Кароткі нарыс беларускага пытаньня
Выдавец: Логвінаў
Памер: 396с.
Мінск 2009
Забарона на выданьне газэтаў і кніг на польскай і беларускай мовах, забарона на размовы па-польску ў грамадзкіх месцах, забарона вывешваньня польскамоўных надпісаў выдалялі зь Беларусі ўсе вонкавыя праявы гэтай польскасьці.
Толькі Каталіцкі касьцёл, вакол якога гуртаваліся і беларускія, і літоўскія, і латыскія народныя масы, быў праявай польскасьці і асяродкам, зь якога яна мела магчымасьць распаўсюджвацца.
Беларускі народ падзяляўся ў той час на 2 групы: каталіцкую і праваслаўную. Прадстаўнікі гэтага народу, якія атрымлівалі адукацыю, калі паходзілі з каталіцкай сям’і, рабіліся палякамі, калі з праваслаўнай — расейцамі. Такім чынам, у пэўнай ступені рэлігія зьяўлялася паказчыкам нацыянальнасьці: каталіцкая — польскай, праваслаўная — расейскай.
Апрача таго, апірышчам расейскасьці стаў габрэйскі элемэнт. Захаваўшы жаргон16, ён, аднак, стаў расейскім з гледзішча перакананьняў і ладу жыцьця. Дзякуючы габрэям гарады нават у каталіцкай частцы Беларусі сталі больш расейскімі17.
Разьдзел III
Этнаграфічныя межы беларускага абшару
Межы абшару, які займаюць беларусы, наступныя:
На захадзе — вельмі неўсталяваная і нерэгулярная, паміж літоўскім і беларускім элемэнтамі18. Ідзе каля Друзгенік, затым пераходзіць у Лідзкі павет Віленскай зямлі. У ваколіцах Новага Двара, Эйшышак і Беняконяў — мешаніна літоўскіх вёсак зь беларускімі і беларуска-польскімі. Падобнае становішча ў Троцкім павеце. Каля Эйшышак мяжа праходзіць празь Вяльлю. Беларусы займаюць паўднёвыя часткі Віленскага і Сьвянцянскага паветаў. Кемлі, Мэйшагола, Лынтупы да мяжы Дзісенскага павету, мяжа былой Ковенскай губэрні і Дзісенскага павету да возера Дрысьвяты — вось прыблізная лінія, якая падзяляе літоўцаў і беларусаў.
Усходняя частка Азёрскага павету да мяжы гэтага павету з Курляндыяй — мяшаная літоўска-беларуская тэрыторыя.
Этнаграфічны беларускі абшар мяжуе з польскім, прычым пераходзіць у Аўгустаўскі павет. У Сакольскім і Аўгустаўскім паветах цяжка разьмежаваць палякаў і беларусаў з прычыны спольшчаньня апошніх.
16 Жаргон — агульнапрынятая назва габрэйскай мовы ідыш, якая шырока ўжывалася нават самімі габрэямі да першай навуковай канфэрэнцыі ў пытаньня.х мовы ідыві і літаратуры на ёй, штоадбылася ў Чарнаўцах на БукавінеЗОжніўня—3 верасьня 1908 г. Гэтая канфэрэнцыя абвясьціла ідыш нацыянальнай мовай габрэйскага народу. Нягледзячы на гэта, вельмі многія і пасьля яе працягвалі лічыць ідыш толькі жаргонам.
17 Габрэі, якія жылі на тэрыторыі Беларусі (т. зв. «літвакі»), сапраўды былі куды болып русіфікаваныя, чым тыя габрэі, якія жылі ў Польскім каралеўстве. Аднак іхную расейскасьць таксама нельга пераболыпваць і абсалютызаваць. Так, напрыклад, Зьмітрок Бядуля ў сваёй вядомай працы «Жыды на Беларусі» пісаў: «У пэрыядзе амярцьвеньня беларускага нацыянальнага ўсьведамленьня жыды, як і самі беларусы, хоць добра ведалі беларускую мову, але глядзелі на яе як на «мужыцкую» і, русіфікуючыся самі, несьвядома служылі русіфікатарскай ідэі Вялікарасеі. Але гэта была тая багатая кляса, якая атрымала сваю навуку ў расейскіх школах, а што тычыцца простых местачковых жыхароў, то, апрача роднай мовы, яны ведаюць толькі беларускую» (Бядуля 3. Выбраныя творы. Мінск, 2006. С. 406).
18 Тут і далей падкрэсьліваньні ў тэксьце належаць аўтарам «Кароткага нарысу...».
Этнаграфічны беларускі абшар мяжуе з украінскім уздоўж Нарава ў Бельскім павеце да Белавескай пушчы, вышэй Пружанаў ідзе на ўсход і нязначна на поўнач. Паміж Шчарай і Прыпяцьцю займае паўночную частку Пінскага павету насупраць Давыд-Гарадка. Далей мяжа ідзе ўздоўж Прыпяці да Мазыру. Ад Мазыру паварочвае на поўдзень, а затым нязначна на захад да мяжы былых Менскай і Валынскай губэрняў насупраць Оўручу. Ад гэтага пункту ідзе на ўсход уздоўж мяжы былой Менскай губэрні з Валынскай, Кіеўскай, Чарнігаўскай. Захапіўшы частку былой Чарнігаўскай губэрні, беларускі абшар уваходзіць у былую Смаленскую губэрню. Тут суседзі беларусаў — велікаросы.
У былых Смаленскай, Арлоўскай, Калускай, Цьвярской і Пскоўскай губэрнях межы паміж згаданымі элемэнтамі цяжка акрэсьліць з тае прычыны, што абодва гэтыя роднасныя племені зьліваюцца і ўтвараюць пераходны элемэнт.
У былой Віцебскай губэрні беларусы мяжуюць з латышамі ў Люцынскім павеце, пачынаючы ад Корсаўкі, прычым усходняя і цэнтральная часткі гэтага павету — беларускія альбо беларуска-латыскія.
Далей беларуска-латыская мяжа цягнецца ўздоўж мяжы Дрысенскага і Дынабурскага паветаў да р. Дзьвіны і ўздоўж Дзьвіны да Ілукшты19.
Разьдзел IV
Нацыянальныя адносіны ў Беларусі
На этнаграфічным беларускім абшары сустракаюцца іншанацыянальныя выспы, перш за ўсё:
1)польскія:
а) гарады і іх найбліжэйшыя ваколіцы, напрыклад, Вільня, Коўна, Менск, Беласток і г. д.,
Ь) шляхецкія вёскі (засьценкі),
с) буйныя і сярэднія зямельныя ўладаньні.
2) велікароскія:
а) у выглядзе элемэнту, які перасяліўся ў межы былой Рэчы Паспалітай з Расеі пад уплывам перасьледу, галоўным чынам рэлігійнага,
Ь)у выглядзе элемэнту, праз пасярэдніцтва якога расейскі ўрад калянізаваў беларускія землі.
3) літоўскія, нямецкія, караімскія, татарскія паселішчы.
4) габрэйскія ў гарадах.
Нацыянальныя адносіны на Беларусі вельмі складаныя, улічваючы разнастайнасьць яе жыхароў. Акрамя таго, у гэтай сфэры пануе блытаніна, бо акрамя беларусаў, літоўцаў, палякаў, латышоў, расейцаў, габрэяў і г. д., якія адносяць сябе да той ці іншай нацыянальнасьці, ёсьць людзі, якіх невядома куды залічваць. Сустракаюцца асобы, якія размаўляюць на адной мове, а далучаюць сябе да іншага народу. Так, напрыклад, тут ёсьць людзі, якія лічаць сябе літоўцамі, а па-літоўску гаварыць ня ўмеюць. Ёсьць палякі, якія размаўляюць па-літоўску, па-беларуску ці па-латыску. Часта веравызнаньне ёсьць паказчыкам нацыянальнасьці.
Доказам блытаніны, якая пануе ў гэтай сфэры, можа быць факт, што часта чальцы адной сям’і залічваюць сябе да розных народаў20.
Каб даць хоць прыблізнае лічбавае ўвасабленьне нацыянальнага становішча, якое панавала на тэрыторыі Беларусі, трэба выкарыстаць статыстыку 1897 г.21. Недахопы гэтай статыстыкі неаднаразова адзначалі нават самі расейцы. Польскі элемэнт у ёй зьменшаны на карысьць беларусаў, літоўцаў, велікаросаў. Беларускі элемэнт таксама зьменшаны, бо ягоная праваслаўная частка ўпісвалася ў большасьці выпадкаў у рубрыку велікаросаў.
Губэрня
Беларусы
Русіны8
Літоўцы
Палякі
Латышы
Габрэі
Велікаросы
Немцы
Іншыя
Віленская
891 771
912
279 720
129 651
471
202 368
78 562
2915
1307
Гарадзенская
705 045
362 526
3366
161 662
426
278 542
74 143
10 284
7415
Ковенская
37 798
1682
1 019 774
139618
35 118
212 028
72 872
11 762
3642
Менская
1 633 091
10 069
376
64 617
1256
343 466
83 999
3987
2647
Віцебская
788 599
420
3235
50 377
264 062
174 240
198 001
7361
3951
Магілёўская
1 389 782
3559
3600
17 526
7027
203 507
58 155
1806
1802
Разам
5 446 086
379 168
1 310071
563 451
308 429
1 414 151
565 732
38 115
20 964
Пасьля ўсясьветнай вайны нацыянальныя адносіны зьмяніліся. На тэрыторыі Польскай Рэспублікі 30.09.1921 г. быў зроблены перапіс насельніцтва. У Віленскім, Сьвянцянскім і Ашмянскім паветах перапіс насельніцтва рабіўся ў 1919 г. былой Цывільнай управай усходніх земляў. Паводле гэтых перапісаў, нацыянальныя адносіны на «беларускіх» землях у 1921 г. выглядалі так:
20 Найбольш хрэстаматыйным падобным прыкладам ёсьць сытуацыя, якая склалася ў сям’і спадчыннага літоўска-беларускага шляхціца Леанарда Іваноўскага. 3 чатырох ягоных сыноў двое (Юры і Станіслаў) у пачатку XX ст. сталі актыўнымі дзеячамі іюльскага нацыянальнага руху, трэці (Тадэвуш) — літоўскага, а чацьвёрты (Вацлаў) — беларускага.
21 У 1897 г. быў праведзены Першы Ўсерасейскі перапіс насельніцтва.
22 Русінамі ў польскіх афіцыйных установах у міжваенны нэрыяд часта называлі ўкраінцаў. Самі ўкраінцы гэтага назову не прызнавалі і актыўна супраць яго змагаліся.
Ваяводзтвы і паветы
Разам на-
сельніцтва
Палякі %
Русіны %
Габрэі %
Беларусы
%
Немцы %
Літоўцы %
Тутэйшыя %
Іншыя, %
Беластоцкае ваяв.
1 305 284
76,9
—
12,4
9,1
0,3
0,5
—
0,8
Пав. Беласток
186 754
69,4
—
25,1
3,4
1,1
—
—
больш за 1,0
Пав. Бельск
147 095
59,2
—
10,0
30,5
—
—
—
0,3
Пав. Іорадня
154 372
55,5
—
16,8
26,3
—
0,6
—
0,8
Пав. Саколка
90 264
87,3
—
7,2
5,1
—
—
—
0,4
Пав.
Ваўкавыск
115 261
69,6
—
9,3
20,7
—
—
—
0,4
Пав. Высокае Мазавецкае
70 975
89,1
—
10,0
0,5
—
—
—
0,4
Віленская
адм. акруга
797 775
57,3
—
8,4
25,4
—
5,5
0,9
2,5
Пав. Вільнягорад
128 954
56,2
—
36,1
1,4
—
2,3
—
болып за 4.0
Пав. Ашмяны
78 843
78,3
—
5,5
4,9
—
—
8,6
2,7
Пав. Сьвянцяны
129 872
45,4
—
4,7
13,9
—
25,6
2,2
больш за 8,2
Пав.
Браслаў
62 682
69,6
—
4,2
14,8
—
8,6
—
больш за 2,8
Пав.
Дунілавічы
112911
43,9
—
2,5
53,0
—
0,2
—
0,4
Пав. Дзісна
173 032
43,5
—
3,8
51,5
—
0,6
—
0,6
Пав. Вілейка
127 539
42,1
—
5,0
52,5
—
—
—
0,4
Наваградзкае ваяв.
822 904
54,0
—
6,9
37,7
—
1,2
—
0,2
Пав.
Баранавічы
104 161
42,6
—
9,4
47,4
—
—
—
0,6
Пав. Ліда
193 190
77,0
—
4,7
13,1
—
5,0
—
0,2
Пав.
Нясьвіж
114 046
39,0
—
9,3
51,5
—
—
—
0,2
Пав. Наваградак
102 034
35,4
—
5,5
58,8
—
—
—
0,3
Пав. Слонім
116 151
31,4
—
10,6
57,7
—
—
—
0,3
Пав.
Стоўпцы
73 940
69,8
—
5,3
24,6
—
—
—
0,3
Пав. Валожын
118 584
69,1
—
4,1
26,6
—
—
—
0,3
Палескае ваяв.
880 898
24,3
17,7
10,4
42,6
0,1
—
4,4
0,5
Пав. Берасьцен/Б
116 773
33,1
2,3
18,2
47,0
—
—
0,3
больш за 1,1
Пав.
Драгічын
63 192
14,6
5,8
9,5
29,2
—
—
40,2
0,7
Ваяводзтвы іпаветы
Разам насельніцтва
Палякі %
Русіны %
Габрэі %
Беларусы
%
Немцы %
Літоўцы
%
Тутэйшыя %
Іншыя, %
Пав. Кобрын
64 447
61,7
3,4
7,8
26,5
—
—
0,4
0,2
Пав, Косаў
48 853
17,1
—
8,7
74,0
—
—
—
0,2
Пав.
Лунінец
89 270
19,8
1,8
6,8
70,4
0,1
—
—
больш за 1,1
Діав. Пінск
147 621
18,8
0,2
13,5
65,8
—
—
1,1
0,6
Пав. Пружаны
64 393
44,2
0,2
8,8
46,7
—
—
КНІГІ ОНЛАЙН
