Кітайская эстэтыка XX стогодазя
Чжан Ціцюнь
Выдавец: Восточная культура
Памер: 288с.
Мінск 2021
У «Эсэ...» таксама гаворыцца: «Ніцшэ сказаў: “3 усяго напісанага я лю-блю толькі тое, што пішацца сваёй крывёю”. Словы спадкаемцы трона сапраўды былі напісаны крывёю. У вершы “Супынак каля гары Яньшаньм імператара Хуэйцзуна (дынастыя Сун) Супынак ёсць падобныя словы. Правіцель надзвычай смуткуе аб сваім жыцці, у думках пра тое, што нібы нясе на сваіх плячах адказнасць за злачынствы ўсяго чалавецтва з год-насцю Хрыста і ІІІак'ямуні, хоць велічыня была, несумненна, рознай»112. Падобнае ўяўленне і кругагляд абсалютна не могуць узнікнуць утрады-цыйнай паэзіі цыхуа. Ван Гавэй, згадаўшы ІІІак'ямуні і Хрыста, хацеў пад-крэсліць, што мастацтва, дабро, зло і лёс чалавецтва звязаныя.
Гэтыя развагі закранаюць сур^зныя праблемы і падыходы ў сферы кітай-скай эстэтыкі і тэорыі мастацтва, становячыся пасля асноўнымі прадметамі частых дыскусій. Такім чынам, нельга сказаць, што паняцце «мяжа» ў «Эсэ пра гуманістычную паэзію цы» служыць толькі апісаннем ўнутранай «сут-насці» формы кітайскага мастацтва, яго варта разглядаць як сінтэз звычай-нага мастацтва. Ван Гавэй пісаў: «Самае лепшае ў юаньской драме неўяе ідэйнай структуры, а ў самім творы. Яе прыгажосць, фактычна, з'яўпяецца не больш як наўмыснай асноўнай ідэяй. Няма роўні прыгажосці старажыт-най паэзіі. 3 юаньской драмай тое ж самае»113. Таму мы можам разгтіядаць паняцце «мяжы» ў «Эсэ...» як свайго роду характарыстыку анталогіі маста-цтва; тут, прынамсі, ёсць паняцце мастацтва ў цэлым.
У «Эсэ...» Ван Гавэй выкарыстаў паняцце «мяжа» для апісання сутна-сці і духу кітайскага мастацтва і для раскрыцця адрозненняў духоўнага
111 Там жа.
112 Там жа. С. 198.
113 Ван Гавэй. Артыкул пра юаньскую драму // Гісторыя драмы эпох Сун і Юань : Усход,1996.
74
Частка /
свету. «Вялікія дасягненні старажытнасці і сучаснасці, глыбокія веды не-абходна правесці праз тры мяжы: “Мінулай ноччу заходні вецер загубіў вечназялёнае дрэва. У адзіноце лез на высокую вежу зірнуць на самую далёкую дарогу”. Гэта першая мяжа. “He шкадуй аб тым, што адзенне па-ступова прасторным стала, гэта частка чалавечага завядання". Гэта дру-гая мяжа. “У натоўпе шукаў яе сто тысяч разоў, раптам азірнуўся — той чалавек, як лямпы святло, патух". Гэта трэцяя мяжа»114. Тут «мяжа» пака-звае на межы чалавечага жыцця, мае жывы філасофскі змест. Апісанне Ван Гавэя звязвае мастацтва і жыццё, дасягаючы самай іх глыбіні. Гэтую форму традыцыйнай «мяжы» Ван Гавэй ўзняў яшчэ вышэй.
«Эсэ аб гуманістычнай паэзіі цы» апісвала характэрныя прыкметы кітай-скага мастацтва, сутнасць яго вобразу, асаблівасці эстэтычнага ўспрыман-ня мастацтва, яго стварэння і іншую праблематыку мастацтвазнаўства — і паставіла фундаментальную праблему дачыненняў чалавека і мастацтва, таму дасягнула высокага філасофскага ўзроўню і ілыбіні. Ван Гавэй, аба-піраючыся на айчынную навуку і асновы заходняй школы, перайшоўшы ад класікі да сучаснасці, ад паэзіі да чалавечага жыцця; злучыў паэтыку з філасофіяй, тым самым развітаўшыся з традыцыйнай паэтычнай крыты-кай; узбагаціў сучасную кітайскую эстэтыку важнай катэгорыяй і паняццем «мяжа». «Мяжа» стала адным з паняццяў, што найбольш часта сустракаюцца ў сучасных працах па кітайскай эстэтыцы. Кітайскія навуковыя колы не толь-кі цалкам прынялі гэтае вызначэнне, але і зрабілі яго адной з цэіггральных катэгорый эстэтыкі.
Ван Гавэй, выкарыстоўваючы дактрыны Шапенгаўэра, Канта, Ніцшэ, на аснове інтэграцыі кітайскай і заходняй навукі, абапіраючыся на свой глыбокі досвед у мастацтве і высокі ўзровень яго ацэнкі, праводзіў значныя даследаванні і паклаў фундамент сучаснай кітайскай эстэ-тыкі. Нягледзячы на тое, што ён не выклаў выразную сістэму і тэорыю кітайскай эстэтыкі, тэзісы і рэзюмэ, нельга сцвярджаць, што ягонае ба-чанне кітайскага мастацтва і эстэтычнай дзейнасці не былі цэласнымі. Тэматызацыя, праведзеная Ван Гавэем ад «старадаўняй вытанчанасці» да «мяжы», выяўляе агульную і цэласную карціну яго ідэй. Менавіта цэ-
1,4 Вясновы вецер паэзіі цы // Эсэ пра гуманістычную паэзію цы. С. 203.
75
ласнасць з'яўляепда сімвалам сталасці навуковых ідэй. У гэтым сэнсе Ван Гавэй валодаў сучаснымі поглядамі.
Канешне, «Эсэ пра гуманістычную паэзію цы» з'яўляецйа адной з першых прац у сучаснай кітайскай эстэтыцы і па цэласнасці тэарэ-тычнай сістэмы, логіцы, дэталёвасці і дакладнасці ўсё ж не адпавядае стандартам і патрабаванням сучаснай навукі. Выкарыстаная ў ім мад-эль «напаўнення новым зместам старой формы» не ў стане пераадо-лець тэарэтычную абмежаванасць. Гэта дэманструе яе недастатковую сталасць у параўнанні з наступнымі навуковымі працамі па кітай-скай эстэтыцы. Можна сказаць, што гэтыя працы Ван Гавэя — першыя тэарэтычныя формы сучаснай кітайскай эстэтыкі115.
Кажуць, што ў японскі перыяд сотні кніг «Збору твораў Цзінаня» былі спаленыя Ван Гавэем уласнаручна, чарнавікі «Эсэ пра гуманістычную паэзію цы» былі выкінутыя. Магчыма, ён быў незадаволены імі, па-колькі напісаныя ў маладым узросце яны не адпавядалі яго пазнейшым ідэалам.
1,5 Фу Чу. Папраўкі ў «Эсэ пра гуманістычнаю паэзію цы» // Эсэ пра гуманістычную паэзію цы. Выдавецтва Усходне-кітайскага педагагічнага ўніверсітэта, 1990.
Кітайская эстэтыка XX стагоддзя
ДаслеАаванні Цай Юаньпэя: аб рэлігіі і эстэтычным выхаванні
Цай Юаньпэй (другое імя Хэцін, мянушка Цзэмінь) нарадзіўся ў 1868 г. ў гарадской акрузе Шаасін правінцыі Чжэцзян. Атрымаў адукацыю ў прыватнай школе класічнага кірунку і прайшоў увесь шлях сістэмы кэцзюй116. Яго смела можна назваць вундэркіндам, які ўдалейшым з лёгкасцю падымаўся пакар'ерна而 лесвіцы: у шаснаццать гадоў стаў сюцаем117, у 22 гады вытрымаў экзамен на цзюйжэня118, у 25 гадоў — на ступень цзіньшы119; быў выбраны шыцзішы акадэміі Ханьлінь, у 27 гадоў здаў выпускныя іспыты ібыў прызначаны рэдактарам другога разраду ў акадэмію Ханьлінь. Аднак у 1907 г. Цай Юаньпэй, ужо ў сталым узросце, вырашыў пакінуць службу і адправіўся на вучобу ў Германію. У Лейпцыгскім універсітэце ён вывучаў заходнюю філасофію і эстэтыку, асабліва Канта. Пасля рэвалюцыі 1911 г. Цай Юаньпэй вярнуўся на радзіму, 1 студзеня 1912 г. прынёс прысягу часоваму нацыянальнаму ўраду і стаў першым міністрам асветы. Пазней Цай Юаньпэй некалькі разоў заступаў на пасаду рэктара Пекінскага ўніверсітэта, праводзіў рэформы гістарычнага значэння ва ўніверсітэце і вышэйшай адукацыі Кітая ў цэлым, садзейнічаў развіццю і росквіту сучаснай кітайскай навукі і асветы, зрабіў прыкметны ўнёсак у адукацыю. Цай Юаньпэй заўсёды быў узорам для пераймання як для дзеячаў навукі, так і для прадстаўнікоў свету мастацтва і культуры. Ён памёр 5 сакавіка 1940 г. ў Ганконгу.
Цай Юаньпэй публікаваў свае творы і лекцыі па эстэтыцы з часоў на-вучання ў Германіі. Ягоная ідэя аб замене рэлігіі эстэтычным выхаван-нем аказала вялікі ўплыў на Кітай XX ст. Яго працы сабраны ў «Поўным зборы твораў спадара Цай Юаньпэя», у зборніках «Цай Юаньпэй. «Анталогія эстэтыкі», «Філасофскія працы Цай Юаньпэя» і іншых.
116 Дзяржаўныя экзамены ў імператарскім Кітаі, частка сістэмы канфуцыянскай адукацыі.
117 Упадальнік дыплома першай ступені, адпавядае бакалаўру.
118 Уладальнік дыплома другой ступені.
119 Уладальнік дыплома трэцяй ступені.
78
Частка /
§1
Навуковыя канцэпцыі гісторыі філасофіі Кітая
Атрымаўшы строгае традыцыйнае выхаванне, прайшоўшы сістэ-му кэцзюй класічнага кірунку, Цай Юаньпэй пасля Лейпцыгскага ўніверсітэта хутка прызнаў сучасную заходнюю навуку, яе мета-ды ў даследаванні і навучанні. У яго свядомасці заходняя філасофія і навука павінны былі стаць прыкладам і ўзорам для кітайскіх наву-ковых даследаванняў. У выдадзенай Commercial Press у 1910 г. кнізе Цай Юаньпэя «Гісторыя кітайскай этыкі» скарочана апісана вучэнне пра маральныя прынцыпы з глыбокай старажытнасці Кітая да мань-чжурскай эпохі. Ад мовы да метадаў і разумення прасочваюцца тут адрозныя ад кітайскай традыцыйнай навукі стыль і характар, якія выдавалі ўплыў Захаду. Таксама па прапанове Commercial Press Цай Юаньпэй напісаў працу «Велічнае ў філасофіі», выдадзеную ў 1915 г. «Велічнае ў філасофіі» ўсебакова, сістэмна і глыбока знаёміла з асноў-нымі пытаннямі і гісторыяй развіцця заходняй філасофіі, а таксама сумежных дысцыплін. Веды Цай Юаньпэя ў галіне гісторыі заходняй філасофіі былі сапраўды фундаментальнымі, ён ўсведамляў і разумеў яе асноўныя пытанні і ідэі. Маючы ў той час такія грунтоўныя веды заходняй навукі, ён, натуральна, зусім па-новаму зірнуў на кітай-скія навуковыя даследаванні, і гэты погляд цалкам адрозніваўся ад традыцыйнага.
Абапіраючыся на новыя канцэпцыі пры старанным вывучэнні кітай-скай традыцыйнай навукі, Цай Юаньпэй лічыў, што ў старажытным Кітаі
79
Кітайская эстэтыка XX стагоддзя
таксама існавала філасофія, толькі яе «называлі дааскае вучэнне»120. Ён па-дзяліу старажытную кітайскую філасофію на тры этапы: першыя — гэта «Чжоу Цзі», дацыньская эпоха. Сюды ўваходзілі «даасізм, канфуцыян-ства, маізм, якія, выкарыстоўваючы свабодную ідэалогію, стварылі сістэму філасофіі, падобную грэчаскаму перыяду еўрапейскай філасофіі». Другі этап — гэта час ад Ханьскай да Танскай дынастыі. У гэтым перыядзе кітай-скія філосафы «скарысталі ўласцівую Лаацзы і Чжуанцзы ідэалогію, адпа-вядаючую індуісцкай рэлігіі. Было пераведзена мноства прац пра будызм, з'явілася мноства рэлігійных плыняў. Сярод іх — школа кітайскага будызму, школа Трох трактатаў, школа Чань, секта Т'яньтай. Усё гэта можна лічыць рэ-лігійнай філасофіяй». Трэці этап — аддынастыі Сун да Мін. Філосафы, «вы-карыстоўваючы ідэалы дзэн-будызму, развівалі старажытныя паняцці кан-фуцыянства. Сярод іх, напрыклад, філасофская школа Лу Цзю-юаня і Ван Шоу-жэня, якая адважылася ў адкрытую абмяркоўваць буцысцкую рэлігію і пераўзыходзіла строгае вучэнне братоў Чэн (Хаа і I) і Чжу Сі, аднак ніколі не адважвалася абапірацца на канфуцыянства ў якасці знешняга прыкрыц-ця. Таму філасофія гэтага перыяду была раўнасільная еўрапейскай схала-стычнай філасофіі Сярэднявечча». 3 гэтага часу Кітай «намаганнямі філо-софа-неаканфуцыянца Дай Чжэня толькі падступае да філасофіі»121.
Цай Юаньпэй лічыў, што ў яго час сапраўднай філасофіі ў Кітаі яшчэ не было. У артыкуле «50 гадоў кітайскай філасофіі», апублікаваным у снежні 1923 г., ён пісаў: «За апошнія 50 гадоў, нягледзячы на паступо-вае распаўсюджванне еўрапейскай філасофіі,у Кітаі ўсё яшчэ няма сваёй арыгінальнай філасофскай навукі... Таму фармулёўка «50 гадоў кітай-скай філасофіі» беспадстаўная... Стаўленне кітайцаўда філасофіі дзеліц-ца на два аспекты: гэта знаёмства з еўрапейскай філасофіяй і сістэматы-зацыя старажытнай філасофіі»122. Аднак незалежна ад таго, якую работу здзейснілі кітайскія навукоўцы, на іх усіх паўплывала заходняя філа-софія. He выклікае сумнення і вывучэнне заходняй філасофіі, бо нават калі «людзі, якія сістэматызавалі спадчыну нацыянальнай культуры, за
КНІГІ ОНЛАЙН
