Кітайская эстэтыка XX стогодазя
Чжан Ціцюнь
Выдавец: Восточная культура
Памер: 288с.
Мінск 2021
«У “Кнізе перамен” гаворыцца: “Мудрацн будавалі сваё вучэнне на боскіх прынцыпахм, сярод якіх “боская ісціна (даа)" і ёсць най-вышэйшы “метафізійны" прынцып, што зусім не з^ўлялася абязлі-чваннем, фетышызацыяй, сляпой верай у дух. Гэты дух зусім не ім-кненне грэчаскай філасофіі пакарыць і адарвацца ад зыходнага пун-кта. Гэта значыць, падчас сузірання нябесных з'яў, назіраючы за геа-графіяй, спасцігаць законы нжыцця сусвету”, “усяго існага".
Кітайская філасофія прытрымліваецца “боскага ператварэн-ня сусвету", у адрозненне ад заходняй, якая прытрымліваецца йфізіка-хімічных ператварэнняў сусвету”, аж да таго, што меркаванні ^чыстай фізікі" з^ўляюцца апагеем філасофіі»255.
Кітайская філасофія адзіная з рэлігіяй, мастацтвам і рэальным жыццём чалавека. Як той казаў, «гуманіст любіць гаварыць, мудрэц — накіроўва-ць у патрэбны бок». Шлях (даа) і чалавечае жыццё неразлучныя. Кітайцы праяўляюць цэласны інтарэс і імкненне спазнаць чалавечае жыццё і чала-вечую асобу, у адрозненне ад еўрапейцаў, якія з пункту гледжання навукі і абстракцый разглядаюць і даследуюць сусвет, свет і нават жыццё чалаве-ка. На думку Цзун Байхуа, непадзельнасць кітайскай метафізікі з рэлігіяй, гісторыяй і мастацтвам звязаная з пэўным гістарычным жыццём, сапраўд-ным жыццём чалавека ў свеце. Разглядаючы жыццё чалавецтва ў гісторыі і яго існаванне, можна сказаць, што калі заходнія філосафы «лёс» гістарыч-нага жыцця чалавецтва ператваралі ў нешта, прадвызначанае законамі прыроды, то кітайскія філосафы чалавека, прыроду, грамадскія адносіны прасоўвалі да «нематэрыяльных межаў адзінства прыроды і чалавека для сумеснай абароны вялікай гармоніі, прыроднай сутнасці кожнага»256. Такая
254 Поўны збор твораў Цзун Байхуа. Т. 1. С. 586.
255 Поўны збор твораў Цзун Байхуа. С. 586-587.
256 Там жа. С. 585.
154
Частка /
старажытнакітайская метафізіка, на думку Цзун Байхуа, адаюстроўвае перш за ўсё ідэі «1 Чжуань» і Мэнцзы. Ён казаў: «Кітайская філасофія кнігі “I Чжуань", заснаваная на назіранні за нябеснымі з'явамі і вывучэнні геа-графіі, а таксама філасофія Мэнцзы, заснаваная на катэгорыях “сзрца”, “прьірода чалавекам, uнaкaнaвaннe,, і “шлях”, успрымаюцца на адным ды-ханні, а вучэнне чыстай матэматыкі слаба дасягае сваёй мэты»257.
3 гэтых разваг Цзун Байхуа мы бачым, што заходняя метафізіка матэ-матычная, лагічная, кітайская ж метафізіка мастацкая, сімвалічная. Метафізіка Кітая і заходніх краін адрозніваюцца, як паэзія ад матэма-тыкі, як мастацтва ад навукі; іх стыль і характар зусім розныя. Трэба адзначыць, што як кітайская, так і заходняя філасофія і культура маюць свае вартасці і недахопы, кожная каштоўная па-свойму.
1.2. Сімвады і колькасці: з'явы і заканамернасці свету
У развагах аб фарміраванні старажытнай кітайскай метафізікі або светапоглядзе старажытных кітайцаў, на думку Цзун Байхуа, га-лоўнымі элементамі з^ўляюцца сімвалы і лікі. Гэта дзве асноўныя велічыні, якія прымяняюцца кітайцамі ў назіраннях за ўсім існым у сусвеце. Ён казаў: «Кітайцы, пачынаючы з трыножкаў і вінных ам-фар трох першых дынастый да васьмі трыграм “I Цзіна”，гаварылі з дапамогай сімвалаў і лікаў сярод іх»258. Падобны спосаб выказван-ня думак у «Чжоу I» ставіўся на першы план.
257 Поўны збор твораў Цзун Байхуа. Т. 1. С. 608.
258 Там жа. С. 621. Спадар Ван Цзіньмінь лічыў, што разважанні Цзун Байхуа пра сімвалы і лікі бяруць пачатак з іцзіністыкі дынастыі Хань. 3 дапамогай сімвалаў і лікаў тады складалі карты сусвету. Лічбы перадавалі асноўны парадак, а для апісання жыцця ў сусвеце ўжывалі сімвалы. Нягледзячы на адрозненні, у трыграмах і гексаграмах «Чжоў I» лікі і сімвалы гарманічна спалучаюцца. «Цзун Байхуа лічыў, што... гэта адзінства этыка-эстэтычных ^з^яў^^ і “формн прынцыпаў,* матэматычнага свету. Законы парадку сусвету, сярэдзіна і гармонія — тры асновы. Законы перадаюцца лікамі, сярэдзіна, гармонія — сімваламі». (Дзве вяршыні эстэтыкі. С. 528).
155
Кітайская эстэтыка XX стагоддзя
Сімвалы ў «Чжоу I» ўтвараюць перарывістыя і суцэльныя рыскі, якія растлумачваюць знакі сусвету; яны дэманструюць вобраз свету, усё існае на зямлі прымае від знакаў. У «I Чжуане» гаворыцца: «восем трыграм па-будаваныя, сімвалы сярод іх», «восем трыграм паведамляюць з дапамо-гай сімвалаў», а таксама «знакі неба і мудрацоў» і іншыя; такім чынам, усё існае ў сусвеце праяўлена тут з дапамогай знакаў. Сімвалы папраўдзе маюць два значэнні: з аднаго боку, паказваюць усе рэчы ў сусвеце ўін-шай іпастасі; яны адрозніваюцца ад рэальных аб'ектау сусвету, аднак розніца толькі ў візуальнай форме. Напрыклад, тры (Н) абазначае неба. Менавіта пра гэта кажуць: «На небе ўзнікае, на зямлі фарміруецца», «Сімвалізуе парадак, таму называецца сімвалам»259.3 другога боку, сімва-лы - гэта правобразы і шаблоны ўсяго існага на зямлі, з іх можна зрабіць узор. Напрыклад: адзін (—), рыска ян, абазначае мужчыну, мужчынскія прадметы, моцны характар і іншыя рэчы гэтай катэгорыі. У так званым «фарміраванні трыграмы цянь260 і ў перайманне ёй кун/ч» «фарміраван-не» азначае «будова, стварэнне». Таму «з дапамогай сімвалаў будуецца шаблон»262. Сімвалы адрозніваюцца ад геаметрычных, матэматычных схем і знакаў, такіх як / (трохвугольнік), 8 (бясконцасць); іх сувязь з усім існым не абстрактная, не падзеленая, але адзіная.
Вядома, у сімвалаў таксама ёсць парадак і структура, ёсць правілы іх складання і перадачы: шэсць становішчаў рыскі інь і рыскі ян. Гэты парадак адлюстроўвае сувязь паміж канкрэтнымі прадметамі ў сусвеце і чалавечым грамадствам. Аднак усе сімвалы не раўназначна паралельныя і не зафікса-ваныя, яны маюць парадак, узровень, цэласнасць, арганічнасць; такія сім-валы ў стане будаваць. Таму 64 трыграмы «Чжоу I» не толькі апісвалі сувязь прыроды і свету, але і апісвалі рознага роду дачыненні чалавечага грамад-ства, утым ліку стасункі правіцеля з падцанымі, мужа з жонкай, бацькоў з дзецьмі. Яны таксама раскрывалі ўзаемасувязь рознага роду падзей, такіх
259 Поўны збор твораў Цзун Байхуа. Т. 1. С. 591.
260 Цянь — 1-я з васьмі трыграм «I Цзіна», сімвалізуе мужчынскі пачатак светабудовы (неба, сонца, паўночны захад, вясну, бацьку, мужа, правіцеля).
261 Кунь — назва 8-й (7-й) з васьмі трыграм у «I Цзіне», сімвалізуе жаночы пачатак светабудовы, зямлю, месяц, паўднёвы захад, маці, жонку, падданага.
262 Поўны збортвораўЦзун Байхуа.Т. І.С.585.Цзун Байхуалічыў,штотакогароду сімвалы ў філасофіі Арыстоцеля належацьда прадметаў разумення творчых відаўдзейнасці.
156
Частка /
як вайна, дыпламатычныя стасункі, вяселле і жалобныя цырымоніі, былі здольныя прадказваць шчаслівыя і гаротныя падзеі. Таму сувязь сімвалаў з чалавечым жыццём, у параўнанні з заходняй метафізікай, больш прамая і больш цесная. Цзун Байхуа казаў: «Вобразы або з'явьі, якія перадаюцца трыграмамі UI Цзіна”, накіроўваюць жыццё чалавека: прадказваюць шчас-це ці няшчасце (паведамленні васьмі трыграм тлумачацца з дапамогай тлу-мачальнага тэксту), становішча ў свеце, заканамернасць станаў і ўчынкаў, тэндэнцыі. Гэтыя “іпаблоньі” адпавядаюць дзеянням ўжыцці чалавека... Сыма Цянь казау： 'Адносіньі паміжлюдзьмі складаныя і разнастайныя, за-коны незлічоныям. Гэта і перадаюць сімвалы трыграм»263. Формы сімвалаў, якія адлюстроўваюць свет, і іх значэнні невычарпальныя: «сімвал круга ад-павядае бясконцасці»264. Аднак іх значэнні і тое, што яны маюць на ўвазе, зусім не выходзяць за рамкі свету і сусвету: «Сімвалы ўсіх з'яў у свеце змя-няюцца ў адпаведнасці з чатырма порамі года» («I Чжуань. Тлумачэнні»). Насамрэч сімвалы маюць на ўвазе і абазначаюць сэнс грамадскага жыцця людзей.
Цзун Байхуа лічыў, што менавіта праз такую наватарскую структуру сімвалаў іх свет вельмі дынамічны, разнастайны і паэтычны, а праўдзівы, ідэальна сімвалічны свет — музычны: «“Цалкам новая сістэма перадачы ўсяго існага сімваламі” (у духу мастацтва) вечна ў стварэнні і развіцці з да-памогай разумовага вобразу прасторы, выказвання пачуццяў, структуры-зацыі, музыкі. Сімвал усяго існага - йнепасрэднасць>,, што азначае спра-вядаівасць, залатую сярэдзіну і гармонію. Давядзіце да дасканаласці сярэд-зіну і гармонію — і неба і зямля ўмацуюцца імі, і ўсе рэчы выхаваюцца ў іх. Гэта ўсё сімвалізуе “непасрзднасйь", з'яўляючыся праявай музыкі»265.
Сімвалічны свет адрозніваецца ад апісанага ў заходняй метафізіцы наву-ковага, матэматычнага, рацыянальнага свету, які дасягнуў межаў скрытага сэнсу. Прадметы, якія даследуюцца ў заходняй планіметрыі і аналітычнай геаметрыі, таксама свайго роду сімвалы, алеўсе яны трымаюцца формы колькасных адносін. Гэта такая ж канцэпцыя, ідэя, як і платанічныя адносі-ны. Сімвалы «Чжоу I» з,яуляюцца непасрэдным наілядным увасабленнем
263 Поўны збор твораў Цзун Байхуа. Т. 1. С. 627.
264 Там жа. Т. 1. С. 620.
265 Поўны збор твораў Цзун Байхуа. Т. 1. С. 590.
157
Кітайская эстэтыка XX стагоддзя
разумовых вобразаў, якія адчуваюцца. «Сімвал — гэта гармонія жыцця, сіла непасрэднага інтуітыўнага ўспрымання, якая пранікае ўсаму сутнасць». Такія адрозненні паміж кітайскай і заходняй метафізікай падобныя да сувязі паміж тым, што ў будызме называецца «сігналы органаў пачуццяў як падста-ва для высновы» і «высновы пра невядомае шляхам супастаўлення з вядо-мым». Гэта і ёсць кітайская метафізіка сімвалаў, якая валодае адмысповымі функцыямі і значэннем,да якіх можна дайсці доследным шляхам, зразумець без слоў. Таму Цзун Байхуа казаў: «Ісціна заходняй навукі перадаецца ўліч-бавых табліцах. Ісціна кітайскай жыццёвай філасофіі перадаецца толькі му-зыкай!266. ..Сімвалы — гэта шлях кітайскай метафізікі. Сімвалы маюць багаты ўнутраны сэнс, усе створаныя прадметы ў стане раскрыць іх значэнне, а дзя-куючы багаццю значэнняў каштоўнасць іх велізарная. Рэлігійнае, маральнае, эстэтычнае, практычнае раствараецца ў сімвалах»267.
Такім чынам, кітайская метафізіка — гэта і філасофія, і этыка, і гнасеалогія, а таксама эстэтыка і нават свайго роду рэлігія. Нарэшце, гэта навука аб грамад-скім жыцці канкрэтнага індывіда, якая распаўсюдзілася на ўсе аспекты чалаве-чага жыцця. Аднак сімвалы кітайскай метафізікі неўстане цалкам перадаць усе дачыненні ўсяго існага ўсвеце іў сусвеце. Ддя цэльнасці такой перадачы неабходны яшчэ ілікі. Пра сувязь знакаўілікаў Цзун Байхуа казаў: «Сімвал — натуральная, цалкам залежная, цэласная форма. Сімвалы ўвасабляюць сабой абсалютна дасканалае цела! Лікі абапіраюцца на сістэмнасць, нязменнасць, гэтакропка ўцэлай паслядоўнасці, якая атрымлівае яе азначэнне. Таму сім-вал можа з'яўляцца нязменным, трансцэндэнтальным <<шaблoнaм,^ для ўсіх рэчаў. А лік можа перадаваць нязменную паспядоўнасць у кругавароце рэчаў. Перамены, сонца імесяц — сімвалы, яксонца іў месяіхы, прымушаюць усё існае назіраць! Сімвалы дадзены дая дасягнення ўзорнай сілы, для стварэння правобразуўсяго існага,дая разумення асноўных законаў прыроды і іх рухаль-най сілы. Таму сімвал, яксонца, стварае іробіць зразумелым усё, што існуе! (Неактыўныя шаблоны — гэта сімвалы; тыя, якія рухаюцца, — гэта шлях).
КНІГІ ОНЛАЙН
