Культура сексуальных стасункаў у Вялікім Княстве Літоўскім у XVI-XVII стст.
Наталля Сліж
18+
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 231с.
Мінск 2019
11 У дакуменце на старабеларускай мове прозвішча напісана “Букцеля”. НГАБ, ф. 1755, воп. 1, спр. 11, арк. 609-613.
12 Pami^tniki Albrychta Stanislawa Radziwilla. S. 12.
Літаратура па медыцыне. У Еўропе стала папулярным выданне траўнікаў і лячэбнікаў13, што прыводзіла да папулярызацыі медыцынскіх ведаў. У нас былі вядомы розныя замежныя медыцынскія творы як на сваіх мовах, так і перакладныя14. Літаратура па медыцыне мелася ў прыватных бібліятэках. Згадваецца яна ў зборах Альбрэхта Гаштольда, Жыгімонта Аўгуста, віленскага бурмістра Стэфана Лебядзевіча, Саламона Рысінскага, Сапегаў і інш.15 Сустракаюцца працы Клаўдыя Галена, Псеўда-Арыстоцеля16, Джыралама Меркурыале17, Плінія Старэйшага18, Гіпакрата, Андрэ ду Лаўрэнса19 і інш. Кнігазбор накшталт гэтага быў у люблінскага медыка Пятра Клішэўскага (1627)20. Гэта сведчыць, што для тагачасных медыкаў аснову складалі падобныя кнігі. Адносна медыцынскай бібліятэкі Жыгімонта Аўгуста варта зазначыць, што ў ёй былі сабраны працы вядомых і значных медыкаў антычнасці, Сярэднявечча і Новага часу. Гэта сведчыла пра магчымасць у краіне даведацца пра дасягненні ў навуцы. Важнымі цэнтрамі захавання медыцынскай літаратуры былі кляштары, што таксама спрыяла распаўсюджанню ведаў21.
13 Arber A. Herbals, Their Origin and Evolution. A Chapter in the History of Botany 1470-1670. Cambridge, 1912; Rostariski K. Szymon Syreniusz i jego dzielo I I Wiadomosci Botaniczne. 1997. R. 41/2. S. 7-12; Herbals. Рэжым доступу: http://www.minrec.org/libdetail.asp?id=591.
14 Грнцкевнч B. П. С факелом Гяппократа. С. 99-100.
15НГАБ, ф. 694, воп. 1, спр. 450, арк. 58, 58 адв., 62; Topolska М. В. Biblioteki w Wielkim Ksi$stwie Litewskim w XVI i pierwszej polowie XVII wieku // Pami^tnik Biblioteki Komickiej. 1983. Z. 20. S. 168, 178; Gudmantas K. Alberto Gostauto biblioteka ir Lietuvos metrasciai // Knygotyra. 2003. T. 41. P. 14, 21; Kawecka-Gryczowa A. Biblioteka ostatniego Jagellona. Pomnik kultury renesansowej. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1988. S. 48-49, 223-242; Frick D. Wilnianie. S. 190-191; Zachara M. Silva Rerum Szyrmow // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 1981. T. 26. S. 174; Niedzwiedz J. Kultura literacka Wilna. S. 116.
16 У складзе бібліятэкі Сапегаў было выданне 1548 года. Нікалаеў М. Абразкі старажытнай кніжнай культуры Берасцейшчыны (пераважна па матэрыялах Расійскай Нацыянальнай бібліятэкі ў Санкт-Пецярбургу) // Берасцейскія кнігазборы: матэрыялы Міжнар. навук.-практ. канф. “Берасцейскія кнігазборы: праблемы і перспектывы даследавання”, Брэст, 30-31 кастр. 2008 г. / Склад.: A. М. Мяснянкіна, Т. С. Кавенька; пад агул. рэд. М. В. Нікалаева. Брэст, 2010. С. 300.
17 Mercurialis Н. Variarum Lectionum, in medicinae scriptoribus & alijs, libri sex. Venetiis, 1588. Джыралама Меркурыале (італ. Geronimo Mercuriale або Mercuriali; лат. Hieronymus Mercurialis, Hyeronimus Mercurialis, 1530-1606) вядомы італьянскі фізіёлаг, медык, аўтар шматлікіх прац па медыцыне, у тым ліку па спартовай. Ongaro G. Mercuriale Girolamo // Dizionario Biografico degli Italiani. Vol. 73. Roma, 2009. Рэжым доступу: http://www.treccani.it/enciclopedia/girolamo-mercuriale(Dizionario-Biografico).
18Plinius Caius Secundus. Historia naturalis. Hagenoae, 1518; Каталог гарадзенскай калекцыі старадрукаў сведчыць пра наяўнасць розных замежных выданняў у ВКЛ: Каталог выданняў XVXVI стагоддзяў. С. 140-142.
І9Кніга мела шмат перавыданняў, першае выйшла ў 1600 г. Laurentii A. Historia anatomica: humani corporis partes singulas uberrime enodans, novisque controversiis et observationibus illustrata: cum indice rerum et verborum locupletissimo. Frankfurt a.M., 1600.
20Tor6j E. Inwentarz ksi^gozbioru Piotra Kliszewskiego lekarza lubelskiego z pierwszej polowy XVII wieku//Folia Bibliologica. 1990-1991. Rocz. XXXVIII-XXXIX. S. 123-143.
21 Ціборовська-Рнмаровнч I. O. Стародрукн кнмгозбірні монастнря Ордену картезіанців у Березі Картузькій у фондах Національноі’ бібліотекп Украінн: шляхн надходження та істормко-кннгознавча характернстнка// Берасцейскія кнігазборы: праблемы і перспектывы даследавання: матэрыялы і даклады III Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі (23-24 верасня 2015 г.) / Пад рэд. М. Нікалаева. Брэст, 2016. С. 21-33.
Набылі распаўсюджанне ў ВКЛ польскія траўнікі і лячэбнікі. Выданне траўніка Стэфана Фаліміжа значна паўплывала на развіццё і папулярызацыю медыцынскіх ведаў22. Ён уяўляў сабой зборнік з перакладу з лацінскай мовы траўніка 1485 г. і арыгінальных раздзелаў. Утрымліваў апісанне прыгатавання гарэлак, траў і іх лекавых уласцівасцяў, астралагічную інфармацыю, парады па прыняцці родаў і доглядзе немаўлят і інш.23 Магчыма, што крыніцамі паслужылі нямецкія працы, сярод якіх траўнік Яўхарыўса Росліна малодшага. Ён быў выдадзены ў 1533 г., наступныя выданні былі значна дапрацаваны24. Траўнік быў пакладзены ў аснову перавыданняў Гераніма Спічынскага і Марціна Сенніка25. Перавыданне пад рэдакцыяй Г. Спічынскага прысвячалася троцкаму ваяводзе Станіславу Гаштольду26. 3 яго было зроблена тлумачэнне ў Маскоўскай дзяржаве ў XVII ст.27 Траўнік М. Сенніка захаваў у сабе шмат звестак з папярэдніх выданняў28, аднак была ўведзена і новая інфармацыя29.
Пералічаныя працы ўтрымлівалі розныя рэкамендацыі па лячэнні жаночых і мужчынскіх захворванняў. А траўнік М. Сенніка ўключаў яшчэ парады гуманіста Джыралама Рушэлі па такіх хваробах, як болькі, сіфіліс, пухліны і інш.30 Напрыклад, для хуткага зачацця рэкамендавалася на чацвёрты дзень пасля менструацыі закладваць у маціцу пілюлю з шафрану і мірту. Перад гэтым трэба было абавязкова вымыцца. Лекі знаходзіліся там некалькі гадзін, а пасля трэба было ісці да мужа31.
Лячэбнік Марціна Сенніка адрозніваўся ад папярэдніх выданняў. Ён утрымліваў спецыяльны раздзел, прысвечаны жаночым праблемам. Слушна адзначалася, што дзетародная функцыя жанчыны залежыць ад менструацыі. Прыводзіліся рэцэпты і рэкамендацыі пры затрымцы і парушэнні цыклу, для паспяховага зачацця, лёгкіх родаў, вываду мёртвага плода, пры хваробах жаночых (выпаданне маціцы, пухліны і інш.), мужчынскіх (пухліны і інш.),
22 Falimirz S. О zioiach і о moczy ich. Krakow, 1534.
23 Hryniewiecki B. Falimirz Stefan // PSB. T 6. Krakow, 1948. S. 354-355.
24 RoBlin E. Kreutterbuch von allem Erdtgewachs Mit warer Abconterfeitung aller Kreuter. Franckfurt am Meyn, 1533; Kreuterbuch von aller Kreuter, Gethier, Gesteine und Metal, Natur, nutz unnd gebrauch. Mitt aller derenn leblicher Abconterfeytunge. Franckfurt am Meyn, 1540; Das Krauterbuch des Eucharius Rosslin. Рэжым доступу: http://www.landesarchiv-bw.de/web/55150; Roth F. W. E. Die Botaniker Eucharius Rosslin, Theodor Dorsten und Adam Lonicer 1526-1586 // Zentralblatt fur Bibliothekswesen. Band 19. Leipzig, 1902. S. 273-274.
25 Rostafinski J. Porownanie tak zwanych zielnikow Falimirza, Spiczyiiskiego i Siennika. Krakow, 1888.
26Spiczynski H. O Zioiach tutecznych y zamorskich y o moczy ich, a k temu ksi?gi lekarskie wedle regestru nizey napisanego wszem wielmi uziteczne. Krakow, 1542.
27 Ba Успенскім манастыры захоўваўся пераклад. йстормческое н археологнческое опнсанне первоклассного Успенского женского монастыря в городе Александрове (Владнмнрской губерннн) / Сост. Л. А. Кавелнн. СПб., 1884. С. 130-132; Зубов А. Заметка о травннке троцкаго воеводы Станнслава Гажтовта // Чтення в обшестве нсторнн н древностей россмйскнх. 1887. № 3. С. 1-27.
28 Kowalska Н. Siennik Marcin 11 Polski Slownik Biograficzny. T. 37. Warszawa; Krakow, 1997-1998. S. 236.
29 Siennik M. Herbarz... Krakow, 1568.
30 Falimirz S. 0 zioiach i o moczy ich. Krakow, 1534. S. 19-20 i інш.; Spiczynski H. O Zioiach tutecznych y zamorskich. S. 12,14,30 i інш.; Siennik M. Herbarz... Krakow, 1568. S. 2,33,184,380-381,551-554 i інш.
31 Siennik M. Herbarz... Krakow, 1568. S. 378.
венерычных (сіфіліс). Некаторыя парады былі даволі дзіўныя з сучаснага пункту гледжання. Напрыклад для зачацця рэкамендавалася піць з віном здробненыя косць аленя і зуб слана32. Сіфілісу была прысвечана асобная праца лекара С. Баторыя Войцеха Очкі33.
Траўнік Сымона Сырэнскага34 быў ілюстраваны выявамі лекавых траў, no634 давалася інфармацыя пра расліну і выпадкі яе ўжывання. Сярод іншых даваліся рэкамендацыі са сферы гінекалогіі пры затрымцы менструацыі, запаленнях маціцы, бясплоднасці, вывадзе мёртвага плода, а таксама пры мужчынскіх захворваннях, у тым ліку апісваліся сродкі для ўзбуджэння і ўзмацнення патэнцыі. А рута рэкамендавалася мужчынам і жанчынам пры павышаным лібіда. Аніс лічыўся лепшым сродкам для лячэння “французскай хваробы” сіфілісу35.
Адзін з першых вядомых старабеларускіх лячэбнікаў, які быў перакладзены ў 1487 г.36, утрымлівае характарыстыкі лекавых траў і парады па доглядзе цела37. У той час у старабеларускай мове ўжо існавалі тэрміны для пазначэння частак цела і ўнутраных органаў. Для мужчынскіх палавых органаў выкарыстоўвалі словы “яйца”, “мошонка”38, жаночых “лона”, “тайное месца”, “мацнца”, грудзі мелі назву “персн”39.
Лячэбнік прапаноўваў розныя сродкі для выздараўлення, у тым ліку даволі экзатычныя. Пры доўгай менструацыі рэкамендаваліся трыпутнік і шчаўе, а для змяншэння болю фіялка40. Пры мужчынскіх хваробах ужывалі трыпутнік (пры болях у машонцы), конскае шчаўе (для выгнання каменя з машонкі), пастарнак (пры болях і ацёках у яечках)41. Жолуд і кроп дапамагалі пры хваробе палавых органаў мужчыны і жанчыны. Кроп42 трэба было зварыць у віне і сядзець над парам, накрыўшыся коўдрай. А штодзённае ўжыванне расліны прыводзіла да амаладжэння. Гусялапка дапамагала супраць здрады мужа ці жонкі і тым, хто не можа зачаць дзіця43. Украінскі лячэбнік рэкамендаваў, калі жонка бегала ад
32Siennik М. Lekarstwa doswiadczone... Krakow, 1564. S. 108-120.
33 Oczko W. Przymiot. Krakow, 1581.
34Сымон Сырэнскі атрымаў медыцынскую адукацыю, працаваў лекарам. Яго траўнік быў напісаны на падставе літаратуры і практыкі. Выданне знаходзілася ў бібліятэках Патоцкіх, Радзівілаў, Сангушкаў і інш. Barcik М. Syrenski Szymon // PSB. Т. 47. Warszawa; Krakow, 2011. S. 279-281.
35 Syrenski (Syreniusz) Sz. Zielnik Herbarzem z i^zyka Lacinskiego zowiq... Cracoviae, 1613. S. 20,24, 27,41,43,45, 52-54, 67, 68, 107, 117, 120, 121, 131, 133, 148, 166,219, 529.
КНІГІ ОНЛАЙН
