Крокі гісторыі

Аўген Калубовіч

Выдавец:

Памер: 288с.

Мінск 1993

72.57 МБ

Аўген Калубовіч КРОКІ ГІСТОРЫІ АЎГЕН КАЛУБОВІЧ КРОКІ ГІСТОРЬП Дасьледаваньні, артыкулы, успаміны Беласток—Вільня—Менск «ГАМАКС» «НАША НІВА» «МАСТАЦКАЯ ЛІТАРАТУРА» УДК 947.6 Тэкст кнігі захоўвае правапіс, ужываны ў выданьнях паваеннае беларускае эміграцыі Біяграфічпы нарыс і сьпіс публікацый Іны Каханоўскай К 0503020903-048 БЗШ _ М 302(03)-93 ISBN 5-340-01437-1 (Маст. літ.) © А. Калубовіч, 1993 ГІСТОРЫЯ, ІЛЮСТРАВАНАЯ ФАКТАМІ Панаваньне чужых ідэалягічных шаблёнаў праз доўгія гады стрымвала разьвіцьцё беларускае гістарычнае навукі. У паваенныя гады вольнымі ад савецкай мэтадалёгіі былі, бадай, толькі эміграцыйныя беларускія гісторыкі. Сярод іх — Аўген Калубовіч (1910—1987). Жывучы на выгнаньні, ён захаваў традыцыю «нацыянал-дэмакратызму» — ідэйнае апазыцыі савецкаму ладу ў БССР 20-х — ЗО-х гадоў. Таму ягоныя гістарычныя дасьледаваньні, артыкулы і ўспаміны — так выразна ангажаваныя палітычна — перадусім маюць на мэце сьцьверджаньне ідэі незалежнасьці й нацыянальнага ўваскроійаньня Беларусі. А.Калубовіча з усёй справядлівасьцю можна назваць першапраходнікам у дасьледаваньні гісторыі беларускай эміграцыі, праблемаў станаўленьня новае беларускае дзяржаўнасьці. Да яго гэтыя тэмы разглядаліся амаль выключна ў публіцыстычным рэчышчы. Дасьледчыцкі падыход А.Калубовіча мэтанакіраваны: аўтар зьбірае і ўкладае факты гісторыі, не апрацоўваючы й не аналізуючы іх, але ў кожным выпадку даводзячы іх колькасьць да пераканаўчае высновы: — колісь Беларусь была краінаю бібліятэк; сучасная Беларусь у гэтым сэнсе дайічэнту разрабаваная й панішчаная («Мова ў гісторыі...»); — БНР — ніяк не эфэмэрная, але зусім рэальная дзяржава ў кожнай галіне свае дзяржаўнае будовы («Акт 25 Сакавіка...»); — БССР — штучнае марыянэтачнае ўтварэньне, якое ўзьнікла ў процівагу БНР і не прынесла ійчасьця й поступу Беларусі й яе народу. Нішто так яскрава не пацьвярджае гэтага, як асабісты лёс усіх стваральнікаў Савецкай Беларусі («“Айцы БССР” і іхны лёс»). Але сам дасьледчык ня робіць гэтых высноваў. Ён падае толькі факты. Высновы мусіць зрабіць чытач. Гэтая кніга — першы зборнік твораў Аўгена Калубовіча. Дагэтуль ягоныя працы выходзілі толькі асобнымі выданьнямі або друкаваліся ў пэрыёдыцы. У аснову гэтага выданьня пакладзены аўтарскі машынапіс, які перадала выдаўцам удава аўтара — беларуская пісьменьніца Аляксандра Саковіч (Іна Каханоўская). Кніга «Крокі гісторыі» — гэта надзвычай поўны й сьціслы даведнік па гісторыі культуры Беларусі, дзе няма месца для белых плямаў савецкай і пасавецкай цэнзуры. НАШЫ ПАПЯРЭДНІКІ Дзьвіна! Рака мае айчыны!.. Суседка блакітнага Нёману... узгадаваная ў аднэй калысцы з Дняпром! Вось я — сын твой, ахрышчаны тваёй вадой, ад пялёнак да юнацтва выпешчаны тваім дыханьнем, навучаны тваёй мовай — вірам зайздроснага лёсу аддалены ад цябе — з далячынь чужога сьвету шлю табе вітаньне. Прымі яго, маці. А.Рыпінскі, Лёндан, 1850-ыя гг. Мінае 40 год ад часу, калі нашая хваля эміграцыі пакінула Беларусь. Дата гэтая выклікае шмат розных пачуцьцяў, думак, разваг. А ў тым і пытаньні: хто былі нашы папярэднікі? што змусіла іх эміграваць? і які іхны лёс? Паспрабуем з даступных нам крыніцаў пашукаць адказу на пастаўленыя пытаньні, маючы на ўвазе эміграцыю ад самых ейных пачаткаў і да сёньняшняга дня. Гэта ня будзе яшчэ гісторыя эміграцыі як частка агульнай гісторыі беларускага народу, а ўсяго некаторыя схэматызаваныя да яе фрагмэнты. I нат ня столькі пра саму эміграцыю, ейныя арганізацыі й дзейнасьць (хоць тое-сёе скажам і пра гэта), колькі пра дарогі, што вялі на эміграцыю зь Беларусі, і пра саміх эмігрантаў — нашых папярэднікаў. У часапісе «Беларуская Думка» за 1974-75 гады1 ёсьць наш артыкул на гэту тэму. Яго мы й кладзем тут у аснову новае публікацыі, дзе што скараціўшы ў ім, а галоўна — дадаўшы новыя матэрыялы. Да канца XVIII ст. беларускія эмігранты — рэдкія паадзіночныя асобы. Вялікае Княства Літоўскае належала да праўных дзяржаў, і ейным грамадзянам была адкрытая дарога замежы. Права гэтае, упершыню зарэгістраванае прывілеем в. кн. Казімера 1457 году, упісанае ў Статут 1529 году. Яно давала гварантыю, “аоы княжата н панове хоруговные, шляхта н бояре преречоные (н кождый человек рыцерскнй н всякого стану2) мелн вольность м моц выйтм с тых земль нашмх Велмкого князьства... для набытья лепшого шчастья своего н навченя... до всякнх земль чужнх, кром непрнятелей нашнх”\ I гэта не была пустая дэклярацыя. Мы всдасм, 1 Беларуская Думка (Ню-Ёрк—Саўт Рывэр). 1974-75. №18-19. Б.7-16. 2 Гэта дадатак у Статут ВКЛ 1566 годуС 2 Разьдзел ПІ, п. 8. што сотні беларусаў, асабліва студэнцкай моладзі, хадзілі й езьдзілі ў краі Нямеччыны, Італіі, у Швэйцарыю, Францыю, Галяндыю, Чэхі... і вольна вярталіся назад. Праўда, былі й эмігранты, і некаторых зь іх мы можам назваць: Івана Ліцьвіна, заснавальніка друкарства ў Лёндане, які друкарству навучыўся ў Рыме ад Ёгана Бульле з Брэмэну. У 1480 годзе ў ангельскай сталіцы ён выдаў індульгэнцыі папы Сыкста IV супраць туркаў, кніжку Антона Андрэ Quaestiones super XII libros metaphysicae Aristotelis, y 1481 годзе — камэнтар да псальмаў Тамаша Ўалензіса. Каля 1482 году, ужо разам з другім друкаром, Вільямам з Мэчліну, яшчэ пяць кніжак (Thomas Littleton, Tenores Novelli i інш.), a ў 1483 годзе кудысь выехаў4. Ня выключана, што ў Кракаў, дзе ў тым жа годзе паўстала друкарня Швайпольта Фэоля ў супалцы зь якімсь Іванам, каторага С.Старавольскі ў бібліяграфічнай працы «Гэкатонтас» у 1625 годзе называе Іванам Галерам, дбаўшым “клясычныя навукі, у розных мовах і рознымі літарамі друкаваныя, шырыць на пажытак паўночных народаў”5, польскі дасьледчЫк Я.Птасьнік называе Івана Яклем6, а ўкраінскі 3. Кузеля — Янам Турсонам7. Хоць мы й ня ведаем з пэўнасьцю, ці Іван Ліцьвін і супольнік Ш.Фэоля — адна й тая ж асоба, як і ня ведаем дакладна, хто ж ён, гэты лёнданскі першадрукар — ці адзін з былых паслоў праваслаўнага мітрапаліта Вялікага Княства Літоўскага Місаіла да папы Сыкста IV у 1476 годзе Іван, малодшы брат Аляксандра Солтана (які мог застацца ў Рыме, навучыцца там друкарству й выехаць у Лёндан), ці Іван Багдановіч або Іван з Полацку (абодва ў 2-ой палове XV ст. скончылі філязофскі факультэт Праскай акадэміі8), ці зноў яшчэ хтось, — ягонае паходжаньне зь Вялікага Княства Літоўскага даводзяць ангелыжія гісторыкі’. 4 Prof. R. Ostrowski. Fragments from the history of Byelorussia (to 1700). London, 1961. P.83-84; Г. Піхура. Ян з Літвы // Божым Шляхам (Лёндан). 1965. №3. Б.4-6. 5 Цытуем паподле Сопнковь В. Опыть россійской бнбліографін. 4.1. СПб. 1904. С.80. 6 Ptasnik J. Monumenta Poloniae lypographica XV et XVI saeculorum. Vol.I: Cracovia impressorum XV et XVI ss. P. ID. 7 Вмнар Л. Історія украінського раннього друкарсгва. Чікаго—Денвер, 1963. C.12. 8 Дварчанін I. Беларусы на Праскім унівэрсытэце II Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва (Ню-Ёрк). 1953. №2(4), Б.68-69. 9 British Museum Catalogue of Printed Books in the XV Century. Part IV. London, 1916. P.XIV; A Book about Books by Frederick Harrison Canon, Chancellor and Librarian of York Minster. London, 1943. P.116 Слаўнага Францішка Скарыну з Полацку, які столькі прыслужыўся свайму народу й так любіў свой край, а ў 1534 годзе зь нявыясьненых дагэтуль прычынаў пакінуў Беларусь і зь сям’ёю пайшоў на эміграцыю, у Чэхі, дзе служыў за садоўніка ў караля Фэрдынанда I, заснаваў пад Прагаю на Градчанах каралеўскі парк і ў 1540 годзе памёр. Навукоўца, пісьменьніка й друкара Ільлю Капіевіча, “недасека” з Мсьціслава, які скончыў Слуцкую кальвінскую калегію, невядома калі й чаму выехаў у Галяндыю (Амстэрдам) і быў там за пратэстанцкага пастара. Ад 1699 году ў друкарні Яна Тэсінга, а ад 1701 году ў заснаванай ім уласнай выдаў болей за 20 кніг, зрэфармаваў кірылічны шрыфт у гражданку. У часе Паўночнай вайны вярнуўся ў Віцебск, скуль Пятром I быў зманены ў Маскву з сваёй друкарняй, дзе друкаваць яму не дазволілі, а друкарню адабралі; пасьля чаго, расчараваны, не зважаючы на глыбокую старасьць (каля 80 год), разам з дачкою выехаў назад у Амстэрдам і там у 1714 годзе памёр. Філёзафа Сьцяпана Аскерку, сына наваградзкага каштэляна, які пасьля Слуцкай кальвінскай калегіі працягваў навуку ў Каралеўцы й Бэрліне. У 1733 годзе, будучы паслом на сойм ад Мазырскага павету, выехаў у Варшаву на каранацыю новага караля, Аўгуста III. У дарозе аднак зьмяніў плян, перасек нямецкую мяжу, выдаўшы сябе за студэнта, што едзе ў Франкфурт. Так эміграваў у Прусію, быццам бы ад перасьледу езуітаў, як сам пра гэта напісаў у Бэрліне ў 1734 годзе ў кніжцы сваіх мэмуараў. Там з часам трапіў на службу да караля Фрыдрыха II, быў ягоным юрыдычным дараднікам, за што на прадмесьці Бэрліну атрымаў двор Ліхтэнбэрг. У 1762 годзе ў Бэрнбэрзе выдаў па-нямецку сваю філязофска-эканамічную працу «Няпрыкладны плян»10, у якой выказаў ідэі, каторыя пазьней разьвівалі Анры Сэн-Сімон, Шарль Фур’е, Робэрт Оўэн. Былі й іншыя паадзіночыя эмігранты, ды пра іх мала ведаем. Масавыя хвалі палітычнай беларускай эміграцыі пачаліся ад часу заваяваньня й далучэньня Беларусі да Расейскай імпэрыі ў канцы XVIII ст. Прычыны, якія іх выклікалі — нацыянальна-вызвольнае паўстаньне 1794 году, 1° Unmassgeblicher Plan... M.S., von Oskierka, Bemberg, 1762. 2 . Зак. 5388 9 напалеонаўская вайна 1812 году, антырасейскія паўстаньні 1831 і 1863-64 гадоў, расейская рэвалюцыя 1917 году й упадак БНР, нацыянальны, палітычны й рэлігійны прасьлед. Каляніяльна-эканамічная эксплёатацыя Беларусі выклікала й эканамічную эміграцыю, выгнаўшы дадаткова многіх на пошукі працы й лепшых умоваў жыцьця. У выніку — сотні тысяч беларусаў, калі ня болей, змушаныя былі пакідаць Беларусь і йсьці ў далёкія чужыя краі. Гістарычныя дакумэнты сьведчаць, што масавыя ўцёкі беларусаў з-пад Расеі, але яшчэ ў Беларусь, на неадарваныя землі, пачаліся ад канца XVII ст. Ужо па Андрусовым міры 1667 году, калі ад Вялікага Княства Літоўскага была адарвана Смаленшчына, паводле паведамленьня Смаленскага ваяводы кн. І.Рэпніна ў Маскву, “крестьяня н бобылн многне нз Бельского уезду бегут в Лнтовскую сторону... Апреля ж де протнв 19-го чмсла (таго ж 1668 году. — А.К.) в ночн внтебской мешаннн Куземка Коровай собрався co многнмн Бельского н Ржевского уездов с беглымн крестьяны с птцальмм н з бердышн ... провезлн на плотах co всемн крестьянскнмн жнвоты в Лнтовскую сторону, а было де большн 20 плотов. 14 по ннх де, стрельцах (пасланых кн. Рэпніным. — А.К.) нс пншалей стрелялн... й в прошлом де во 1667 году... многне де крестьяня н бобылн нз Бельского уезду нынешней знмою выбежалн в Лнтовскую сторону”11. Ноўгарадзкі губэрнатар Я. Северс (пазьнейшы пасол Кацярыны II у Варшаве) пісаў да царыцы, што расейскія абшарнікі, “кіруючыся неўмеркаванай хцівасьцю, абкладаюць сваіх падданых такімі цяжкімі чыншамі, што дзеля таго тысячы ўцекачоў з Расейскай імпэрыі запаўняюць Літву й Польшчу”12. У 1763 годзе ў адным Мсьціслаўскім ваяводзтве (зь іншых ваяводзтваў мы ня маем дадзеных) іх было з адарванай Смаленшчыны каля 50 00013. У працягу 20 год па 1772 годзе з Мсьціслаўскага, Віцебскага й Полацкага ваяводзтваў расейска-беларускую мяжу перайшло болей за 30 000 сялян14. 9 сакавіка 1793 году міністэрства замежных спраў Расеі ў ноце да Аўстрыі й Прусіі скардзілася, што ў Рэчы Паспалітай “расейскія падданыя, жыхары пагранічча...