КНІГІ ОНЛАЙН

Культура сексуальных стасункаў у Вялікім Княстве Літоўскім у XVI-XVII стст.

Наталля Сліж

Выдавец: Тэхналогія

Памер: 231с.

Мінск 2019

88.62 МБ

'2Сліж Н. Жаночае выхаванне і адукацыя ў шляхецкай сям’і ў XVI-XVII стст. // Женіцнна. Образованне. Демократня: Матерналы 1-й Международной межднсцнплннарной научно-практмческой конференцнн (11-12 декабря 1998 г.). Мінск, 1999. С. 98-100.
13 Адукаваныя жанчыны сярод мяшчанак сустракаюцца ў Вільні. Яны самі падпісвалі дакументы. А ў Гародні часта адзначалася, што жанчыны неадукаваныя, таму за іх падпісвалі іншыя асобы. Значна больш адукаваных жанчын было пры манастырах і кляштарах. НГАБ, ф. 1761, воп. 1, спр. 1-3; LVIA, £ 22, ар. 1, b. 1 (SA 5333); £ 23, ар. 1, b. 1 (SA 5096); Niedzwiedz J. Kultura literacka Wilna. S. 123-144.
14 Одэрборн П. Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў. С. 167-189.
l5Olaus Magnus. Historia de Gentibus Septentrionalibus. Romae, 1555. P. 629.
16 Володнна T. Телесный ннз в траднцмонных представленнях белорусов // Белорусскнй эротнческнй фольклор / Нзд. подг. Т. Володнна, А. Федоснк. Москва, 2006. С. 18; Кабакова Г. Н. Антропологня женского тела в славянской траднцнн. Москва, 2001. С. 228; Кон Н. С. Мужское тело. С. 31-32, 112.
фалічных сімвалаў. Увогуле толькі пеніс Хрыста быў Боскім, а звычайны мужчынскі лічыўся дэманічным17.
Рэнесанс істотным чынам мяняе стаўленне еўрапейцаў да мужчынскага аголенага цела, у тым ліку і да чэлеса. Яго не толькі можна было пабачыць у мастацкіх творах, ён стаў прадметам вывучэння медыкаў. Цікавіла не толькі яго структура, але і функцыянаванне. Леанарда да Вінчы пакінуў пасля сябе анатамічныя даследаванні і дакладныя замалёўкі чэлеса18.
Пра важнасць мець чэлес і яечкі апавядаецца ў насмешлівым вершы, які прысвечаны назіральніку за еўнухамі ў гарэме султана. Ён быў напісаны ў 1792 г. пад ілюстрацыяй “Kyslyr Aga albo па przelozony nad czarnymi eunuchami w Saraiu bialoglowskim”. Невядомы аўтар выказвае еўнуху сваё шкадаванне аб невяртальнай страце мужчынскай адметнасці. Для культуры Рэчы Паспалітай незразумела, як можна ахвяраваць сваёй мужчынскасцю для такой службы:
Stoisz smutny jewnuchi z tak niepi?kna cera Zal mi ze si? trapisz to twoja cholera ZelujQ ci? o Kyslyr Aga! I tureckie zony Niemasz kuski i jajec zostales okpiony Darmo tamiesz r?ce y zzymasz si? sam u sobie Nikt nie przyprawi jajec, a ni kuski tobie.
Roku 1792. Januar die 24 in saude descripta sunt carmine Kyslyr Aga19.
У іншым асобніку “Манархіі Турэцкай”, які цяпер захоўваецца ў Астрогу, таксама ёсць подпісы да ілюстрацый у выглядзе вершаў. Яны датуюцца XVIIXVIII стст., але іншыя па змесце20.
Прыгожае цела жанчыны было яе капіталам на шлюбным рынку ці на рынку камерцыйнага сексу21. Яго ўзбуджальны фактар для мужчыны ўспрымаўся як дадзенасць, якой трэба было карыстацца для дасягнення сваіх мэтаў. Для мужчыны жаночае цела было жаданае і прывабнае, але фізіялогія яго існавання і прычыны адметнасці былі незразумелыя. У прадмове да твора “Фарбаванне” (“Barwiczka”, 1605) адзначалася важнасць прыгажосці, бо непрывабным дзяўчатам шлях быў толькі ў манастыр, бо ў іх не было ні сяброў, ні каханкаў, ні жаніхоў. У самім тэксце праводзілася думка, што цнота, напэўна, гэта добра, але прыгажосць можа дабіцца вынікаў там, дзе прыстойнасць не здолее22.
17 Friedman D. Pan niepokomy. Kulturowa historia penisa / Przekl. I. Kolczyhska. Warszawa, 2003. S. 69.
18 Friedman D. Pan niepokomy. S. 74-81; Noble D., DiFrancesco D., Zancani D. of semen. Published 20 August 2014. Рэжым доступу: http://rsnr.royalsocietypublishing.org/content/early/2014/08/14/rsnr. 2014.0021.
19 Monarchia turecka. S. 46.
20 Позіховськая C. Прнмірннк «Монархіі турецькоі» (1678 г.) П. Ріко в колекціі' Музею кннгн та друкарства м. Острог II Берасцейскія кнігазборы: праблемы і перспектывы даследавання: матэрыялы і даклары III Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі (23-24 верасня 2015 г.) / Пад рэд. М. Нікалаева. Брэст, 2016. С. 89-97.
21 Matthews-Grico S. Cialo і seksualnosc. S. 185.
22 Gladkotwarski R. Barwiczka dla ozdoby twarzy Panienskiey. Wilno, 1605; Кавалёў C. Шматмоўная паэзія. C. 320-321. Аўтар твора падпісаўся псеўданімам “Гладкатварскі”, сапраўднае імя аўтара невядомае.
Цела маладой жонкі мела абсалютную сексуальную прывабнасць і важнае значэнне ў шлюбных стратэгіях. У патрыярхальным грамадстве, як правіла, жаніх быў старэйшы за нявесту. Першы шлюб шляхцянак адбываўся ў юным узросце: Зафея Алелькавічаўна Слуцкая выйшла замуж ў 14 гадоў за Януша Радзівіла, Кацярына Трызнянка (1532-1571) у 16 гадоў за Паўла Якаўлевіча Уніхоўскага (1515-1593), Ганна Сапяжанка (1603-1627) у 15 гадоў за троцкага кашталяна Альбрэхта Уладзіслава Радзівіла (1589-1636) і інш.
Але значная розніца ва ўзросце паміж мужам і жонкай магла стаць тэмай для кпінаў. Маршалак ВКЛ Станіслаў Казімір Радзівіл ажаніўся з Марыяй Казімірай дэ Бетунэ ў сувязі з палітыкай каралеўскага двара. На момант шлюбу, у 1690 г., яму было 42 гады, а ёй 13. Розніца паміж сужэнцамі складала 29 гадоў. Радзівіл памёр у гэтым жа годзе, не пакінуўшы нашчадкаў. У наступным годзе Марыя выйшла замуж за маршалка ВКЛ Аляксандра Паўла Сапегу23. Гэта гісторыя стала тэмай для верша:
Na ozenienie Хсіа Radziwill marszalka WXLo
1.	Straszna rzecz y mutema iakas iedzie z wieku
Mieni si? swiat y zmysty w czlowieku
Kocha ieden pi?knosci, rayskie jabiko przyzna
A nie wie ze we wnqtrz proch, smrod, mech, y perczyna.
2.	Tak go obiectum mile slepym uczynilo Ze nie patrzy na koniec tylko na dzis milo Xi^ze marszatek wieki Xstwa Litewskiego Bierze stary dziewczyne cork? Betoniego.
3.	Dwor mu w tym dziewosl?bil dworska polityka Bez rady swoich ledwo wprawila go w Iyka Cos tu xiqze przyiachal zbyc melancholiey Dostales mola wrocisz si? w hypokondryey.
4.	Jesli si? z ciala ze nisz francuskie to cialo B?dzie do kuchni mi?sa gwah potrzebowalo Jesli dla dworskiey laski, wszak wiesz dworskie wzgl?dy Biorg, nie daig fortun, biorg za urz?dy.
5.	Jesli zas dla potomstwa niepewne to loze I walach zrobi zrzebie gdy drygant pomoze Pr?dzey tarn francuz dopchnie nizli twoia sila A ona po staremu zrodzi Radziwila24.
Пра перавагу маладога жаночага цела адзначалася ў народнай юрлівай песні: Сыра ліпа пагарэла, Мая жонка пастарэла.
Я старую замардую, Вазьму сабе маладую25.
23 Nagielski М. Radziwill Stanislaw Kazimierz // PSB. T. 30. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; lodz, 1987. S. 369.
24 Гэты i іншыя вершы ўваходзяць y склад рукапісу, які па запісах і падзеях можна датаваць 90-мі гадамі XVII ст. Зыходзячы з асаблівасцей твораў, можна казаць, што аўтар належаў да набілітзту Рэчы Паспалітай і добра ведаў жыццё тагачаснай шляхты. Рукапіс не ўтрымлівае нумарацыі старонак. ANK, ASang. 246.
25 Federowski М. Lud bialoruski. Т. VI. Piesni. Warszawa, 1960. S. 46.
Пра сексуальную непрывабнасць жанчыны, якая страціла сваю прыгажосць ва ўзросце, напісана на прыкладзе Ізабэлы Тарлоўны, жонкі земскага падскарбія ВКЛ Бенедыкта Паўла Сапегі. Яе раман прывёў да сепарацыі сужэнцаў у 80-х гг.26
Podskarbina Litewska
Вуіа to pewne dama urodliwa I w swych post^pkach az iuz nazbyt zywa Jakiq ze wszytkich stron wierciec pocz?to Wszystkig z niey gladkosc do kata wychn^to Protheusz nie tak w postaci odmienney Jak ona chodzi w odmianie codzienney Nikt o ni? niedba ona chce kazdego Niezna nieboga defekty swoiego27.
Аднак калі жамойцкі кашталян Мікалай Нарушэвіч, якому было прыблізна 37 гадоў, сватаўся да юнай Кацярыны, дачкі полацкага ваяводы Мікалая Радзівіла, то ў адпаведнасці з этыкетам адзначаў яе адоранасць Богам, а не вонкавую прывабнасць: “... раппу woiewodzianki nowogrodzkiey Jey Mczi panny Katarzyny, ktora iest z wielka miar darami Bozskiemiy dzienoscziami panienskimi, z wielkiey pochwalq ... ludzie dobrych obdarzonq". Яна знаходзілася ў апецы троцкага ваяводы Мікалая Крыштафа Радзівіла. Ёй магло быць прыкладна каля 18 гадоў, а можа і менш. Вяселле адбылося ў 1597 г. Пасля смерці Нарушэвіча (1603) Кацярына выйшла другі раз замуж за ўшпольскага старосту Пятра Гарайскага28. Нарушэвіч на той час дасягнуў даволі высокага статусу ў грамадстве і мог прэтэндаваць на шлюб з шляхцянкай з роду Радзівілаў. Тады ён быў удаўцом, меў дзяцей і для другога шлюбу шукаў не ўдаву, а юную паненку.
Шлюб з жанчынай, старэйшай за мужа, успрымаўся негатыўна. Канцлер ВКЛ Леў Сапега адгаворваў будучага польнага гетмана ВКЛ Крыштафа Радзівіла жаніцца з удавой кароннага гетмана Яна Замойскага Барбарай Тарноўскай (1606). Крыштафу было натой час 24 гады, а ёй мінула 40. Сапега раіў пра розніцу ва ўзросце запытаць у пана Сасніцкага, як ён брыдзіцца сваёй бабай і ўпадае ў грэх. Сапега лічыў, што жаніцца трэба з 14ці 15-гадовай дзяўчынай, гэта значна лепш, чым з удавой. Маладая жонка дарасце да сталых гадоў, а старая маладой ужо ніколі не стане. Сапега звяртаў увагу Крыштафа на маладую Хадкевічаўну, якой натой час ужо было 13 гадоў, і на Ганну Кішчанку. Абедзве мелі добрае паходжанне29. Напэўна, гэты ліст паўплываў на рашэнне К. Радзівіла, бо ў гэтым жа годзе ён ажаніўся з Ганнай, дачкой Станіслава Кішкі і Альжбеты Сапяжанкі30.
26Rachuba A. Sapieha Benedykt Pawel // PSB. T. 34/1. Zesz. 143. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 589.
27 ANK, ASang. 246.
28Ліст Мікалая Нарушэвіча да троцкага ваяводы Мікалая Крыштафа Радзівіла, 26 красавіка 1597 г. AGAD, AR. dz. V, sygn. 10264, k. 14—16; Dzifgielewski J. Naruszewicz Mikolaj // PSB. T. 22. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk, 1977. S. 570; Lulewicz H. Radziwill Mikolaj // PSB. T. 30. Wroc­law; Warszawa; Krakow; Gdansk. Lodz, 1987. S. 348.
29 Archiwum domu Radziwillow. T. VIII. S. 235-237.
311 Wisner H. Radziwill Krzysztof П PSB. T. 30. Wroclaw; Warszawa; Krakow, Gdansk; Lodz, 1987. S. 282.
Як бы ні апісвалі жаночую цноту, рысы характару і прыгажосць, але найбольшую прывабнасць для мужчын, згодна з паэтам Даніэлем Набароўскім, меў яе “смак усярэдзіне”31. Ф. Скарына з “Найвышэйшай песні Саламонавай” змясціў наступны верш, звязаны з жаночым нізам: "Оградь замкненый й кладезь запчатаеный”3-. Аднак у яго выданне не ўвайшоў наступны верш, які ёсць у Берасцейскай Бібліі 1563 г.: “Szczery twoie iako sad pomagranatowy, z owocy slodkiemi z cyprysyy z spikanardy (6:13)”33. Нагадаем, што тагачасная жаночая вопратка (сукня) закрывала нават пантофлі34. Калі мужчына не мог пабачыць цела, то для яго было шмат магчымасцей для фантазіі.