Крокі гісторыі
Аўген Калубовіч
Памер: 288с.
Мінск 1993
335Родосскій А, Опнсаніе старопечатныхт, й церковно-славянскюсь кнкгь, храняіцнхся в-ь бнбліотекЬ С.-Петербургской Духовной Академін. СПб, 1884. №13.
336 Каратаев-ь. №134.
337 «В-ь н(ед'Ь)лю новую Анткпасхн, Кнрнла мннха слово о поновлснін воскр(е)сенія Хр(нс)това, м о артусь, н нспытанін, н о оуві^реній Фомннг. Слово (68)» — арк. 204а—210а.
338 «Вь н(ед%)лю (4)ю no flacut, поученіе блаженнаго Кмрнла о разслабленн'Ьм-ь, нже на овчей купілн, како йсц^лм его Г(оспо)дь найп> І(су)сь сь Хр(нс)тось. Слово (70)» — арк. 212а—218а.
снлахь»339, прыпісванае некаторымі дасьледчыкамі пяру Абрама Смаленскага340.
У 1620 г. у друкарні Віленскага Сьвятадухаўскага манастыра руплівасьцю рэктара праваслаўнай калегіі архім. Лявона Карповіча “первіе напечатася собраніе [... ] молнтвь нсповідательных-ь н благодарственныхь” — «Вертоградь душевный» (140 бб. у 4-ку)341 аўтарства “блаженныя памятн” інака Фікара Сьвятагорца, часткава перавыдадзеных у Еўі ў 1642, Куцейне ў 1651 і Магілёве ў 1698 гт.
Беларускі гісторык-архэограф сяр. XVIII ст. М.Догель сабраў у архівах ЛМ, Нясьвіскім і іншых дзяржаўных і прыватных архівах ВКЛ, Польшчы й некаторых краёў заходняе Эўропы (Нямеччыны, Францыі й Галяндыі) гістарычныя акты XIII—XVIII стст. і ў навуковых мэтах пачаў іхную публікацыю, У 1758 г. ён выдаў збор межавых канвэнцыяў паміж ВКЛ і ГІольшчаю342 . 3 уложанага ім дзесяцітомнага збору дакумэнтаў Codex diplomaticus Regni Poloniae et Dncatus Lituaniae ён плянаваў апублікаваць восем тамоў343, хоць і пасьпеў выдаць тры (т.1 у 1758 г., т.5 у 1759 г. і т.4 у 1764 г. — усе ў Вільні)344.
У тым жа часе зьявіліся й філялягічныя працы, у якіх дасьледаваліся граматычныя формы й лексыка моваў тагачаснага беларускага пісьменства. Гэта былі першыя ў гістсрыі беларускага (і ўсходнеэўрапейскага) мовазнаўства арыгінальныя граматыкі — славяна-беларускія й лацінскія; «Грамматіка словенска» Л.Зізанія (Вільня, 1596)345; «Граматыка словенская, напісана презь Іоанна Ужевнча [... ] славной академін Парнжской [...] студента, в-ь Парнжу, року 1643»346; Latina grammatica І.Капіевіча (Амстэрдам,
339Ластоўскі. Б.633.
«о НзвІЬстія ОРЯС. Т.8. С.326 і Т.9. С.182-192
341 Каратаевь. №255.
343Limites Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae. Vilnae.
343 Нконнмков'ь. T.l. Kn.l. C.256.
344Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. T.3. Warszawa. 1964. S.85. Kavzecka-Gryczowa A. oraz Korotajowa K. i Krajewski W. Drukarze dawnej Polski od XV da XVIII wieku. Zeszyt 5: Wielkie Ksi^stwo Litewskie. Wroclaw-Kra k6w, 1959. S198-199. Рэпіта тамоў y сувязі зь сьмерцю публікатара (1760) не былі выдадзеныя, і рукапісы іхныя, раза.м з рукапісамі апублікаваных тамоў, у 1835 г. пры распадзеле бібліятэкі зачыненага Віленскага ўнівэрсытэту, дзе яны тады перахоўваліся, былі ' забраныя ў Пецярбурскую Публічную бібліятэку (йконнмковг. Цыг. пр.;
БелСЭ. Т.4. Б.252). Зь іх некаторыя дакумэнты ў XIX ст. былі ўлучаныя ў АЗР (Улаіцкк С.35, 58).
345 Каратаевь. №145.
34&Journal. Vol.II. No.3. 1971. P.261-270.
1700)347 і інш. Але найбольш розных слоўнікаў: глясараў, пачынаючы ад глясара Ф.Скарыны “на боціхь” ягонага Псалтыра 1517 г.348; прыточнікаў — «Лекснсь сь толкованіем-ь словенскнхь мовь просто» (I581)349, Царкоўнаславянска-беларускі прыточннк І.Праскуры (Супрасьль, 1593)350; і лексісаў — «Лексісь» царкоўнаславянска-беларускі Л.Зізанія (Вільня, 1596)351, Грэцка-беларускі лексіс С.Собаля? (Магілёў, каля 1637)352, «Лекснконь» П.Бярынды (2-ое выданьне, Куцейна, 1653)353, Беларуска-лаціна-польскі лексіс XVII ст.354, «Лекснконь» мітр. др. Л.Кішкі (Супрасьль, 1722)355 і г. д.
Весткі пра помнікі беларускага пісьменства рана зьявіліся ў працах польскіх аўтараў. Мы ўжо згадвалі Р.Гайдэнштайна356, М.Стрыйкоўскага357 і І.Сьцябельскага358. Дадамо тут, што М.Стрыйкоўскі (які ў часе 1565—1578 гг. колькі год жыў у Беларусі) у сваіх гістарычных працах, галоўна ў кроніцы359, даў таксама інфармацыі пра помнікі беларускага эпіграфічнага пісьменства XII ст.360 і што найбольш важна — пра шматлікія недайшоўшыя да нас сьпіскі беларускіх летапісаў XV—XVI стст.361. Пісьменьнік С.Старавольскі ў бібліяграфічнай працы «Экатонтас»362 засьведчыў, што “бачыў [... ] у Бсларусі ўсюды шмат кніжок, перакладзеных доктарам Ф.Скарыною з Полацка [... ] і выдадзеных у Празе”363.
У нарысе польскага бібліёграфа 1-ай пал. XVIII сг. Я.Гофмана пра друкарні ў Полыпчы й ВКЛ364 улічаныя
347 Каратаедь й. Хронологмческая роспнсь славянскммт, кннгамь, напечатаннымт. кнрнлловскнмн буквамн, 1491-1730 гг. СПб. 1861. №1156.
348Працы Інстытута мовазнаўства АН БССР. Вып.4. Менск, 1957. Б.83-93.
349Тамсама. Б.98.
350Тамсама.
35>Тамсама. Б.99-104, 110-113.
352ЛіМ. 1962. 9 сакавіка.
353Працы Інстытута... Б.104-118.
3543бор Е.Барсава. №2313.
355Ластоўскі. Б.613.
356Гл. с.168, 176 гэтага выданьня.
357 Гл. с.171 гэтага выданьня.
358Гл. с.168, 176 гэтага выданьня.
359Kronika Polska, Litewska, Zm6dzka і wszystkiej Rusi... Macieia Osostewiciusa Striykovskiego. 1585, w Krdlewcu (Нашыя спасылкі скрозь будуць на перавыданьне 1846 г., Варшава.).
зьот.І. S.241-242.
3«T.l. S.354; Т.2. S.58,232.
362 Simonis Starovolsci. Scriptorum poionicorum «Ekatontas». Francoforti, 1625. ,363Цытуецца лаводле «Опыть россійской бмбліографін» В.Сопікава. 4.1.
СПб., 1904. S.80.
364 Hoffman J.D. De Typographiis... in Regno Poloniae et Magno Ducato Lithuaniae... Dantisci, 1740.
выданьні беларускіх друкарняў — Нясьвіскай 1561-71 гг. (6.37), Заслаўскай (6.37), Віленскай Мамонічау (6.43 , Кмітаў і Лянгэ ў Любчы (66.44, 47-48), Слуцкай (66.59-60), Супрасьльскай (6.62) і інш. Кракаўская Акадэмія Навук у зборы юрыдычных актаў Рэчы Паспалітай365 апублікавала шэраг актаў і беларускага юрыдычнага пісьменства. П.Дубінскі выдаў збор актаў, датычных гісторыі Вільні366.
Некаторыя польскія аўтары кан. XVI — пач. XVII стст поўнасьцю прысьвяцілі свае працы разгляду творау беларускага пісьменства. Гэта кнігі царкоўна-палемічнам літаратуры С.Астроўскага367, С.Рэшкі368, М.Чаховіча36\супраць твораў С.Буднага. (У кнізе был. прафэсара Кракаускан акадэміі С.Рэшкі, напісанай і выдадзенай у Італп, дзе аутар тады быў за пасла ў Нэапалі, зьмешчаны й партрэт С Буднага, тымчасам адзіны, ведамы нам.) Сюды ж належыць брашура Ф.Жаброўскага370 адзіная крыніца нашае веды пра недайшоўшы катэхізм С.Зізанія (Вільня, 1595), які разглядаецца ў брашуры, прысьвечанай яму. , .
Царкоўны гісторык XVIII ст. базыльянін І.Сьцяоельскі зрабіў першае дасьледаваньне371 жыцьця й дзейнасьці Сьв. Афрасіньні Полацкай, перапішчыцы кніг і мажлівам пісьменьніцы. . ,
Ад XVI ст.372 творы беларускага пісьменства роояцца аб’ектам заходнеэўрапейскае навукі. Пачатак гэтаму дала
365Volumina Legurn. T.I-V11. 1732-1782. wiinnwi
366 Dubinski P. Zbi6r praw i przywilej6w miastu stolecznemu WXL Wilnowi nadanych. Wilno, 1788. . .
367 Ostrowski S. Ksiqgi o prawdziwym BPstwie Jezu Chr^ta. S^monwi
Budnemu. Poznan, 1588; яго ж: De trinitate contra scnpta S.Budnae. Poaiani, 1591.
36SRescius S. De atheismis et phalarismis Evangelicorum. weapon, 1590.
369 Cichovius M. Pogrom diabla arianskiego. Krak6w, 1659.
370 browski F. КдкоІ, kt6ry rozsiewa Stephanek Zizania w cerkwiach Ruskicn w Wilnie. Wilno, 1596. . . ,
371 Stebelski 1. Dwa wielkie swiatla na horyzoncie Potockim z ciem6w zakonnych powstajqce, czyli zywoty panien i matek, Ewfrozyny i Parascewu. 1.1-3.
372зНаёмства з творамі беларускага пісьменства ў краёх заходняе в паўдзённае Эўропы можна датаваць, як гэта нам сёньня ведама, ад XI11-X1V стст., адкалі V рукапісныя зборнікі ў Сэрбіі, Баўгарыі й Малдавіі пачалі ўпісваць творы Кірылы Тураўскага. Спрычынялася да знаёмства й тая акалічнасьць, што беларускія аўтары самі выдавалі некаторыя свае кнігі ў друкарнях Захаду (паасобныя зь іх перакладаліся ў заходнеэўрапейскія мовы м перавыдаваліся). найчасьцей гага кнігі, пісаныя па-лацінску — Artis magnae artllenae К.Семяновіча (Амстэрдам, 1650), Adnotationes historicae de ongine, anWutate ordinis aquilae albae Я.Сапегі (Кёльн, 1730) i r. д. У Штакгольме y 1617-28 гг. працавала для беларускіх друкаў кірылаўская друкарня ГІ.Селава. У кожным з гэтых гарадоў і краёў якаясь частаа гыражу затрымлівалася.
Аб пашырэньні рознымі шляхамі беларускіх кніжок на Захадзе сьведчыць і прыведзеная намі даведка пра беларускія кнігі ў бібліятэках заходняе н паўдзённае Эўропы (гл. с. 206-207 гэтага выданьня).
палемічная літаратура ў сувязі з рэфармацыйным рухам.
Ведама, што С.Будны вёў літаратурную палеміку ня толькі з сваімі апанэнтамі ў ВКЛ і “польскімі братамі” — антытрынітарамі (Пятром з Ганендза, М.Чаховічам і інш.). Свае палемічныя лісты ён высылаў у Швэйцарыю й Ангелыпчыну: 18 красазіка 1563 г. з Клецку ў Цюрых, да галавы кальвінскай царквы ў Швэйцарыі Г.Булінгэра; 26 траўня 1574 г. з Лоску каля Валожына да ангельскага рэфармацыйнага дзеяча й гісторыка Дж.Фокса. У 1574 г. у Лоску ен выдае кніжку373, у якой палемізуе з швэйцарскім тэолягам І.Сімлерам. На кніжку гэтую ў наступным годзе яму адказвае І.Сімлер374. 3 публікацыі І.Сімлера, С.Рэшкі й С.Астроўскага мы й даведваемся пра зьнішчаныя пазьней тэалягічна-філязофскія творы С.Буднага375, выдадзеныя ім v Лоску ў 1574 г.376
У кан. XVI—XVII стст. зьявіліся й найранейшыя ўвагі пра артаграфію беларускіх кірылічных рукапісаў і друкаў: у разьдзеле De orthographia Ruthenica et Moscovitica кнігі славенскага філёляга А.Багорыча377, выдадзенай у 1583 г. у Саксоніі; у дысэртацыі харвацкага філёляга XVII ст, Ю.Крыжаніча378 (які ў 1678-83 гг. жыў у Вільні).
Праўдападобна, дзеля зацікаўленьня на Захадзе пісьменствам у славянскіх мовах Я.Ўжэвіч, на прыкладах з розных славянскіх моваў, але навболей з старабеларускае й царкоўнаславянскае, напісаў у 1643 г. у Парыжы згадваную тут граматыку па-лаціне379, невядомы аўтар XVII ст. улажыў
argumenta Simleri et aliorum quarandam pro duabus in Christo naturis dimicantium...
^Simier I. Assertio orthodoxae doctrinae de duabus naturis Christi, opposita wn ^е?*В et soP^ntatibus Sim. Budnaei in Lituania evulgatis. Zurich, 1575.
J, duabus naturis in Christo; Contra paedobaptismum, i інш
37*Ускоснай дарогаю ў кан. XVII—XVIII стст. у заходнеэўрапейскім друку зноў зьяуляецца нмя С.Буднага: мы маем на ўвазе публікацыю ў 1681 г. (1 пауторна — у 1705 г. ў Амстэрдаме) лацінскага перакладу рукапіснага рэліпнна-філязофскага трактату «Апора веры» караімскага тэоляга Ісака, сына Абрагамава з Трокаў (t 1594). У трактаце гэтым, знойдзеным у паўночнан Афрыцы, значнае месца адведзена “найвучонейшаму зь сеньняшніх хрысьціян С.Буднаму. Публікацыяй Ісака й С Будным
КНІГІ ОНЛАЙН
