Клецкія бітвы: 1506 і 1706 гады
Андрэй Блінец
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 130с.
Мінск 2015
101. Хроніка Быхаўца. С. 746.
102. Стрыйкоўскі М. Слаўная бітва з татарамі пад Клецкам... С. 233, 235.
103. Амтвпн М. О нравах лнтовцев, татар н москвнтян. С. 67.
104. Аітвін В. Клецкая бітва // Беларуская мінуўшчына. 1995. № 2. С. 18.
105. Пазднякоў В. Клецкая бітва 1506 г. С. 107.
106. Варонін В. Два лісты пра бітву пад Клецкам у 1506 г. С. 281.
107. Літвін В. Клецкая бітва. С. 18.
108. Чарняўскі М. Дзесяць бітваў. С. 27.
109. Канановіч У. Крымскі фактар... С. 16.
110. Доўнар А. Барацьба супраць татарскіх набегаў... С. 431.
111. Там жа. С. 432.
112. Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кн. 30 (1480-1546). Мінск, 2008. С. 190-191.
113. Меркаванне, што крымскія татары ў 1,5-2 разы пераўзыходзілі літвінаў, не адпавядае сапраўднасці. Гэта ніяк не прыніжае значэнне перамогі і военачальніцкіх здольнасцей М. Глінскага. Наадварот, уменне сканцэнтраваць войскі на галоўным кірунку, прымусіць праціўніка ўступіць у бой, маючы ў распараджэнні значна меншыя сілы, сведчыць пра тое, што ён дзейнічаў з дакладным разлікам, у строгай адпаведнасці з ваеннай навукай.
114. Сагановіч Г. Войска Вялікага княства Літоўскага ў XVIXVII стст. С. 51.
115. Там жа. С. 52.
116. 5 жніўня 1506 г.
117. Маецца на ўвазе аддзел польскай каралеўскай конніцы на чале з Судзівоем Чарнкоўскім.
118. 12 жніўня 1506 г.
119. Hi адна іншая крыніца нічога не згадвае аб тым, што палякі кіравалі выправай пад Клецк.
120. 14 жніўня 1506 г.
121. Нягледзячы на падрабязнае апісанне паходу супраць татар і іх разгрому, “Хроніка Быхаўца” недакладна датуе гэтую падзею. Апісанне змешчана пад 1507 годам замест 1506. А сама бітва пад Клецкам датавана са змяшчэннем на адзін дзень наперад — 6 жніўня. Такое ж змяшчэнне ўласціва і для апісання некаторых папярэдніх ёй падзей. Рэальная храналогія адноўлена навукоўцамі на падставе згадвання ў дакументах рэлігійных святаў (гл. папярэдні дадатак).
122. Насамрэч гэта адбылося 3 жніўня.
123. На гэтым месцы рукапіс “Хронікі Быхаўца” абрываецца.
124. Маецца на ўвазе паход крымскіх татар на Венгрыю вясной і летам 1543 г.
125. Верагодна, павінна быць “кісцянямі”. Кісцень — від абуховай зброі, ударная частка якой у выглядзе гіркі прымацавана да рукаяці з дапамогай раменя, вяроўкі ці ланцуга. З’явіліся ва Усходняй
Еўропе ў раннім сярэднявеччы і ўжываліся яшчэ ў XV-XVI стст.
126. Сухі тварог уваходзіў у запасы паходнай ежы татар.
127. Ролю абозу выконвалі запасныя верхавыя коні, злёгку нагружаныя неабходным рыштункам.
128. Маецца на ўвазе кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт I Стары (1506-1548 гг.). Трактат быў адрасаваны яго сыну Жыгімонту II Аўгусту (1548-1572 гг.).
129. Маецца на ўвазе венгерскі кароль Людовік II Ягелон, які загінуў у бітве з туркамі пад Мохачам у жніўні 1526 г.
130. Маецца на ўвазе бітва пад Давыд-Гарадком у 1503 г.
131. Пра бітвы пад Стрэшынам і Чачэрскам, таксама як пра згаданыя далей бітвы пад Лябедзіным і Белай Царквой, звестак у беларуска-літоўскіх летапісах няма.
132. Каля вёскі Лапушна (пад Вішняўцом, на Валыні) 28 красавіка 1512 г. войскі гетмана К. Астрожскага разбілі арду крымскіх татар.
133. У жніўні 1519 г. аб’яднаныя войскі ВКЛ і Польскага Каралеўства нагналі татар на беразе ракі Буг на Валыні. Польскія атрады самавольна ўступілі ў бітву, пры гэтым трапілі на руіны спаленага горада Сокала, страцілі парадак і былі разбіты. Татары здолелі вывесці ўвесь палон.
КЛЕЦКАЯ БІТВА 1706 ГОДА
Малавядомы эпізод Вялікай Паўночнай вайны
У гісторыі Вялікай Паўночнай вайны (1700-1721 гг.) да гэтага часу застаецца малавядомай даволі важная падзея, якая сур’ёзна паўплывала на вынікі летняй кампаніі 1706 г. 19 (30 па новым стылі) красавіка 1706 г. пад Клецкам адбылася бітва паміж шведскім і расійска-ўкраінскім атрадамі1. Аб тым, што гэта была не малазначная шэраговая сутычка, сведчыць хаця б той факт, што з абодвух бакоў у бітве ўдзельнічала каля 6 тысяч чалавек.
Гэтая падзея працяглы час, па вялікім рахунку, застаецца па-за ўвагай даследчыкаў. Асобныя згадкі пра яе сустракаюцца ў працах расійскага гісторыка XIX ст. Д. Бутурліна2 і савецкага акадэміка Я. Тарле3. Падзеі пад Клецкам разглядаюцца тут досыць павярхоўна, як адзін з многіх эпізодаў вайны, і грунтуюцца ў асноўным толькі на сведчаннях сучасніка падзей шведскага пастара Ёрана Нордберга.
Першая публікацыя, спецыяльна прысвечаная Клецкай бітве, у Расіі ўбачыла свет больш чым сто гадоў таму ў часопісе “Русская старнна”4. Яе аўтарам быў вядомы гісторык М. Аглоблін. Да нядаўняга часу гэтая праца была адзінай у сваім родзе. Зусім нядаўна, на пачатку 2015 г., выйшаў з друку артыкул У. Веліканава5. Аўтар уводзіць у зварот шэраг архіўных крыніц, але разам з тым ігнаруе некато-
рыя шведскія дакументы і не дае поўнага ўяўлення пра значэнне “баталнм” для ўсёй ваеннай кампаніі 1706 г.
Беларускія гісторыкі, на жаль, да гэтага часу не надавалі належнай увагі гэтаму цікаваму эпізоду Паўночнай вайны. У шасцітомнай ‘Тісторыі Беларусі” і энцыклапедыі “Вялікае княства Літоўскае” Клецкая бітва 1706 г. згадваецца адным радком6.
Між тым да нас дайшлі разнастайныя дакументальныя матэрыялы, дзякуючы якім магчыма дакладна рэканструяваць ход падзей. Захаваліся падрабязныя апісанні, зробленыя прадстаўнікамі супрацьлеглых бакоў. 3 расійскіх крыніц варта адзначыць запісы ў паходным журнале ваяводы Сямёна Пратасьевіча Няплюева, які камандаваў атрадам у "клецком деле”. Менавіта яны паслужылі асновай для вышэйзгаданага артыкула М. Аглобліна.
Клецкая бітва, як і падзеі, што ёй папярэднічалі і адбываліся пазней, неаднаразова згадваецца ў перапісцы Пятра I. Аб ёй пісалі Гаўрыла Галаўкін (лісты са Смаленска 5, 17, 22 красавіка і 7 мая) і Грыгорый Скарнякоў-Пісараў (ліст з Талачына 5 мая). Крыху пазней, 22 мая 1706 г., сваю рэляцыю накіраваў цару ўкраінскі гетман Іван Мазепа7.
Значную цікавасць уяўляюць шведскія крыніцы. У першую чаргу варта згадаць “Падрабязную рэляцыю аб бітве паміж палкоўнікам Лейб-гвардыі Яго Каралеўскай Вялікамосьці коннага палка баронам Кройцам і маскоўскім генералам Няплюевым пад горадам Клецкам у Літве 20 красавіка 1706 г., дый аб тым, што надалей да 15 мая адбывалася”8. Гэтая справаздача доўгі час заставалася невядомай айчынным даследчыкам9.
Пра Клецкую бітву пісала і тагачасная шведская прэса, у прыватнасці газета "Звычайныя Стакгольмскія паштовыя навіны” ў рубрыцы, прысвечанай агляду падзей на тэатры баявых дзеянняў. Згадваў пра яе ў сваім дзённіку гісторык паходаў Карла XII каралеўскі камергер Густаў Адлерфельд, а таксама прыдворны капелан Ёран Нордберг, аўтар 'Тісторыі Карла XII”. Асобныя згадкі сустракаюцца і ў ліставанні шведскага караля10.
Украінскія крыніцы больш сціплыя. “Чарнігаўскі летапіс”, які сярод іншага распавядае пра кампанію 1706 г., паведам-
Фрагмент карты Юстуса Данкертса «Польскае Каралеўства і Літоўскае Княства...» (Амстэрдам, 1677г.), на якой адлюстраваны тэатр баявых дзеянняў 1706 г.
ляе пра бой у Нясвіжы ў сакавіку і капітуляцыю Ляхавіцкага замка ў маі, а вось Клецкую бітву, якая адбылася паміж гэтымі падзеямі, абыходзіць маўчаннем. Ёй прысвечаны асобны, даволі сціслы аповед у “Лізагубаўскім летапісе”, які дадае некалькі красамоўных штрыхоў у апісанне бітвы.
На падставе супастаўлення і аналізу розных крыніц мы паспрабуем рэканструяваць ход Клецкай бітвы, паказаць яе значэнне для ваеннай кампаніі 1706 г., а таксама ўвесці ў навуковы зварот раней невядомыя матэрыялы.
* * *
На пачатку 1706 г. асноўныя сілы расійскага войска, пры якіх знаходзіліся кароль Рэчы Паспалітай Аўгуст II Моцны, “святлейшы” князь А. Д. Меньшыкаў і фельдмаршал Г. Б. Агільві, былі блакіраваны шведамі ў Гародні. Лепшыя армейскія адзінкі, якія прайшлі суровую ваенную школу, трапілі ў пастку. Шведскі кароль Карл XII не стаў штурма-
ваць умацаваны горад. Замест гэтага ён размясціў свае аддзелы на ўсход ад Гародні, чым адрэзаў армію Агільві ад баз забеспячэння, якія знаходзіліся ў Вільні і Полацку. 3 улікам таго, што ў горадзе над Нёманам быў сканцэнтраваны толькі двухтыднёвы запас правіянту, можна ўявіць, чым гэта пагражала расійскім жаўнерам.
Становішча неўзабаве ўскладнілася, бо Аўгуст II, які накіраваўся ў Саксонію за падмацаваннем, 2 лютага быў ушчэнт разбіты пры Фраўштадце11. Саксонска-расійскі корпус страціў звыш 7 тысяч чалавек. Пасля гэтай паразы не магло быць і гаворкі пра дапамогу арміі Агільві12.
Навіна пра фраўштадскую бітву істотна змяніла палітычны расклад у Вялікім Княстве Літоўскім. Тут ужо некалькі гадоў ішла магнацкая міжусобная вайна. Сапегі і іх прыхільнікі, якія арыентаваліся на саюз са Швецыяй, падтрымлівалі Карла XII і яго стаўленіка ў Рэчы Паспалітай Станіслава Ляшчынскага. Другая частка шляхты на чале з Радзівіламі, Вішнявецкімі і Агінскімі стала на бок Аўгуста II і расійскага цара Пятра I.
Пасля Фраўштадта пазіцыі гэтай групоўкі значна паслабелі. Шляхта і магнаты, якія да гэтага часу захоўвалі вернасць Аўгусту II, цяпер спяшаліся засведчыць лаяльнасць Станіславу Ляшчынскаму. У Васілішкі штодзённа прыбывалі шляхецкія дэпутацыі з прысягамі вернасці новаму манарху.
Толькі Радзівілы і Агінскія не спяшаліся мірыцца з учарашнім праціўнікам. Войскі Агінскіх хоць і былі падтрыманы расійскімі аддзеламі, пацярпелі паразу ад палкоўніка Карла Дзюкера, які заняў Вільню і наклаў на горад кантрыбуцыю13. У дачыненні да Радзівілаў шведы абралі іншую тактыку. Было вырашана спустошыць усе іх уладанні і такім чынам прымусіць гэтых магнатаў шукаць замірэння. Для дасягнення пастаўленай мэты былі выдзелены каралеўскія войскі, якіх падтрымлівалі аддзелы Сапегаў і Ляшчынскага.
Рабаваць маёнткі Радзівілаў шведам было не ў навіну. Яшчэ вясною 1702 г. яны разам з атрадамі гетмана Сапегі спустошылі Карэлічы і Нягневічы, узялі кантрыбуцыю з Мірскага графства і Свержаньскага порта на Нёмане. Разбіўшы лагер пад Карэлічамі, шведы дасылалі ганцоў у Нясвіж —
Караль Станіслаў Радзівіл (1669-1719). Гравюра Г. Ляйбовіча з альбома “leones familiae dukalis Radivilianae", 1758 г. Ардынат нясвіжскі і алыцкі, уладальнік маёнткаў ў Беларусі, Літве і Польшчы. Канцлер ВКЛ з 1698 г. Узначальваў шляхецкі рух супраць Сапегаў. Карыстаўся сімпатыяй шляхты ад якой атрымаў мянушку Юстус (“справядлівы”). Да 1706 г. — адзін з галоўных праціўнікаў шведскага караля, але пад уражаннем вайсковых поспехаў, перайшоў на яго бок. Пасля Палтаўскай бітвы вяркуўся ў лагер прыхільнікаў Аўгуста II і Пятра I.
КНІГІ ОНЛАЙН
