КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
ўжо згадвалі выпадкі зьнікненьня найранейшых каталёгаў гістарычнай калекцыі Эрмітажнага збору ў Пецярбургу561. Ня так даўно з тэй жа перашкодаю спаткаўся сучасны беларускі літаратуравед А.Мальдзіс. Расшукваючы сьляды зьнікшай невядома куды старой Жыровіцкай бібліятэкі, ён пабываў у Жыровічах, Львове й, нарэшце, у фондзе Літоўскай праваслаўнай кансысторыі аддзелу рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літоўскай ССР у Вільні натрапіў на каталёг гэтай бібліятэкі, уложаны ў 1873 г. У бібліятэцы тады было “каля 5 тысяч кніг (самая раньняя — 1516 г.). На жаль, старонкі 174—206 каталёгу дзе былі апісаныя рукапісы, аказаліся выдранымі”562. Ускладняе працу й тое, што ў расейскіх каталёгах і наагул у бібліяграфіі XIX—XX стст. і аж да сёньня563 помнікі беларускага пісьменства апісаныя як расейскія, і што ў некаторых каталёгах шмат памылак. У 1924 г. праф. В.Ператц апісаў украінскія й беларускія старадрукі бібліятэкі Ленінградзкага ўнівэрсытэтуЗбо. “Опнсанне включает перечень ряда нзданнй, вышедшмх в свет во Львове, Остроге, Заблудове, Внльне, Рахманове, Кневе, Кутейне, Черннгове, Уневе, Могнлеве, Почаеве н Супрасле в XVI—XVIII вв. Однако опнсанне составлено по данным каталогов, без спецнального обследовання кннг, нз-за чего автором былн повторены ошнбкм прежннх опнсаннй (могнлевское нзданне опмсано как рахмановское, внленскмй «Апостол» — как львовскнй йвана Федорова, внленское евангелне — как заблудовское 1569 г. н т. п.)”565. Урэшце, дасьледчыкі спатыкаюцца з выпадкамі, калі ў беларускіх рукапісных кнігах ці зборніках часткава ці поўнасьцю выдалены прыпіскі зь імем аўтара, перапішчыка ці ўласьніка рукапісу, датаю й месцам напісаньня яго. Ф.Дабранскі, апісваючы зборнік жыцьцяў сьвятых XVI—XVII стст. у Віленскай Публічнай бібліятэцы566, на 148 аркушы яго знайшоў абрэзаны напіс, зь якога засталіся толькі словы: 561 Гл. с.185 гэтага выданьня. 562Мальдзіс А. Сьляды продкаў // ЛіМ. 1979. №55. 563Предварнтельный спнсок славяно-русскнх рукопмсей XI—XIV вв., хранявдмхся в СССР // АЕ за 1965. С. 177-272. 564Перетц В. Украіньскн та білоруськн стародрукн в бібліотеці Ленінградського універсмтету // Бнбліологмчні вістн. Кнів, 1924. 4.1-3. 5б5Горфункель А. Каталог кннг кмрнлловской печатм 16—17 веков. Ленйнград, 1970. С.13-14. 566 ВПБ. №106. “кннжка Ольбрыхта Раднвнла”567. Я.Карскі, дасьледуючы адзін беларускі зборнік XV ст. у Пецярбурскай Публічнай бібліятэцы568, зазначае: “Вннзу 1 н 2 лнстов была прнпнска, вероятно, о владельце рукопнсн, но теперь она вырезана. Равным образом н на обороте 96 лнста была запнсь о временн напнсання рукопнсн, а может быть н об авторе ее, но в этой прнпнске две строкн выскоблены”569. Тая ж зьява і ў беларускіх старадруках, дзе дадзеныя пра аўтара кнігі, друкара, дату й месца друку яе часам выдраныя з тытульнымі аркушамі, прадмовамі, прысьвячэньнямі й паслоўямі. “В 1569 г. Мамоннчн выпустнлн два нздання (вучыцельнага. — А.К.) Евангелня [... ] К сожаленню, значнтельное колнчество экземпляров этнх нзданнй обычно без первых двух лнстов (тнт. л. н нн.). В Г[осударственной ] Б[пблнотеке] Л[еннна] прошло сверку 11 экземпляров, Родосскнй упомянул о 6 экземплярах, в бнблнотеке Санктпетербургской духовной академнн — все без этнх лнстов [... ] Отсутствне этнх ллстов во многнх экземплярах наводнт на мысль, что прн посылке в Москву первые лнсты намеренно отрываллсь, чтобы нзданне было прннято за заблудовское”570. Але А.Гарфункель, апісваючы экзэмпляр Заблудаўскага эвангельля 1569 г. у бібліятэцы Ленінградзкага ўнівэрсытэту, у якім таксама “нет л. 1 нн., отрезана ннжняя часть л. 4 нн.”, думае, што тут проста “удалены частн текста, свндетельствуюшне о западном (г. зн. беларускім. — А.К.) пронсхожденнн кннгн”571. 1906—1929 гг. У пераходным часе (1906—1917 гг.) гэтае пары некаторыя дасьледчыкі-беларусы (А.Сьнітко, П.Жуковіч і інш.) яшчэ працягвалі літаратураведныя традыцыі папярэдняй пары. Але балыпыня аўтараў, адрываючыся ад тых традыцыяў, стала на шлях пераасэнсоўваньня гісторыі беларускага літаратурнага працэсу, кладучы пачаткі сучаснай беларускай літаратураведзе. 567Добрянскій. Опнсаніе... С.229. 568 Q. 1. №391. 560Труды. С.264. 5703ернова А.Тнпографмя Мамонмчей в Внльне. С.204. 571 Горфункель А. Цыт. пр. C.17. Р.Зямкевіч улажыў храналягічны сьпіс 100 беларускіх старадрукаў XVI—XVIII стст.572 А.Раманаў далей вёў пошукі помнікаў беларускага эпіграфічнага пісьменства, дасьледаваўшы й апісаўшы найстарэйшы, мажліва, з XI ст. камень-“пісанік” каля с. Каменка Вялейскага пав.573 Пасьля колькіх папярэдніх невялікіх артыкулаў у 1896-97 гт. у розных выданьнях і публікацыі тэксту ў 1898 г. у кіеўскіх «Уннверснтетскнх’ь йзвФстіяхь», у 1908 г. М.Доўнар-Запольскі перавыдаў асобнай кніжкай Баркулабаўскі летапіс574, дадаўшы да яго сваё кароткае дасьледаваньне. В.Ластоўскі ў друкаванай ім у 1910 г. у газ. «Наша Ніва» й выдадзенай у тым жа годзе асобным друкам гісторыі Беларусі575 (дзе ёсьць шмат увагаў пра беларускае пісьменства XII—XVIII стст.576) упершыню апублікаваў з свайго збору Берасьцейскі сьпісак Прамовы Мялешкі577 й Ліст Камунякі да Абуховіча578. У сувязі з 400-годзьдзем друкарскай і літаратурнай дзейнасьці Ф.Скарыны ў беларускай прэсе 1917 г. зьявіўся шэраг навукова-папулярных артыкулаў В.Ластоўскага579, Р.Зямкевіча580, М.Гарэцкага581 й інш. аўтараў. Новыя спробы нарысаў гісторыі беларускай літаратуры зрабілі М.Багдановіч582 і А.Хлябцэвіч583 (першы — ад старажытных часоў, другі — ад XVII ст.). 572Беларуская бібліяграфія // Першы беларускі каляндар «Нашай Нівы» на 1910 год. Вільня, 1910. Б.70-75. 573рОманові. Е. Внлейскій камень // Запмскн Сьверо-Западнаго отдЬла Русскаго географнческаго обшества. Кн.2. Вмльна, 1911. С.57-64. 574Довнарт>-Запольскій М. Баркулабовская літопксь. Кіевь. 1908. Публікацыі М.Доўнар-Запольскага тройчы перадрукоўваў А.Раманаў у Беларусі <у «Могялевскнх губернскнх в^домостях», 1899, №52, 54, 56-59, 64, 65, 70 і 71; у «Могмлевской старннф», вып.1. Могмлевь, 1900. С.1-18; у «Памятной кннжкі Вшіенскаго генерал-ь-губернаторства на 1910 год», Внльна, 1909. Ч.З. С.1-58) і чацьверты раз у ягоным зборніку ў Адэсе («Первонсточнмкч для ксторім Могмлевскаго края», вып.1. 1916. С.1-41). 575Власт. Кароткая гісторыя Беларусі. Вільня, 1910. 576g 7 20, 22, 26, 31, 42-45, 58-59, 63, 92-94, 98-104 і інш. 577Б.59-62. , „ „ . . 578Б.72-75 (Кракаўскі сьпісак з папраўкамі паводле сьпіску зоору Я.Луцкевіча). 579w.L[asto01-,ki. U 400-letniuju hadauSCynu Ц Homan. 1917. №7(99). 5803ямкевіч Р. 400-лецьце беларускага друку // Вольная Беларусь. 1917. №12. 6 жніўня; Значэньне Францішка Скарыны ў беларускай культуры // Тамсама. №13. 581 Гарэцкі М. Доктар Францыск Скарына // Вольная Беларусь. №12. 582Богдановнчь М Бьлорусское возрожденіе. Москва, 1916 (адбітка з час.: Украннская жкзнь (Москва). 1915. №1-2). Нарыс быу перакладзены ва ўкраінскую мову й выдадзены ў Аўстрыі: Богдановнч М, Білоруське відродження. Відень, 1916 (Перад гэтай, болыпай працай, у ±911 г. М.Багдановічам была напісаная «Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасьці да XVI сталецьця», апублікаваная аднак толькі ў 1928 г. у т.2 акадэмічнага выданьня ягоных твораў у Менску). 583Хлебцевмчь Е. Народнмческая поэзія бФлорусовт.. Петроградь, 1917. Я.Карскі, які ў гэтым часе працаваў над сваім капітальным дасьледаваньнем «БЬлорусы» (т.2, вып.1-3; т.З, вып.1, і пачаў працу над т.З, вып.2), напісаў палеаграфічны нарыс «Особенностн пнсьма западно-русскнхь пронзведеній, начнная сь древнейшнхь времень»584. Нарыс гэты, у каторым упершыню ў славянскай філялёгіі выяўленыя нацыянальныя рысы беларускага пісьма, стаўся дапаможным у распазнаваньні старых беларускіх рукапісных кніжок і зборнікаў. 3 замежных працаў украінскіх і польскіх аўтараў найбольш вартасныя — апісаньне беларускіх старадрукаў Украінскага царкоўнага музэю ў Львове І.Сьвяціцкім585, новае апісаньне з гістарычным нарысам Нясьвіскага архіву А.Барвінскім586 і манаграфія пра С.Буднага Г.Мэрчынга587. Важным этапам у беларускай літаратураведзе быў БНРаўскі час (кан. 1917—1920 гт.), хоць і кароткі і неспрыяльны для навуковае працы ва ўмовах рэвалюцыяў, войнаў і акупацыяў. У адроджанай беларускай дзяржаве беларуская мова пасьля доўгага перапынку й прасьледу ізноў сталася дзяржаўнай. Адноўленае беларускае школьніцтва вымагала падручнікаў. Паўсталі асяродкі гуртаваньня беларускіх навукоўцаў — Беларускі Пэдагагічны Інсгытут у Менску й Беларускае Навуковае Таварыства ў Вільні. Усё гэта спрычынілася да таго, што ў гэтым часе зьявіліся адметныя літаратураведныя працы. Хрэстаматыя з твораў старажытнай беларускай літаратуры588. Значаньне яе ня толькі ў тым, што яна храналягічна першая, але яшчэ і ў тым, што мае дасьледніцкі характар. Укладчык яе, В.Ластоўскі, сабраў у ёй поўныя ці ва ўрыўках тэксты ня толькі ўжо дзесь публікаваных перад тым твораў (юрыдычныя акты XIII—XVI стст., Летапіс 1548 г., творы В.Цяпінскага, Л.Сапегі, А.Рымшы, Я.Пашкевіча, перакладныя царкоўныя аповесьці XV—XVII стст., жыцьцё Аляксея, чалавека Божага й інш.), але й дадаў дагэтуль невядомыя (у бальшыні з свайго збору) іншыя творы, увёўшы іх у навуковы ўжытак («Дыярыуш» С.Маскевіча, вершы й песьні 584Карскій. Т.2. Вып.1. Варшава, 1908. 585 Свенціцькмй I. Каталог церковнослов’янськоі печаті. Жовква, 1908. 586 Barwinski Е. Archiwum ks. RadziwiHdw w Nieswiezu // Archiwum Komisvi Historycznej. T.II. Krakbw, 1909-1913. S.l-10. ’87Merczyng H. Szymon Budny jako krytyk tekstow biblijnych. Krak6w, 1913. 588Lastowski W. Wypisy z bielaruskaj litaratury. Case I. ХШ-XVHI stst. Wilnia. 1918. царкоўных паэтаў XVIII ст., два катэхізмы XVIII ст., беларускі пераклад «0 дворі Турского султана» С.Старавольскага). Адначасна два аўтары, прафэсар Беларускага Пэдагагічнага Інстытуту ў Менску (акруговы начальнік асьветы БНР) Я.Карскі й настаўнік Віленскай Беларускай Гімназіі М.Гарэцкі, напісалі першыя болей-меней поўныя й сыстэматычныя гісторыі старажытнай беларускай літаратуры: Я.Карскі — як частку й працяг свае працы «Білорусы»589, М.Гарэцкі — як 1-шы разьдзел (Старадаўнае пісьменства) падручніка для сярэдняй школы590. У працэсе працы над сваім нарысам Я.Карскі пачаў у пэрыядычных менскіх выданьнях 1919-20 гг. публікаваць яго сэрыяй паасобных артыкулаў пра А.Рымшу591, Т.Еўлашэўскага592, Ф.Кміту593, Прамову Мялешкі594, інтэрмэдыю 1651 г.595, беларускія летапісы596, помнікі юрыдычнага пісьменства597, духоўныя вершы й канты598, беларускую драму599 й г. д. Да нарысу гісторыі ён дадаў уступны разьдзел600 пра ролю беларускай мовы ў ВКЛ, дзе яна, як гэта ён падкрэсьліў, на ўсёй прасторы была дзяржаўнай і літаратурнай.