Клецкія бітвы: 1506 і 1706 гады
Андрэй Блінец
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 130с.
Мінск 2015
Тэкст друкуецца паводле выдання: Лйтвйн, Мйхалон. О нравах татар, лйтовцев й москвйтян. М„ 1994. С. 65-68. Пераклад з рускай мовы.
СПАСЫАКІ
1. Канановіч У. Клецкая бітва 1506 г. у гістарычнай памяці Вялікага Княства Літоўскага XVI ст. II Клецк у гісторыі Беларусі (да 500-годдзя Клецкай бітвы). Мат-лы навук.-практ. канф. Клецк, 5 жніўня 2006 г. Мінск, 2007. С. 71-72.
2. Катлярчук А. Швэды ў гісторыі і культуры беларусаў. Вільня, 2007. С. 143.
3. Альшэўскі летапіс II Летапісы і хронікі Беларусі. Сярэднявечча і раньнемадэрны час. Мінск, 2010. С. 230.
4. Румянцаўскі летапіс II Летапісы і хронікі Беларусі. С. 262. У гэтай крыніцы пададзена недакладная дата, павінен быць 1506 г.
5. Сярод іншага можна назваць: Тарасаў К. Памяць пра легенды. Мінск, 1994. С. 102; Літвін В. Клецкая бітва II Беларуская мінуўшчына. 1995. № 2. С. 17-18; Чарняўскі М. Дзесяць бітваў. Вільня, 2004. С. 22-27; Чырвінскі В. Князь Міхаіл Глінскі: на арэлях лёсу II Армня. 2011. № 6. С. 56-61.
6. Падчас падрыхтоўкі кнігі да друку ў часопісе “ARCHEПачатак” (№ 12 за 2014 г.) з’явіўся грунтоўны артыкул У. Канановіча “Рэканструкцыя бітвы пад Клецкам 1506 г.”
7. Herbst S. Kleck 1506 r. II Przeglgd Historyczno-Wojskowy. 1934. R.7. S. 21-38.
8. Карпач I. Клецкая бітва з татарамі II Да новых перамог. 1991. № 109, 110, 112.
9. Заяц Ю. Бнтва под Клецком как новое слово в стратегмм н тактнке борьбы ВКЛ с татарамн п оценка ее офнцмальной нстормографней Велнкого Княжества Лнтовского // Клецк у гісторыі Беларусі. С. 54-67.
10. Блінец А. Бітва пад Клецкам // Беларускі гістарычны часопіс. 2000. № 4. С. 28-31.
11. Лмтвнн М. О нравах лнтовцев, татар н москвмтян. М., 1994. С. 64-65.
12. Заяц Ю. Бмтва под Клецком как новое слово... С. 57-58.
13. Канановіч У. “Скажы, хто твой сябар, і я скажу, хто ты” ці як складваўся хаўрус Масковіі і Крымскага ханства II Беларуская мінуўшчына. 1993. № 5-6. С. 36.
14. Там жа. С. 37.
15. Да звестак аб колькасці палонных і нападнікаў, якія прыводзяцца ў крыніцах, варта ставіцца асцярожна. Дакладнага ўліку ў той час ніхто не вёў і часцяком лічбы маглі быць перабольшаны ў некалькі разоў.
16. Доўнар А. Барацьба супраць татарскіх набегаў II Гісторыя Беларусі. Т. 2: Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. Мінск, 2008. С. 426.
17. Канановіч У. “Скажы, хто твой сябар, і я скажу, хто ты”. С. 38.
18. Доўнар А. Барацьба супраць татарскіх набегаў. С. 429.
19. Herbst S. Kleck 1506. S. 21.
20. Доўнар А. Барацьба супраць татарскіх набегаў. С. 427, 433.
21. Канановіч У Крымскі фактар II Беларуская мінуўшчына. 1997. № 4. С. 15.
22. Мілеўскі Д. Польска-літоўская і маскоўская ваенная справа на парозе эпохі Новага часу II Mowig Wieki. 2014. № 4. С. 27. (Спецыяльны нумар "Орша 1514”).
23. Доўнар А. Барацьба супраць татарскіх набегаў. С. 435.
24. Хроніка Быхаўца II Летапісы і хронікі Беларусі. С. 741.
25. Хроніка Літоўская і Жамойцкая II Летапісы і хронікі Беларусі. С. 533.
26. Herbst S. Kleck 1506. S. 21; Канановіч У. Крымскі фактар... С. 16.
27. Канановіч У. Крымскі фактар... С. 16.
28. Herbst S. Kleck 1506. S. 22.
29. Канановіч У. Крымскі фактар... С. 16; Яго ж. “Скажы, хто твой сябар, і я скажу, хто ты”. С. 37-38.
30. Доўнар А. Барацьба супраць татарскіх набегаў. С. 429.
31. Herbst S. Kleck 1506. S. 24.
32. Лмтвнн М. О нравах лнтовцев, татар н москвнтян. С. 66.
33. Herbst S. Kleck 1506. S. 24; Доўнар, А. Барацьба супраць татарскіх набегаў. С. 428.
34. Сваё меркаванне адносна гэтай лічбы выказаў У. Канановіч. На яго думку, абедзве “Хронікі” ствараліся ў перыяд жорсткага супрацьстаяння ВКЛ з Маскоўскай дзяржавай, якая ў колькасці вой-
скаў мела значную перавагу. У сувязі з гэтым гістарычныя аповесці неслі і пэўнае пасланне сучаснікам — літвіны могуць і павінны перамагаць меншымі сіламі: Канановіч У. Клецкая бітва ў гістарычнай памяці Вялікага Княства Літоўскага. С. 73-74.
35. Лмтвнн М. О нравах лнтовцев, татар н москвнтян. С. 67.
36. Хроніка Літоўская і Жамойцкая. С. 533.
37. Варонін В. Два лісты пра бітву пад Клецкам у 1506 г. С. 281.
38. Там жа; Сагановіч Г. Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVI-XVII стст. Мінск, 1994. С. 55.
39. Herbst S. Kleck 1506. S. 24; Друждж П. Бітва пад Оршай 1514 года. Мінск, 2014. С. 112.
40. Мілеўскі Д. Польска-літоўская і маскоўская ваенная справа на парозе эпохі Новага часу... С. 31.
41. Доўнар А. Барацьба супраць татарскіх набегаў. С. 430-431.
42. Лптвнн М. О нравах лнтовцев, татар н москвнтян. С. 65-66.
43. Herbst S. Kleck 1506. S. 23.
44. Варонін В. Два лісты пра бітву пад Клецкам у 1506 г. С. 283; Лнтвпн, М. О нравах лмтовцев, татар п москвйтян. С. 66.
45. Herbst S. Kleck 1506 r. S. 23.
46. Пра тое, што татары перапраўляліся цераз Прыпяць, калі накіроўваліся пад Слуцк, сведчыць “Хроніка Быхаўца” распавядаючы пра падзеі 1503 г. Таму падобны варыянт цалкам прымальны і ў дачыненні да 1506 г.
47. Стрыйкоўскі М. Слаўная бітва з татарамі пад Клецкам II Славянамоўная паэзія Вялікага Княства Літоўскага XVI-XV1II стст. Мінск, 2011. С. 227; Хроніка Быхаўца. С. 744.
48. Хроніка Быхаўца. С. 744.
49. Herbst S. Kleck 1506. S. 28.
50. Ibid. S. 26.
51. Хроніка Быхаўца. C. 744; Стрыйкоўскі M. Слаўная бітва з татарамі пад Клецкам... С. 225.
52. Лнтвнн М. О нравах лнтовцев, татар н москвнтян. С. 67.
53. У 1506 г. адзін вершнік выстаўляўся з 10 службаў, а ў 1528 г. з 8 службаў.
54. Herbst S. Kleck 1506. S. 28-29.
55. Пазднякоў, В. Клецкая бітва 1506 г. II Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. Т. 2. Мінск, 2006. С. 107; Сагановіч Г. Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVI-XVI1 стст. С. 51, 55.
56. Там жа. С. 13.
57. Варонін В. Два лісты пра бітву пад Клецкам у 1506 г. С. 286.
58. Польская міля складала 7,161 км, літоўская 7,798 км
59. Маліноўскі М. Пераможная "прэлюдыя” ля Паланечкі і Іш-
кальдзі перад славутай Клецкай бітвай 5 жніўня 1506 г. // Клецк у гісторыі Беларусі (да 500-годдзя Клецкай бітвы). С. 50-53.
60. Пазднякоў В. Клецкая бітва 1506 г. С. 107; Гістарычны атлас Беларусі. Т. 1: Беларусь ад старажытных часоў да канца XVIII ст. Варшава Мінск. 2008. С. 71.
61. Хроніка Быхаўца. С. 745.
62. Пазднякоў В. Клецкая бітва 1506 г. С. 107; Чарняўскі М. Дзесяць бітваў. С. 26.
63. Herbst S. Kleck 1506. S. 30-31.
64. Ельскі А. Клецк II А.Ельскі Выбранае. Мінск, 2004. С. 283.
65. Аўтару неаднаразова даводзілася чуць ад жыхароў Клецка, якія будавалі свае дамы ўздоўж левага берага Лані, што падчас земляных работ яны знаходзілі шмат чалавечых парэшткаў — касцей і чарапоў. Даволі цікавым было назіранне аднаго з гаспадароў: ва ўсіх чарапах на месцы былі зубы, значыць, яны засталіся пасля маладых і здаровых людзей. Летам 2011 г. на тэрыторыі Клецкай жыллёвакамунальнай гаспадаркі (ускраіна былога вакольнага горада) былі выяўлены парэшткі 149 чалавек. Пахаванне даследавалі вайскоўцы 52-га Асобнага спецыялізаванага пошукавага батальёна Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь. Нейкая сістэма ў трупаразмяшчэнні адсутнічала, не выяўлена рэштак дамавін, пахавальных рэчаў і г.д. Затое быў знойдзены невялікі манетны скарб, які складаўся з пенязей і паўгрошаў часоў Аляксандра Казіміравіча. Гэта дало падставу датаваць парэшткі пачаткам XVI ст. і звязаць іх з татарскімі набегамі. Першыя вязні маглі з’явіцца ў абозе крымскіх татар ужо 23-24 ліпеня 1506 г. Да бітвы 5 жніўня нейкая іх частка памерла ад ран, або была забіта ахоўнікамі. Памерлых тут жа маглі прысыпаць зямлёй (пра гэта сведчыць малая глыбіня, на якой знаходзіліся парэшткі). Гэтыя стыхійныя пахаванні і былі выяўлены ў наш час.
66. Вядома, што арыгінальны тэкст “Хронікі Быхаўца” не захаваўся, а даследчыкі карыстаюцца выданнем 1846 г. Да таго ж, першапачатковы кірылічны тэкст быў перададзены ў польскай транскрыпцыі. Так што нейкія дробныя памылкі ў ім непазбежныя.
67. Пйсцовая кннга Пмнского м Клецкого княжеств, составленная пннскмм старостою Степаном Хвальчевскнм в 1552-1555 гг. Внльна, 1884. С. 404-405.
68. Herbst S. Kleck 1506. S. 33.
69. Пмсцовая кннга Пннскаго н Клецкаго княжеств... С. 393.
70. Шпнлевскнй П. Путешествме по Полесью м Белорусскому краю. Мінск, 2004. С. 59.
71. Варонін В. Два лісты пра бітву пад Клецкам у 1506 г. С. 281.
72. Выключэнне складае “Летапіс Рачынскага” але пра гэта га-
ворка будзе весціся ніжэй.
73. Стрыйкоўскі М. Слаўная бітва з татарамі пад Клецкам... С. 227.
74. Варонін В. Два лісты пра бітву пад Клецкам у 1506 г... С. 281.
75. Хроніка Быхаўца. С. 745.
76. У польскамоўным арыгінале “Raczowie Litewscy”
77. Стрыйкоўскі М. Слаўная бітва з татарамі пад Клецкам... С. 227.
78. Там жа. С. 229, 235.
79. Хроніка Быхаўца. С. 745.
80. Мілеўскі Д. Польска-літоўская і маскоўская ваенная справа на парозе эпохі Новага часу... С. 29.
81. Грыцкевіч А. Радзівіл Мікалай II Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. Т. 2. С. 493.
82. Друждж П. Бітва пад Оршай 1514 года. С. 199.
83. Хроніка Быхаўца. С. 745.
84. Стрыйкоўскі М. Слаўная бітва з татарамі пад Клецкам... С. 229.
85. Там жа. С. 231.
86. Herbst S. Kleck 1506. S. 34.
87. Сэнс атакі правага крыла робіцца зразумелым пры ўмове, што войска ВКЛ атакавала праціўніка з поўначы. Калі дапусціць, што атака ажыццяўлялася з поўдня, то робіцца няясным, якім чынам можна было пазней атакаваць левае крыло, якое ад татар аддзяляла не толькі рака, а яшчэ і лагер з палоннымі.
88. Стрыйкоўскі М. Слаўная бітва з татарамі пад Клецкам... С. 231.
89. Там жа. С. 233.
90. Хроніка Быхаўца. С. 745.
91. Стрыйкоўскі М. Слаўная бітва з татарамі пад Клецкам... С. 233.
92. Летапіс Рачынскага. С. 314.
93. Стрыйкоўскі М. Слаўная бітва з татарамі пад Клецкам... С. 235.
94. Herbst S. Kleck 1506. S. 36-37.
95. Варонін В. Два лісты пра бітву пад Клецкам у 1506 г. С. 289.
96. Хроніка Літоўская і Жамойцкая. С. 534.
97. Варонін В. Два лісты пра бітву пад Клецкам у 1506 г. С. 283.
98. Гэтую лічбу называў М. Глінскі ў адным з лістоў. Яна трывала замацавалася ў папулярнай літаратуры, аднак даследчыкі лічаць яе завышанай.
99. Ksieniewicz J. Kleck w czasie wojny 11 Nieswieskie wspomnienia. Warszawa, 1999. S. 317.
100. Варонін B. Два лісты пра бітву пад Клецкам у 1506 г... С. 283.
КНІГІ ОНЛАЙН
