Клецкія бітвы: 1506 і 1706 гады
Андрэй Блінец
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 130с.
Мінск 2015
родавую сталіцу, які належаў тагачаснаму канцлеру ВКЛ Каралю Станіславу Радзівілу. 3 горада патрабавалі кантрыбуцыю ў памеры 16 тысяч талераў. Несвіжан уратавала тое, што яны схаваліся ў замку, штурмаваць які ў праціўніка не было ні часу, ні магчымасцей. Ужо выпраўляючыся ў зваротны шлях, шведы зноў запатрабавалі выплаціць кантрыбуцыю, пагражаючы ў адваротным выпадку выкарыстаць збройную сілу. У гэты ж час падобнае патрабаванне выплаціць 2 тысячы талераў было выстаўлена да Клецка — уладання Яна Мікалая Радзівіла14. Мяркуючы па тым, што абодва ўльтыматумы былі паспяхова праігнараваны, шведы не збіраліся ўвасабляць свае пагрозы ў дзеянне, больш разлічваючы на псіхалагічны эфект.
У 1706 г. усё было нашмат сур’ёзней. 12 сакавіка15 падпалкоўнік шведскай арміі Ёган фон Траўтфэтэр з атрадам драгунаў атакаваў Нясвіж. На той момант тут, акрамя радзівілаўскага гарнізона ў замку, стаяў вялікі аддзел украінскіх казакоў — Старадубскі полк пад камандаваннем Міхайлы Міклашэўскага. Шведскія крыніцы вызначалі яго колькасць у 1500 чалавек, украінскія — у 1 тысячу16. У любым выпадку Старадубскі полк значна пераўзыходзіў аддзел Траўтфэтэра, які налічваў прыблізна 450 вершнікаў. Цікава, што камендант
замка адмовіўся ўпусціць казакоў у крэпасць і яны разбілі свой лагер проста на гарадскіх вуліцах17.
“Чарнігаўскі летапіс” падае абсалютна фантастычную карціну бою. Казакі нібыта раптоўна былі атакаваны падчас ранішняй царкоўнай службы шведамі, “которьш продь тым-ь у мнмшокь лядскмх’ь в кляшторе ховалмся трн днм”18.
Паводле ж “Ваеннай гісторыі Карла XII” Г. Адлерфельда, драгуны ў пешым парадку пераадолелі гарадскія валы і атакавалі Рынкавую плошчу, падыходы да якой былі перакрыты барыкадамі. Паколькі казацкая варта спала, зрабіць гэта было нескладана. У выніку кароткага і жорсткага бою каля 300 казакоў было забіта. Загінуў і палкоўнік Міклашэўскі. Астатнія схаваліся ў будынку езуіцкага калегіума і дамах мяшчан, адкуль пачалі весці агонь па непрыяцелю. Траўтфэтэр загадаў падпаліць горад. У полымі загінула яшчэ некалькі соцен казакоў. Шведы захапілі 180 палонных, 2 сцягі (адзін з іх сёння можна бачыць у Музеі Арміі ў Стакгольме) і 4 гарматы.
Атрымаўшы перамогу ў горадзе, яны не сталі штурмаваць замак19, адкуль, дарэчы, у іх бок за ўвесь бой не прагучала ніводнага стрэлу. Адзін з казацкіх аддзелаў быў бесперашкодна знішчаны проста ля замкавага рова. Такія паводзіны моцна здзівілі шведаў.
3 Нясвіжа Траўтфэтэр накіраваўся на Ляхавічы. Размешчаны тут казацкі аддзел не прыняў бою, а схаваўся ў фартэцыі, папярэдне спаліўшы частку горада. Шведы не спрабавалі штурмаваць мясцовы замак і адступілі ў Наваградак. Пры гэтым “Траутфэтэр загадаў сваім салдатам паліць усю варожую маёмасць у наваколлі, што жаўнеры і рабілі, калі дзе-небудзь знаходзілі хоць нешта, што належала ворагу”20.
Весці спусташальныя рэйды, пакідаючы за спіной Ляхавіцкі замак, было нельга. Гэта была добра ўмацаваная крэпасць, гарнізон якой налічваў звыш 1500 чалавек. Большую яго частку складалі казакі, якімі камандаваў Пераяслаўскі палкоўнік Іван Міровіч. Таксама тут знаходзілася некалькі соцен жаўнераў палка Вандаліна Мнішака пад камандаваннем падпалкоўніка барона фон Мюнхгаўзена21. Абапіраючыся на непрыступныя ўмацаванні, гэтыя падраздзяленні маглі
Ляхавіцкі замак. Паводле гравюры XVII cm.
Ляхавіцкі замак збудаваны ў канцы XVI cm. гетманам Янам Хадкевічам паводле новаітальянскай фартыфікацыйнай сістэмы. Лічыўся самым моцным з падобных замкаў ва ўсёй Рэчы Паспалітай. У1595 г. адбіў штурм казацкіх загонаў С. Налівайкі. У1648-1654 гг. тройчы знаходзіўся ў аблозе казацка-сялянскіх атрадаў. У1660 г. вытрымаў двухмесячную аблогу і штурмы маскоўскіх войскаў.
лёгка дзейнічаць у тыле шведаў, ствараючы ім значныя праблемы.
Кароль Карл XII накіраваў у Ляхавічы палкоўніка Карла Кройца, загадаўшы яму сабраць разам раскіданыя ў наваколлі аддзелы і ўзяць замак у аблогу. Пераправіўшыся на левы бераг Нёмана, Кройц сабраў каля 1500 шведскіх кавалерыстаў, некалькі “польскіх і валошскіх” атрадаў і рушыў на горад. Палкоўнік размясціў сваіх жаўнераў у ацалелых дамах і надзейна перакрыў падыходы да крэпасці, лічачы, што голад і блакада ў рэшце рэшт прымусяць гарнізон скласці зброю22.
Пакуль шведы разам з саюзнікамі спусташалі радзівілаўскія ўладанні і знішчалі аддзелы праціўніка, Г. Агільві здолеў скарыстацца зручным момантам і вывесці свае вой-
скі з “гарадзенскай пасткі”. Фельдмаршал хутка адвёў армію на поўдзень у кірунку Берасце Кіеў. 3-за разліву Нёмана Карл XII толькі праз тыдзень здолеў выправіцца ў пагоню. Аднак вясновая паводка сур’ёзна замарудзіла яго рух і дала магчымасць расіянам вырвацца далёка наперад. Кароль быў вымушаны адмовіцца ад пераследу і амаль на цэлы месяц завяз у пінскіх балотах.
У гэты час галоўную небяспеку для К. Кройца уяўляў гетман Іван Мазепа. Яго корпус прыйшоў у Беларусь з Валыні з мэтай адцягнуць на сябе частку шведскіх войскаў і такім чынам аблегчыць становішча гарадзенскіх “облеженцев”. Злучэнне Мазепы ўключала ў сябе як уласна ўкраінскія часткі (кавалерыю і пяхоту), так і нядаўна сфарміраваны атрад (корпус) ваяводы Сямёна Няплюева. У апошні ўваходзілі салдацкія палкі23 і драгунскі аддзел Міхаіла Зыбіна. Менавіта мазепінскія казакі стаялі ў Нясвіжы і Ляхавічах.
У сакавіку 1706 г. гетман Мазепа з асноўнымі сіламі перайшоў у Менск. Атрад Няплюева яшчэ нейкі час знаходзіўся ў Слуцку24. Па словах шведскага гісторыка Г. Адлерфельда, казакі і расіяне “сноўдалі з аднаго месца ў другое, шукаючы, як зрабіць шведам якую-небудзь шкоду”25, але нічога так і не дасягнулі. 14 сакавіка С. Няплюеў атрымаў загад злучыцца з гетманам і на наступны дзень, пакінуўшы ў Слуцку атрад з трох палкоў (салдацкага і двух сярдзюцкіх26) пад агульным камандаваннем Якава Рагозіна, накіраваўся ў Менск27. Такім чынам, болыная частка корпуса зноў аб’ядналася і ўяўляла сабой значную вайсковую сілу.
Як толькі стала вядома пра блакаду Ляхавічаў, Мазепа яшчэ 1 красавіка 1706 г. накіраваў туды “для выручкн м охраненмя” частку драгунскага палка Міхаіла Зыбіна. Дзеля большай мабільнасці кавалерыйскага аддзела абоз было загадана пакінуць у Менску. М. Зыбін павінен быў дзейнічаць супольна з Міргарадскім палкоўнікам Данілам Апосталам, на якога было ўскладзена камандаванне.
Ніякіх рэальных баявых аперацый гэты атрад не здзейсніў. Спасылаючыся на колькасную перавагу праціўніка, Д. Апостал адступіў да Слуцка, просячы ў гетмана Мазепы падмацаванняў28. Hi ў расійскіх, ні ў шведскіх крыніцах няма звестак
Схема тэатра баявых дзеянняў у 1706 г.
аб тым, каб драгунска-казацкі аддзел хоць нейкім чынам перашкодзіў аблозе Ляхавіцкага замка.
Шведы па-ранейшаму стаялі каля яго сцен і здымаць блакаду не збіраліся. Разам з саюзнымі валашскімі атрадамі яны рабавалі навакольныя мясціны. Так, у чарговы раз шведскія жаўнеры падступілі да Нясвіжскага замка з патрабаваннем кантрыбуцыі. Атрымаўшы адмову, яны спалілі гарадскія прадмесці і сумежныя фальваркі, у тым ліку летнюю рэзідэнцыю Радзівілаў у Альбе. Звяры, якія знаходзіліся ў тамтэйшым звярынцы, былі забіты і адпраўлены ў лагер пад Ляхавічамі. Тады ж шведамі было спалена мястэчка Свержань. Цікава, што пры гэтым яны не кранулі шпіхлераў29, якія належалі слуцкім купцам — падданым Карла Нойбургскага, з якім кароль Швецыі не варагаваў30.
На пачатку красавіка 1706 г. да Мазепы прабраліся два пасланцы з данясеннем ад I. Міровіча. Палкоўнік паведамляў: “...нашм сйдят там бодро; хотя й нужда есть [хотя лошадей едят], однако бодры, выходйлй на вылоску й побйЛй человек с трйтцать Шведов, а двух жйвымй в полон, в город прйвелй”31. Варта адзначыць, што Кройц, паведамляючы пра вылазкі казакоў, не згадвае пра ўласныя страты, а толькі піша, што абложанымі была спалена большая частка горада32.
Перабежчыкі з Ляхавічаў рэгулярна паяўляліся ў Менску і ў далейшым. 3 кожным разам іх аповеды рабіліся ўсё больш трывожнымі. Апошні пасланец паведаміў, што гарнізон не зможа пратрымацца даўжэй за тыдзень з-за недахопу правіянту: “поневаж й борошна (мукі. А.Б.) не стало, й конй все едны выздыхалй, а другйе с голоду облеженцы повыедалй”33.
12 красавіка 1706 г. С. Няплюеў загадаў М. Зыбіну і Д. Апосталу заняць зручную пазіцыю на некаторай адлегласці ад Слуцка і чакаць падыходу яго палкоў, якія “думны дваранін і ваявода” вёў асабіста. Разам з казакамі і драгунамі горад пакінулі сярдзюцкія аддзелы Максімава і Пакацілава і салдаты Якава Рагозіна. У той жа дзень, 12 красавіка, Няплюеў выйшаў з Менска, маючы пры сабе каля 1500 жаўнераў і загад гетмана: “...с Мйрогороцкнм полковнйком (...) для самйх хрйстйанскнх слёз нмея надежду на Бога однолйчно до Ляховйч дойтнть, не токмо что тех облежанцов освободнть, [но] й над непрйятелем пойск учннйть й получйть”34.
Шлях, якім рухаўся корпус Няплюева, дакладна невядомы. У. Веліканаў лічыць, што ваявода спачатку ішоў на Слуцк, а ўжо адтуль — на Ляхавічы праз Клецк35. На карце ў “Вялікім гістарычным атласе Беларусі” паказаны трохі іншы маршрут корпуса — з Менска на Капыль, а адтуль на Клецк.
Нам падаецца, што ні першы, ні другі варыянты не адпавядаюць рэчаіснасці. Калі б Няплюеў хацеў злучыцца з Апосталам у Слуцку, ён не загадваў бы апошняму выбіраць зручнае месца бліжэй да непрыяцеля. Кавалерыя загадзя пакінула горад, таму Няплюеву з пяхотай не было чаго там рабіць. Перад ім стаяла задача як мага хутчэй падысці да праціўніка. Крыніцы сведчаць, што ваявода пайшоў непас-
рэдна да Аяхавічаў, а не да Слуцка. На гэтым шляху яго атраду прыйшлося перапраўляцца праз Нёман36. Па дарозе Менск Капыль у гэтым не было патрэбы. Ідучы з Менска да Ляхавічаў, праз Нёман трэба перапраўляцца альбо на дарозе, якая ідзе праз Койданава Свержань Нясвіж Клецк, альбо праз Магільнае Нясвіж Клецк. Іх працягласць нязначна розніцца. Па адной з гэтых дарог, верагодней за ўсё, і рухаўся думны дваранін.
Чаму на гэтым пытанні варта спыніцца? Вакольны шлях ад Менска да Клецка праз Слуцк складае каля 190 км, праз Капыль — каля 160 км, самы кароткі шлях — каля 130 км. Згодна з агульнапрынятай версіяй, ваявода прыйшоў у Клецк 19 красавіка 1706 г., літаральна перад сутыкненнем з непрыяцелем. Атрымліваецца, што дарога заняла ў яго восем дзён. Калі прыняць версію пра “вакольныя” шляхі, то з гэтым яшчэ можна пагадзіцца, але калі прызнаць, што расійскі атрад ішоў найкарацейшай дарогай, гэта выглядае дзіўным, асабліва калі ўлічыць, што месяцам раней Сямён Пратасьевіч пераадолеў адлегласць ад Слуцка да Менска (трохі менш за 130 км) за чатыры дні. 15 сакавіка ён выйшаў са Слуцка, a 18 сакавіка быў у Менску, пры гэтым рухаўся “co осторожностью розверстав полкм”37. Пераправа праз Нёман замаруджвала рух. Аднак у любым выпадку такая марудлівасць выглядае незразумелай для атрада, які спяшаўся на дапамогу абложанай крэпасці, ведаючы, што яна не ў стане доўга трымацца.
КНІГІ ОНЛАЙН
