Клецкія бітвы: 1506 і 1706 гады
Андрэй Блінец
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 130с.
Мінск 2015
* * *
Пачатак бітвы расійскія і шведскія данясенні апісваюць па-рознаму. Несупадзенне ў датах — 19 красавіка ў паходным
журнале Няплюева і 20 красавіка — у рэляцыі Кройца — тлумачыцца лёгка. Шведскі юліянскі каляндар апераджаў расійскі на адзін дзень. Але крыніцы называюць па-рознаму нават час пачатку бітвы. Паводле данясення Няплюева, бой завязаўся ў дзве гадзіны дня, згодна ж Кройцу — раніцай, калі толькі пачынала днець56. Аб тым, што бой пачаўся апоўдні, піша і шведскі пастар Ёран Нордберг57. Аднак пастар не ўдзельнічаў у бітве і ў яе апісанні мог памыліцца. Затое ў дзённіку Г. Адлерфельда знаходзім некалькі істотных дэталей, якія сведчаць на карысць версіі аб ранішнім пачатку бітвы. Там сказана, што атрад Кройца выступіў з-пад Ляхавічаў а 11-ай гадзіне ночы. Калі да Клецка заставалася менш за палову адлегласці, ён быў заўважаны разведкай праціўніка, што прымусіла палкоўніка прыспешыць марш і пачаць бой з ходу, г.зн. ранкам58.
Пачатковы момант бітвы ў журнале С. Няплюева асветлены вельмі сцісла і неканкрэтна: “...в том местечке учмннлся с шведы бой, м пальба была от шведов велнкая...”59. Такія агульныя звесткі можна растлумачыць тым, што ваявода са сваімі палкамі знаходзіўся на Арынінскай гары за Сільнай і не мог ведаць, як разгортваліся падзеі ў горадзе.
Кройц піша, што атакаваў казакоў, якія стаялі за грэбляй, і ў ходзе кароткага бою вымусіў іх уцякаць. Аднак узнікае пытанне: як яму ўдалося хутка пераправіцца праз грэблю без істотных страт? Пагатоў, шведы сцвярджаюць, што казакі не былі заспеты знянацку, яны ведалі аб набліжэнні непрыяцеля і сустрэлі яго моцным агнём60.
Верагодней за ўсё, быў выкарыстаны абыходны манеўр. У паведамленні “Звычайных Стакгольмскіх паштовых навін” згадваецца, што палкоўнік асабіста на чале невялікага атрада перайшоў раку праз брод і адцягнуў на сябе ўвагу непрыяцеля да падыходу асноўных сіл61.
Паяўленне вершнікаў у сініх мундзірах за спінамі казакоў пасеяла паніку ў шэрагах апошніх. Толькі пасля гэтага адбыўся асноўны ўдар з боку ляхавіцкай дарогі. Шведы хутка адкінулі праціўніка ад пераправы і распачалі бой на гарадскіх вуліцах. Хаця гетманцы і вялі частую стральбу, яна была хаатычнай і непрыцэльнай. Ад ружэйных стрэлаў па-
цярпелі дамы мяшчан, але не шэрагі драгунаў. Што датычыць шведскай “пальбы”, то варта памятаць, што паводле рэгламенту Карла XII кавалерыя павінна была атакаваць, выкарыстоўваючы халодную зброю. Як правіла, не спыняючыся рабіўся толькі адзін залп за 70-75 крокаў ад праціўніка. У далейшым зброю не перанабівалі і стральба з коней не вялася62. Да таго ж страляць належала ў праціўніка добра бачнага і падрыхтаванага да бою. Наўрад ці такім праціўнікам маглі быць казакі, раскіданыя па гарадскіх вуліцах. На пачатку бітвы, верагодна, шведы выкарыстоўвалі пераважна шпагі, а не пісталеты.
Калі адкінуць версію пра падманную атаку, то напрошваецца толькі адна выснова — казакі, нягледзячы на паведамленне разведкі, не падрыхтаваліся да бою і не здолелі аказаць годнага супраціўлення. У адваротным выпадку іх абарона не была б зламана так лёгка. Д. Апостал, усведамляючы немагчымасць уласнымі сіламі спыніць праціўніка, адправіў да С. Няплюева ганца з просьбай аб дапамозе. Ваявода адразу ж пачаў перакідваць на левы бераг Сільнай пяхоту і артылерыю. Наперад рушылі стральцы, сярдзюкі і салдаты, якія былі зведзены ў два атрады пад камандаваннем Якава Рагозіна і Івана Сака. У агульнай колькасці ў іх налічвалася больш за 1 тысячу чалавек з 4 гарматамі63. Гэтае рашэнне, на нашу думку, стала той памылкай, якая прадвызначыла катастрафічны для расіян зыход бітвы.
Незразумела, якую ролю ў горадзе, дзе ўжо перамяшаліся драгуны і казакі, магла адыграць артылерыя, якую з узвышша перакідвалі ў нізіну. На якіх пазіцыях павінны былі стаць гарматы? Па кім весці агонь? Каб перакінуць войскі праз вузкую і доўгую кладку, патрэбны быў час. Ён патрабаваўся і для разгортвання пяхоты ў баявыя парадкі. А даваць праціўніку шанец абараніцца Кройц зусім не збіраўся.
Найболын слушным рашэннем для С. Няплюева было б заняць абарону і даць магчымасць казакам Апостала пераправіцца на супрацьлеглы бераг Сільнай, каб годна сустрэць непрыяцеля. У гэтым выпадку шведам давялося б пераходзіць рэчку па вузкім мосце, потым атакаваць пад моцным агнём, дый яшчэ пад ropy. Ваявода меў усе магчымасці змяніць ход
Даніла Апостал (1654-1734).
Міргарадскі палкоўнік, паходзіў са старажытнага казацкага роду. Удзельнік паходаў супраць турак і крымскіх татар. 3 1701 г. камандаваў дапаможнымі казацкімі атрадамі ў Ліфляндыі і Польшчы. У кастрычніку 1708 г. падтрымаў саюз Мазепы і Карла XII, але праз месяц вярнуўся на бок Пятра 1. Удзельнічаў у Пруцкім і Персідскім паходах. Страціў вока ў баях пад Дзербентам. За патрабаванне аднаўлення казацкіх вольнасцей быў зняволены ў Петрапаўлаўскай крэпасці. У1727-1734 гг. гетман Аеваўзбярэжнай Украіны
бітвы на сваю карысць, але, не ацаніўшы становішча належным чынам, не зрабіў гэтага.
Зрэшты, з яго данясення вынікае, што адпраўка падмацаванняў у горад была своечасовай і слушнай. Стральцы нібыта адкінулі шведаў да Рынкавай плошчы, нанёсшы ім немалыя страты. Казакі пайшлі ў атаку, але былі адбіты. Пры гэтым яны адступалі так хутка і ў такім бязладдзі, што змялі ўласную пяхоту, не даўшы ёй развіць поспех64.
На нашу думку, рэляцыя Кройца лепш адлюстроўвае рэчаісную сітуацыю. Паводле яе, казакі ў пошуках ратунку спрабавалі пераправіцца на супрацьлеглы бераг рэчкі. Але нешырокая кладка была не ў стане змясціць усіх уцекачоў. Да таго ж яна была загароджана нейкімі вазамі65, якія перапраўляліся з боку Арынінскай гары. На пераправе ўзнікла штурханіна66. Пра контратакі праціўніка шведскі палкоўнік нават не згадвае.
Такім чынам, карціна ў агульных рысах становіцца яснай. Пяхота і артылерыя часткова здолелі пераправіцца на левы бераг Сільнай і пачалі разгортванне ў баявыя парадкі. Напэўна, перадавыя аддзелы сапраўды паспелі ўступіць у бой у раёне Рынкавай плошчы. Але, не маючы падтрымкі, яны былі акружаны і за кароткі час знішчаны шведамі. Асноўная ж маса пяхоты сутыкнулася з казакамі, што ў паніцы ўцякалі
да моста. Натоўп уцекачоў, які паўстаў паміж расійскімі жаўнерамі і шведскімі драгунамі, зрабіў немагчымым вядзенне агню для расіян. Для шведаў пры гэтым ніякіх перашкод не было, паколькі яны маглі знішчаць казакоў з тылу. Перад мостам пачалася бойка паміж сваімі. Пяхота не магла рухацца наперад, конніца не мела магчымасці адступіць. Людзі збівалі і тапталі адзін аднаго, а шлях на другі бок быў перакрыты войскамі, якія ўсё яшчэ рухаліся па кладцы. У “Лізагубаўскім летапісе” паведамляецца, што шведы перагарадзілі праход рагаткамі, з-за якіх далі моцны залп, чым “змешалм такм вельмм росснйское войско”67. У гэты момант шведскія жаўнеры сапраўды маглі эфектыўна ўжыць агнястрэльную зброю і адным залпам нанесці праціўніку значныя страты. А вось згадка пра "рогаткн”, хутчэй за ўсё, з’яўляецца вымыслам, такім самым, як і “мнмшкм лядскне” ў Нясвіжы.
Жадаючы ўратавацца, казакі спрабавалі пераплыць Сільную ці пераадолець яе праз брод, але топкія берагі сталі для іх сапраўднай пасткай. “[Багна] была настолькі глыбокая, што ніводзін вершнік адтуль не выбраўся, а, наадварот, адзін аднаго кагалам пазатоптвалі, альбо, як дзікія звяры, што трапілі ў пастку, былі застрэлены”68. Зразумела, у гэтым месіве загінулі не ўсе казакі і пяхота. Некаторая іх частка здолела пераправіцца на другі бераг, але гэта былі ўжо не баяздольныя жаўнеры, а людзі, якія думалі толькі пра ўласнае выратаванне.
Камандаванне войскам было страчана. Палкоўнік Іван Сак загінуў. Даніла Апостал, пад якім забілі каня, перасеў на другога, дарэмна заклікаючы казакоў спыніцца і павярнуцца тварам да ворага. Пераканаўшыся ў марнасці сваіх высілкаў, палкоўнік спешыўся і, адбіваючыся кап ем ад шведаў, здолеў пераправіцца на супрацьлеглы бераг. Сямён Няплюеў асабіста кінуўся ў гушчу бою, намагаючыся затрымаць уцёкі, аднак поспеху не дасягнуў. Яго паранілі ў левую руку69. У нейкі момант абодва военачальнікі сутыкнуліся тварам у твар і Апостал пачаў у вочы выгаворваць Няплюеву, што той “свонм-ь нераденнемь много запропастнл войска”70. Аднак гэта ўжо нічога не магло змяніць.
Сярод такога хаосу шведы дзейнічала разважліва і рашуча. Пакуль адны з іх бязлітасна знішчалі праціўніка, невялікі атрад, сышоўшы з коней, здолеў прарвацца на мост (арганізаванай групе сярод ахопленага панікай натоўпу зрабіць гэта было зусім не цяжка), скінуць з яго вазы і адкрыць шлях для наступлення асноўным сілам71. У рэзерве ў расіян яшчэ заставаліся драгуны Міхаіла Зыбіна і пэўная частка пяхоты72. Але гэтыя аддзелы паніка ахапіла яшчэ да таго, як яны сышліся з непрыяцелем. Назіраючы з гары бойню, якая разгарнулася на беразе Сільнай, большасць вершнікаў не марудзячы кінулася на ўцёкі. Пры набліжэнні ворага толькі адна рота драгунаў дала залп, пасля чаго і яна павярнула коней73.
Шведы і валахі74 гналіся за ўцекачамі да бліжэйшага лесу ў пяці кіламетрах ад Арынінскай гары. Заглыбляцца ў гушчар пераможцы не пажадалі і павярнулі на Клецк. На зваротным шляху коннікі заўважылі, што многія салдаты, якія ляжалі на полі, толькі прыкідваліся мёртвымі. Гэта справакавала новы віток бойні. Сваімі шпагамі яны перакалолі ўсіх, хто спадзяваўся ўратавацца75. Г. Адлерфельд сведчыць, што падобным чынам яго суайчыннікі расправіліся і з тымі небаракамі, якія хаваліся ў дамах кляччан. У пошуках паратунку некаторыя залазілі нават у печы, адкуль іх выцягвалі і забівалі76. Варта адзначыць, што такое жорсткае стаўленне было ўласціва шведам на працягу ўсёй Паўночнай вайны. Так, пасля бітвы пры Фраўштадце скандынавы клалі па дватры чалавекі адзін на аднаго і калолі іх дзідамі і штыкамі.
Страты саюзнага атрада ў “Клецкім пагроме” (тэрмін М. Аглобліна) былі даволі значнымі. 3 рэляцыі барона К. Кройца вынікае, што адразу пасля бітвы ў 18-ці вялікіх курганах месцічамі было пахавана 1025 чалавек, трупы якіх сабралі на гарадскіх вуліцах і выцягнулі з балота77. Праўда, у Ё. Нордберга гаворка ідзе ўжо пра 2025 чалавек78, але, верагодней за ўсё, мы тут маем справу з банальнай апіскай.
Такі дакладны падлік у нейкай ступені можна растлумачыць тым, што пахаваннямі кіраваў клецкі бургамістр (войт) Ёган Генрых Цыбінскі, немец па паходжанні, чалавек, мяркуючы па ўсім, педантычны і пунктуальны. Акрамя Taro, мноства цел засталося ляжаць у багне. Каля 600 чалавек,
КНІГІ ОНЛАЙН
