Кітайская эстэтыка XX стогодазя
Чжан Ціцюнь
Выдавец: Восточная культура
Памер: 288с.
Мінск 2021
428 Ці Цзэхоу. Эстэтычны зборнік. Шанхай. 1982. С. 54, 55.
429 Ці Цзэхоу. Эстэтычны зборнік. Шанхай. 1982. С. 60.
240
Частка 2
ковае адлюстраванне, няма ні слова пра мастацтва ідэалогіі грамадскай свядомасці або эстэтычнае адлюстраванне».
Аднак тэорыя марксізму апісвае мастацтва яксвайго роду ідэалогію, якая належыць да надбуцоў грамадства; яна зусім не здольная вырашыць пытан-не, аб'ектыўная або суб'ектыўная прыгажосць, ціітое, ідругое. Чжу Гуанцянь разумеў недахопы гэтага абгрунтавання, таму знайшоў іншую тэорыю Маркса: «Матэрыялізм мае асноўныя недахопы,якія складаюцца ў тым, што прадметы, з'явн і пачуцці ён тпумачыць толькі з аб'ектыўнага боку або з боку непасрэд-нага ўспрымання, але не якдзейнасць чалавечых адчуванняў іяк практыч-ную дзейнасць і з суб^ктыўнага пункту гледжання. Таму вынік такі: актыўныя аспекты развітыя ідэалізмам, але толькі выказаныя абстрактна». Грунтуючыся на гэтых прынцыпах, Чжу Гуанцянь выставіў яшчэ адзін: мастацтва—гэта пра-дукцыйная праца, прыгажосць — гэта вынік грамадскай практыкі.
Наступіў 1960 год. Чжу Гуанцянь апублікаваў у «Новым будаўніцтве» ар-тыкуп «Асваенне сусветнага мастацтва чалавекам і прадукцыйнай пра-цай — практычныя поіляды эсгэтыкі марксізму». У гэтым артыкуле ён, зы-ходзячы зпрац марксізму-ленінізму, цытуючы ўвялікай колькасці гэтыя творы, абмеркаваў вельмі шмат пытанняў, якія тычацца ўзнікнення эстэтыкі і прымітыўных мастацтваў, грамадска-эканамічнай фармацыі і эстэтычных стандартаў, адчужэння працы і стварэння прыгажосці, параўнальна ўсебако-ва апісаў сувязь паміж прыгажосцю і грамадскай практыкай. Варта асабліва адзначыць, што ён спасылаўся на працу Маркса «Эканамічна-філасофскія рукапісы 1844 года». Чжу Гуанцянь шматкроць карыстаўся такімі паняццямі, як «персаніфікацыя прыроды», «арэчаўленне чалавечай сутнасці»; гэта былі развагі пра развіццё сучаснай кітайскай эстэтыкі, фарміраванне эстэтычнай тэорыі «практычнай школы», якая валодала абсалютнай перавагай і рабіла вялікі ўплыў у эстэтычных колах мацерыковага Кітая. Аднак аргументы Чжу Гуанцяня па-ранейшаму былі слабыя, што пакідала прабелы ў яго тэорыі і да-вала шанец сапернікам.
Лі Цзэхоу ўартыкуле «Меркаванне пратры пытанні эстэтыкі — працяг спрэчак са спадаром Чжу Гуанцянем» падкрэсліваў: «Асноўныя пункты “прак-тычных поілядау спадара Чжу: мразітіядаць аб'екты прыгажосці галоўным чынам як практычныя аб'екты. Эстэтычная дзейнасць сама па сабе з'яўпя-ецца не столькі інтуітыўнай, колькі практычнай дзейнасцю. Прадукцыйная
241
Кітайская эстэтыка XX стагоддзя
праца іёсць мастацкая дзейнасць, якая змянілася ўсвеце; можна сказаць, чалавек асвоіў сусветнае мастацтва". Першапачаткова ад практычнай дзей-насці, матэрыялізацыі працы пачалося ілыбокае даспедаванне, вызначэнне сутнасці прыгажосці; гэта бясспрэчны факт, імы прытрымліваемся гэтай пазіцыі. Аднак тое, што такое даследаванне пачалося ад практычнага маста-цтва, духоўнай працы, не адпавядае рэчаіснасці. Мы супраць такой пазіцыі і мяркуем, што гэта не можа лічыцца нейкім апрактычным пунктам ілед-жанням, Мпрадукцыйным падыходам,\ Аднак спадар Чжу змяшаў і аб,яднаў паняцці, то кажучы йпрактычная дзейнасць", то аб прадукцыйнай практыцы, ачасам — аб мастацкай; часам гаворачы пра матэрыяльную вытворчасць, а часамі — пра духоўную. У выніку часта папярэдні сказ быў слушны, наступ-ны памылковы;у пачатку правільнае, у канцы памылковае...
Чалавечая вытворчасць галоўным чынам указвае на стварэнне жыццёва неабходных чалавеку матэрыяльных сродкаў існавання, мастацкая (духоў-ная) вытворчасць разітівдаецца асобна. Безумоўна, мастацкую творчасць можна назваць вытворчай — ёй таксама неабходна прайсці праз матэры-ялізацыю свядомасці; усе мастацкія творы таксама з,яўняюцца ў некаторай ступені матэрыяльна існуючымі. Але сутнасць гэтага і тое, пра што гавары-лася раней, укорані адрозніваюцца. Матэрыяльная вытворчасць уграмад-скім жыцці адносіцца да пераўтварэння эканамічнай асновы, а мастацкая вытворчасць усяго толькі належыць да надбуцовы і ^ідэйнай формы" адда-ленай асновы; абедзве неабходна, як казаў Маркс, 'дакладна адpoзнiвaць,^...
Маркс цалкам зыходзіў не з эстэтыкі, свядомасці, інтарэсу, мастацкай творчасці, а з асноўнай дзейнасці чалавецтва — чалавек з пункту іледжання прыроднай сацыяльнай вытворчай дзейнасці гаворыць пра заканамерна-сці прыгажосці. Гэты важны пункт, які тлумачыць значэнне аб'ектыўнасці прыгажосці, вызначыў, што ўніверсальнасць, неабходнасць існавання пры-гажосці паходзіць з а&ектыўнай грамадскай практыкі чалавецтва»430.
Наконт «персаніфікацыі прыроды», якую Чжу Гуанцянь выкарыстаў дпя доказу адзінства аб'ектыўнага і суб^ктыўнага, Лі Цзэхоу сказаў так: ён так-сама лічыць, што «сутнасць прыроднай прыгажосці ляжыць у ^персаніфіка-цыі прнроды”. Аднак выходзіць, як быццам сутнасць прыгажосці — гэта па-
430 Лі Цзэхоу. Эстэтычны зборнік. С. 157,159,163.
242
Частка 2
цвярджэнне практыкі (г. зн. яна носіць аб^ктыўны грамадскі характар), але прыгажосць таксама мае свабодную форму. Сугнасць, змест прыроднай прыгажосці — «персаніфікацыя прыроды», а праява, форма прыроднай пры-гажосці—усё ж прыгажосць формы …
Тут у спадара Чжу па-ранейшаму ідуць разыходжанні з паняццямі ucyб^eктыўнae^,, мпрактычная дзейнасцьм, <<вытворчасць>,. ^Персаніфікацыя прыродьі" спадара Чжу — гэта функцыя свядомасці ў прыродзе, вынік прадукцыйнай працы свядомасці; якя разумею, йперсаніфікацыя пры-родьі” — гэта эфект уздзеяння чалавекам на прыроду, гэта вынік пра-дукцыйнай працы. Таму “Разважанне аб персаніфікацыім спадара Чжу — гэта толькі “тое, што закранае змпатьія"; аспрэчваючы яго, я раблю ак-цэнт на правільным тлумачэнні Кперсаніфікацыі прьіродыЗ】.
Вядома, абодва бакі спрэчкі не хацелі саступаць. На раннім этапе па-леміка была відавочна з палітычным адценнем, але пасля гэта прайшло. Чжу Гуанцянь утакіх дыскусіях вельмі рэдка атрымліваў перамогу. Ён ад-чуваў, што логіка і аргументы суперніка вельмі моцныя, таму, разважаю-чы, часта вяртаўся да арыгіналаў класічных твораў марксізму-ленінізму. Пачаўшы з пераіляду працы Леніна «Матэрыялізм і эмпірыякрытыцы-зм», ён зноўку пераклаў «Эканоміка-філасофскія рукапісы 1844 года», «Тэзісы аб ① еербаху» дм іншыя класічныя працы марксізму-ленінізму. Чжу Гуанцянь пратэставаў супраць перакладу некаторых назваў і канцэпцый, утым ліку ставіў пад сумнеў значэнне паняццяў «эканамічны базіс» і «над-будова», спрабуючы знайсці аснову эстэтычных поглядаў Маркса.
Аднак гэтыя пярэчанні і сумневы Чжу Гуанцяня не прынеслі плёну. На думку пераважнай большасці навукоўцаў, у арыгінальным пераклад-зе не было скажэнняў першапачатковых значэнняў — прынамсі, моц-ных. Гэтыя даследаванні і старанні Чжу Гуанцяня паілыблялі і ўзбагачалі марксісцкую эстэтычную тэорыю, аднак не спрыялі паляпшэнню яго ўпаснай. Дзейнасць Чжу Гуанцяня ўдуху Сізіфа часта выклікае захапленне ў сучасных навукоўцаў. Аднак самае сумнае, што ў такім захапленні ненаў-мысна сцерлася сапраўднае значэнне і рацыянальны змест эстэтыкі Чжу Гуанцяня, як і разважанні аб крыніцы яго навуковых супярэчнасцей.
431 Там жа.С. 174,178.
243
Кітайская эстэтыка XX стагоддзя
§2
Здагадкі і доказы
Чжу Гуанцянь у эстэтычных дыскусіях агаляў недахопы сваёй тэо-рыі. Хіба не можам мы паразважаць з іншага пункту гледжання?
У артыкулах Чжу Гуанцяня зусім не адчуваецца поўнага бяссілля; наадварот, ён часта прымушаў людзей адчуць справядлівасць сваіх разваг і лёгка мог пераканаць чалавека. Таму ў эстэтычнай дыскусіі ён цвёрда стаяў на нагах. Чжу Гуанцянь выкарыстаў мноства эстэ-тычных эмпірычных фактаў, каб даказаць сваю думку аб адзінстве суб^ктыўнага і аб'ектыўнага, стварыўшы такім чынам свайго роду абарончую непрыступную крэпасць. Так, ён увесь час прытрымліваў-ся думкі, што «кветка чырвоная» і «кветка прыгожая» — дзве абсалют-на розныя рэчы: першае меркаванне адносіцца да катэгорыі навуко-вых ведаў, апошняе — да эстэтычнай катэгорыі; першае аб'ектыўнае, а другое суб^ктыўнае. 3 гэтым пагадзіцца хто заўгодна.
На гэтай падставе Чжу Гуанцянь вылучыў катэгорыі «прадмет» і «вобраз прадмета», гэта значыць тэорыю «прадмета А» і «прадме-та Б», мяркуючы, што аб'ектьі эстэтыкі не «прадметы» самі па сабе, а «вобразы прадметаў». У раннія гады ён прыводзіў прыклад хвоі («Гутаркі аб прыгожым»), затым — кветак слівы. Ён казаў: «Кветкі слі-вы — гэта аб'ектьіўна існуючыя творы прыроды. Калі чалавек бачыць іх, у яго застаецца пэўнае пачуццёвае ўражанне (яшчэ не вобраз). Яно абуджае эстэтычнае пачуццё, альбо імкненне па-мастацку пераўтва-рыць уражанне. У выніку фарміравання ў свядомасці пачуццёвага ўражання з^ўляецца не толькі вобраз прадмета, але і адлюстраванне твора прыроды і сацыяльнага становішча чалавека. Гэты вобраз і ёсць
244
Частка 2
вобраз мастацтва (мастацкі вобраз). Такім чынам, прыгажосць вало-дае аб^ктыўнасцю і суб^ктыўнасцю; таксама яна прыродная і носі-ць грамадскі характар. Тут аб^ктыўнасць і суб^ктыўнасць адзіныя, прыроднасць і грамадскі характар адзіныя.
Напрыклад, мастак малюе дрэва слівы або адчувае яго прыгажос-ць. У першую чаргу вобраз павінен прайсці праз органы пачуццяў, трэба добра ўсвядоміць колер, форму, водар, што гэта менавіта дрэ-ва слівы, а не гара і не карова, і атрымаць ўражанне. Гэта становіцца ^фактычным матэрыялам адчування" мастацтва або пачуцця прыго-жага. На гэтым этапе ўсё яшчэ адсутнічае ўздзеянне на форму свя-домасці (ідэалогію). Аднак мастацтва або пачуццё прыгожага зусім не спыняюцца на гэтым этапе адчування, гэта пакуль што фармаль-ны этап эстэтычнага пачуцця або мастацкай апрацоўкі. Малюнак кветак слівы не замяняе фатаграфію кветак слівы. Мастаку неабходна прайсці праз кіраванне задумай твора (стварэнне эскіза малюнка). Ён разборлівы ў дачыненні фактычнага матэрыялу: штосьці адкідае, грунтуючыся на прынцыпах генералізацыі і ідэалізацыі, робіць новае размеркаванне і абагульненне, нешта перабольшвае і прыдумляе; у працэсе гэтага “кіравання задумай" ягоная ідэалогія адыгрывае вы-рашальную ролю». Калі мы такі тэрмін, як «ідэалогія (форма свядо-масці)» заменім на «актыўнасць свядомасці», недахопаў у працэсе Чжу Гуанцяня знайсці не ўдасца.
У тэорыі марксізму ідэалогія ў асноўным адлюстроўвае грамад-скую свядомасць, такую як філасофія, рэлігія, права, палітыка і інш. Мастацтва таксама свайго роду ідэалогія, але яно ўсёабдымнае, а не адзінкавае. Значэнне ідэалогіі і свядомай дзейнасці асобнага чалаве-ка ашаламляльна адрозніваюцца адно ад аднаго.
КНІГІ ОНЛАЙН
