Клецкія бітвы: 1506 і 1706 гады
Андрэй Блінец
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 130с.
Мінск 2015
Карл XII (1682 -1718), кароль Швецыі ў 1697-1718 гг. Партрэт з кнігі Г. Адлерфельда “Ваенная гісторыя шведскага караля Карла ХІГ’. Выдатны палкаводзец.
3 1700 г. вёў вайну супраць Даніі, Расіі, Саксоніі і Рэчы ГІаспалітай. М.еў намер паставіць на чале Вялікага Княства Літоўскага дынастыю Сапегаў. У1702,1706 і 1708 гг. праходзіў з войскам праз Беларусь.
адбітак у народнай памяці. Захаваліся вельмі няпэўныя паданні аб тым, што ён наведаў касцёл Святой Троіцы і нібыта замураваў у яго сцяне сваю пальчатку. Старажылы распавядалі, што шведы абстрэльвалі касцёл з гармат каменнымі ядрамі (!), і паказвалі іх, умураваныя ў сцены. Па іншай версіі, нехта са шведскіх салдат пакінуў свае рукавіцы ў царкве на Арынінскай гары, за якімі паабяцаў вярнуцца118.
Праверыць гэтыя сведчанні цяпер немагчыма. Хутчэй за ўсё, яны — плод фантазіі. Затое дакладна вядома, што, будучы ў Клецку, шведы не пагрэбалі абадраць упрыгожанні з саркафага Станіслава Казіміра Радзівіла (клецкага ардыната ў 1683-1690 гг., пахаванага ў Траецкім касцёле)119. Невядома, ці гэта адбылося ў дзень бітвы, ці падчас наведвання горада шведскім каралём. Зрэшты, гэта не так істотна. Значна цікавей назіраць, як праз паўтара стагоддзя “клецкі пагром” трансфармаваўся ў народнай свядомасці ў... перамогу расійскай зброі.
У “Опмсанмн церквей м прнходов Ммнской епархям 1879 г.” сказана пра адну з гарадскіх цэркваў: ‘Талоўным упры-
Памятны знак на месцы Ляхавіцкага замка.
гожаннем храма з’яўляецца мясцовашанаваны цудатворны абраз Божай Маці з немаўляткам Ісусам, перанесены з былой прыходскай царквы. Пра цуды гэтага абраза захавалася паданне: шведы падчас вайны з расіянамі, заняўшы Клецк, завялі ў царкву сваіх коней, за што былі пакараны Госпадам — яны не змаглі вывесці іх з царквы і, заспетыя непрыяцелем, усе загінулі ў баі”120.
Варыянт гэтай легенды давялося чуць ужо ў нашы дні. Шведы нібыта зрабілі ў храме стайню, за што і былі пакараны. Падчас атакі расійскіх войскаў іх розум памутнеў: яны ўскоквалі на коней тварам да хваста, беспаспяхова шукалі аброць і пісталеты на конскіх крупах і ў выніку былі ўсе перабіты121.
Зразумела, што ў рэальнасці ніякага знішчэння шведскай конніцы не было. Але паданне ўсё роўна ўяўляе пэўную цікавасць. Вышэй ужо адзначалася, што на Арынінскай гары знаходзілася ўніяцкая царква. Вядома, што расійскія салдаты і ўкраінскія казакі варожа ставіліся да уніі як да праявы “лацінства”. Што, калі апаганьванне храма сапраўды мела месца, толькі ўчынілі гэта не шведы, а маскавіты? У такім выпадку іх параза магла быць успрынята менавіта як Бо-
Нясвіжскі замак на гравюры Тамаша Макоўскага. Пачатак XVII cm.
жая кара (у XVIII ст. болыпасць беларусаў былі ўніятамі). Дарэчы, “Лізагубаўскі летапіс” наўпрост трактуе разгром расійскага войска як “казнь Божую” за “многня беззаконмя й пакостн”. Пасля далучэння Рэчы Паспалітай да Расійскай імперыі і ліквідацыі уніі гэтая легенда не без уплыву афіцыйнай прапаганды магла быць трансфармавана ў супрацьлеглым значэнні.
Аднак вернемся да падзей 1706 г. 9 мая Карл XII з войскам накіраваўся ў Нясвіж. Тут ужо добра ведалі і пра паразу пад Клецкам, і пра капітуляцыю Ляхавічаў. Атрымаўшы звесткі пра набліжэнне ворага, частка гарнізона — стральцы з Налібокаў, а таксама выбранецкая радзівілаўская пяхота — збегла з крэпасці122. Тым не менш у замку яшчэ заставаўся атрад пад камандаваннем Люберта Полемана123, да якога далучылася больш за сотню мяшчан і сялян (шведскія крыніцы паведамлялі, што ў гарнізоне з 200 чалавек толькі 90 былі сапраўднымі салдатамі). Камендант адхіліў патрабаванне аб капітуляцыі, перададзенае праз каралеўскага генерал-ад’ютанта Расенштэрна. Тады шведы заявілі, што калі ім давядзецца зрабіць хаця б адзін гарматны стрэл, то пасля авалодання крэпасцю ўвесь гарнізон будзе павешаны. Запалоханыя мяшчане тут жа пастанавілі, што не падымуць зброю, бо не бралі на сябе абавязак абараняць замак, а калі камендант усё ж вырашыць аказаць супраціўленне, то яны
Спаленне гарматы. Заходнееўрапейская гравюра XVII cm.
будуць уцякаць праз валы да непрыяцеля. He маючы выбару, Полеман праз гадзіну адчыніў браму.
Шведскія крыніцы апісваюць Нясвіж як адну з самых прыгожых крэпасцей, якія давялося бачыць: правільны чатырохкутнік, абнесены глыбокім рвом, з магутным равелінам перад уязной брамай, з чатырма каменнымі бастыёнамі і контрэскарпамі. У замку знаходзіліся значныя запасы пораху, узбраення і правіянту124. У Нясвіжы шведы захапілі больш за 20 гармат125. Пяць з іх, якія немагчыма было вывезці з-за вялікай вагі і памераў, былі расплаўлены. Ад іх засталіся толькі кавалкі металу агульнай вагой звыш 8 тон. Чатыры жалезныя гарматы, якія расплавіць было цяжэй, скінулі ў замкавы роў і завалілі зямлёю. Адна з іх была знойдзена ў 2010 г. Цяпер яна экспануецца ў арсенале Нясвіжскага палаца. Астатнія гарматы шведы забралі з сабой126. Пасля гэтага кароль загадаў разбурыць замкавыя ўмацаванні і, разаслаўшы невялікія атрады для рабаўніцтва навакольных радзівілаўскіх уладанняў, пайшоў на Слуцк.
Слуцкі замак быў адным з лепшых у Беларусі. Яго гарнізон складаўся з 500 жаўнераў, артылерыйскі парк налічваў каля 80 гармат. Пэўная колькасць мяшчан таксама ўмела валодаць зброяй. I тым не менш случчакі нават не спрабавалі бараніцца. Успомнім, што раней мяшчане адмовіліся прапусціць рэшткі атрада Няплюева. Яны былі так напалоханы і перакананы ў непераможнасці шведскіх палкаводцаў, што палічылі за лепшае адразу скарыцца лёсу. Шведскі ка-
роль не стаў разбураць Слуцк, абмежаваўшыся частковым знішчэннем артылерыі127. На гэтае рашэнне мог паўплываць той факт, што горад — пратэстанцкая “сталіца” Беларусі — належаў прынцу Карлу Нойбургскаму, мужу апошняй пратэстанткі з радзівілаўскага рода Людвігі Шарлоты. А яна, у сваю чаргу, з’яўлялася дачкой Багуслава Радзівіла — паплечніка шведскага караля Карла X.
На наступны дзень кароль пакінуў Слуцк і з невялікай світай вярнуўся ў Пінск. Палкоўнік Кройц яшчэ нейкі час заставаўся ў Нясвіжы, выконваючы атрыманыя раней наказы, потым, разбурыўшы замак і адпусціўшы на волю ўвесь гарнізон на чале з камендантам, рушыў на злучэнне з асноўнымі сіламі128. Так скончылася двухмесячная аперацыя па знішчэнні расійска-ўкраінскіх аддзелаў у Наваградскім ваяводстве і спусташэнні радзівілаўскіх уладанняў.
* * *
Разглядаючы падзеі вясны 1706 г., якія разгарнуліся ў баку ад асноўнага тэатра баявых дзеянняў, няцяжка заўважыць, што іх кульмінацыяй стала менавіта бітва пад Клецкам.
Да 19 (30) красавіка 1706 г. Мазепа яшчэ меў магчымасці схіліць шалі на свой бок, разбіць атрад Кройца і ўтрымаць стратэгічна важныя фартэцыі. Аднак пасля ашаламляльнай паразы Няплюева і Апостала шведы трыумфальна прайшлі маршам праз Ляхавічы, Нясвіж і Слуцк. Тры магутныя крэпасці з велізарнымі запасамі і арсеналамі здаліся на літасць пераможцы.
Невыпадкова менавіта пасля Клецкай бітвы Карл Густаў Кройц атрымаў званне генерал-маёра і быў прызначаны камандзірам лейб-гвардыі коннага палка. Кароль Карл XII высока адзначыў заслугі свайго палкаводца.
Вынікам падзей пад Клецкам можна лічыць і пераход Караля Радзівіла на бок шведаў у чэрвені 1706 г. і яго сустрэчу са шведскім манархам у наступным месяцы129. Праўда, пасля Палтаўскай бітвы К. С. Радзівіл звярнуўся з вернападданіцкім лістом да Пятра I. У ім ён пісаў, што быў вымушаны служыць
шведскаму каралю, але пры гэтым не браў удзелу ў баявых дзеяннях супраць Расіі.
Шведы цалкам дасягнулі мэты, якую ставілі ў сакавіку 1706 г. Варта не забываць пра маральнае ўздзеянне “клецкага пагрома”: ён “кепска паўплываў на дух расійскай арміі, лішні раз давёўшы тагачасную перавагу над ёю шведскага войска”130.
Падводзячы вынікі, адзначым, што параза расійска-ўкраінскага атрада ад значна меншых сіл праціўніка была абумоўлена наступнымі фактарамі:
♦ нерашучасцю і няўзгодненасцю дзеянняў саюзнікаў;
♦ няўдалым размяшчэннем войска;
• кепскай вывучкай салдат расійскай арміі;
♦ памылкамі камандзіраў падчас бітвы.
Вынікамі Клецкай бітвы сталі:
• разгром расійска-ўкраінскай групіроўкі;
♦ ліквідацыя пагрозы для тылоў шведскага войска;
♦ капітуляцыя Ляхавічаў, Нясвіжа і Слуцка.
На нашу думку, меркаванне некаторых даследчыкаў аб ты.м, што Клецкая бітва не аказала прыкметнага ўплыву на ход баявых дзеянняў131, з’яўляецца не зусім слушным. Зразумела, Клецк нельга паставіць у адзін шэраг з такімі выдатнымі бітвамі Вялікай Паўночнай вайны, як Нарва, Фраўштадт ці Лясная. Аднак і па маштабе, і па наступствах яе нельга лічыць малазначным, хоць і да гэтых пор малавядомым эпізодам у ваенных дзеяннях на тэрыторыі Беларусі на пачатку XVIII ст.
ДАДАТАК
Падрабязная рэляцыя аб бітве паміж палкоўнікам лейб-гвардыі Яго Каралеўскай Вялікамосьці коннага палка баронам Кройцам і маскоўскім генералам Няплюевым пад горадам Клецкам у Літве 20 красавіка 1706 г. дый аб тым, што надалей да 15 мая адбывалася
■ cm
v Piagetwnflnjbfowfhn af
«ЙвМ ЙГ'Яедткме @,j3arqnCreutz;
0r6 trit SKllfCOfVitlfle Generalen Nieplij,
SBib etnben Kletsk i £tt touen ben ю
z Aprilis 1706,
Vtterliaare til ben 15 Maij fordupit
КНІГІ ОНЛАЙН
