän! (Ага, нарэшце я зразумеў!) Kas, kas kun on äkäinen! (Ай-яй, які сярдзіты!)
3. насмешку: ähä!, piti!, pitipiti!, kutti! Ähä, kutti! Se oli paraiksi! — Ага, папаўся! Так табе i трэба!
4. гора, боль: ai! voi! Voi! Mitä sinä teet! (Авой-авой! Што ж ты робіш!)
Некаторыя выклічнікі, якія выражаюць волевыяўленне:
1. пабуджэнне: se!, he!, ha!
2. увагу: hoi! (гэй!)
3. заклік да цішыні: tss!, hyss!
4. пытанне: ha!, hä!, häh!, (Га!?)
Некаторыя гукапераймальныя выклічнікі:
ihahaa! (іга-га!) (конь); kurr! kurnau! miau! (курняў! мяў!) (кот).
Функцыю выклічніка могуць выконваць і некаторыя паўназначныя словы:
Hiljaa! (Цішэй!) Vaiti! (Маўчаць!)
С Л 0 В АЎТ В А РЭ H H E SANANMUODOSTUS
Словаўтварэнне ў фінскай мове адбываецца шляхам словаскладання і суфіксацыі.
Словаскладанне ў фінскай мове — даволі прадуктыўны сродак словаўтварэння. Колькасць каранёў або словаў, якія складаюць слова, можа даходзіць да чатырох, але болей распаўсюджана парнае словаскладанне. У такіх выпадках першае слова з’яўляецца вызначальным.
Некаторыя спосабы словаскладання:
1. Першая частка слова далучаецца да наступнай ў назоўным склоне (намінатыве):
kivi/kausi — каменны век (камень/век), kirja/kauppa — кнігарня (кніга/крама), lasi/pullo — шкляная бутэлька (шкло/бутэлька), luento/ sali — лекцыйная зала (лекцыя/зала).
2. Першая частка далучаецца да наступнай у выглядзе зычнай асновы, звычайна ад назоўнікаў і прыметнікаў на -пеп:
kokonais/valtainen — усеўладны (kokonainen — цэлы, усеабдымны), ihmis/kunta — чалавецтва (ihminen — чдлдвек), hevos/harava — конныя граблі(hevonen — конь).
3. Першая частка слова далучаецца да наступнай у родным склоне (генетыве):
meren/ranta — марскі бераг (meri — мора), talon/poika — селянін (talo — дом\
4. Складаныя прыметнікі, дзе вызначальным словам з’яўляецца першая частка:
й/я/ikäinen — непаўналетні, рйЫ/aikainen — доўгачасовы, lyhyt/ sanainen -кароткаслоўны.
Складанае слова часам мае зусім не тое значэнне, чым ягоныя кампаненты, напісаныя асобна: isänmaa — айчына, isän maa — бацькава зямля (зямля, якая належыць бацьку).
Звычайна ў складаных словах скланяецца толькі другая частка: kirja/kauppa — кнігарня, kirja/kaupan — кнігарні, kirja/kaupassa — у кнігарні і г. д.
Выключэннем з’яўляюцца назвы месцаў (тапонімы), у якіх скланяюцца абадзве часткі складанага слова: Uusimaa — Новая зямля (назва губерні ў Фінляндыі), Uudenmaan — Новай зямлі, Uudessamaassa — у Новай зямлі і г. д.
Суфіксацыя — гэта спосаб словаўтварэння пры дапамозе суфіксаў, якія далучаюцца да імёнаў і дзеясловаў. Усяго іх у фінскай мове налічваецца болей за 170. Ніжэй прыводзяцца некаторыя найболей ужывальныя суфіксы з прыкладамі ўтварэння новых слоў.
Адыменныя суфіксы назоўнікаў:
- sto/-stö: koivu — koivisto (бяроза — бярэзнік, бярозавы гай); saari — saaristo (выспа — архіпелаг, шмат выспаў); мае значэнне шматлікасці, зборнасці;
- la/-lä: kahvi — kahvila (кава — кавярня); ravinto — ravintola (страва, харчаванне — рэстаран, месца, дзе харчуюцца); значэнне месца;
- lainenZ-läinen: Suomi — suomalainen (Фінляндыя — фін), apu — apulainen (дапамога — памагаты, памочнік); пры ўтварэнні назоўнікаў мае значэнне прыналежнасці да нейкай групы або прафесіі;
- nen: kirja — kirjanen (кніга — кніжачка), marja — marjanen (ягада — ягадзінка); памяншальныя назоўнікі;
- tar/-tär: kaunis — kaunotar (прыгожы — прыгажуня), laulaja — laulajatar (спявак — спявачка); указвае на жаночы род назоўніка.
Аддзеяслоўныя суфіксы назоўнікаў:
- ja-Zjä: lukea — lukija (чытаць — чытач), tutkia — tutkija (даследаваць — даследчык); назва прафесіі;
- ri: ajaa — ajuri (везці — возчык), pettää — petturi (хлусіць — хлус); значэнне прафесійнай або катэгарыйнай прыналежнасці;
- minen: alkaa — alkaminen (пачынаць — пачатак), lukea — lukeminen (чытаць — чытанне); назва дзеяння або аб’екта дзеяння;
- os/ös: ostaa — ostos (купляць — пакупка), kaivaa — kaivos (капаць — шахта); вынік дзеяння; -us/-ys: kalastaa — kalastus (рыбачыць — рыбалоўства), metsästää — metsästys (паляваць — паляванне); назва дзеяння, яго вынік;
- io/iö: huomata — huomio (звяртаць увагу — увага), ilmetä — ilmiö (з’яўляцца — з’ява, феномен); вынік дзення;
- in: puhella — puhelin (гаварыць — тэлефон), pakastaa — pakastin (марозіць — маразільнік); назва i вынік дзеяння;
- nta/-ntä: hieroa — hieronta (церці — масаж), lääkitä — lääkintä (лячыць — лячэнне); назва дзеяння;
- nto/-ntö: asua — asunto (жыць — жыллё), pyytää — pyyntö (прасіць — запытанне); значэнне месца.
Суфіксы прыметнікаў:
- inen: luu — luinen (косць — касцяны), talvi — talvinen (зіма — зімні); указанне на час і месца, матэрыял;
- Uinen: hetki — hetkellinen (імгненне — імгненны), ase — aseellinen (зброя — узброены); указанне на час і месца, матэрыял;
- lainen/läinen: heikko — heikonlainen (слабы — слабаваты), eri — erilainen (розны — даволі розны), sama — samanlainen (такі ж — аднолькавы); недастатковая паўната якасці, абстрактнае значэнне;
- kas/käs: mehu — mehukas (сок — сакавіты), ikä — iäkäs (узрост — пажылы); значэнне мноства;
- mainen/mäinen: peto — petomainen (драпежнік — зверавідны), kettu — kettumainen (ліса — хітры (даслоўна: лісападобны)); упадабляльныя прыметнікі;
- ton/-tön: aihe — aiheeton (падстава — беспадстаўны), onni — onneton (шчасце — нешчаслівы); адмоўнасць, аналаг беларускім прыстаўкам без-, не-.
CIHTAKCIC LAUSEOPPI
Сінтаксіс вывучае будову сказа, парадак слоў, суадносіны паміж членамі сказа і цэлымі сказамі. Па мэце выказвання сказы падзяляюцца на апавядальныя, пабуджальныя і пытальныя.
Апавядальныя сказы — гэта сказы, у якіх паведамляецца аб падзеях, з’явах і г. д.:
Tyttö lukee mielenkiintoista kirjaa (Дзяўчынка чытае цікавую кнігу).
Пабуджальныя сказы — гэта сказы, які выказваюць загад, запрашэнне або просьбу:
Tule tänne! (Хадзі сюды!)
Пытальныя сказы заключаюць пытанне:
Mitä sinä teet? (Што ты робіш?)
Паводле будовы сказы падзяляюцца на простыя і складаныя. Просты сказ складаецца з галоўных і даданых членаў. Галоўныя члены — гэта дзейнік і выказнік. Дзейнік — гэта носьбіт, выканаўца дзеяння. Выказнік абазначае дзеянне або стан.
Даданыя члены сказа — гэта дапаўненьне, азначэнне і акалічнасць.
Лічыцца, што ў фінскай мове вольны парадак слоў. Але звычайна ў апавядальных сказах парадак слоў прамы. Гэта значыць, што спачатку стаіць дзейнік, затым выказнік, потым дапаўненне і акалічнасць. Азначэнне стаіць пры тых словах, на якасць або прымету якіх яно паказвае.
Сказ з прамым парадкам слоў:
Pikkutyttö lukee kirjaa keittiössä (Маленькая дзяўчынка чытае кнігу на кухні).
У пытальным сказе, дзе ёсць пытальнае слова, прамы парадак слоў захоўваецца:
Mitä pikkutyttö tekee keitiössä? (Што робіць маленькая дзяўчынка на кухні?)
Аднак калі пытальны сказ пачынаецца з дзеяслова, то парадак слоў будзе адваротны:
Lukeeko pikkutyttö kirjaa keittiössä? (Ці чытае маленькая дзяўчынка кнігу на кухні?)
КНІГІ ОНЛАЙН
