Легендарныя героі беларускай гісторыі ХІ-ХІХ стст.
Выдавец: Звязда
Памер: 336с.
Мінск 2020
Убачыўшы велізарнае войска пад сненамі іх горада, пскавічы пачалі рыхтавацца да смерці. Вырашылі сустрэць яе ў баі. Даўмонт прывёў усіх сваіх дружыннікаў у храм Святой Тройцы. Усклаў меч на алтар і са слязьмі звярнуўся да святога Дявонція з просьбай аб выратаванні Пскова. Старан-ігумен Ісідор блаславіў князя і ўсіх абаронцаў, а потым надзеў на Даўмонта пояс з мячом.
Дзесянь дзён ішла бітва за Пскоў. Нібыта марскія хвалі, абрушваліся асаднікі на крапасныя сцены, ярасна білі ў брамы таранамі, караскаліся па лесвіцах, і... падалі пад градам стрэл, камянёў, патокаў кіпню і гарачай смалы. У адной са схватак на сйяне сышліся князь і магістр. Даўмонт разануў праціўніка па твары...
Праз дзесяць дзён на дапамогу пскавічам падаспеда наўгародскае войска. Крыжакі больш не спадзявадіся на перамогу і паспяшадіся заключыць мір. За кожны дзень асады пскавічы патрабаваді ў ордэна год мірнага жыцця. Цедых дзесять гадоў пасдя гэтага крыжаносцы не смеді ступаць на зямді пскавічоў.
У часы Даўмонта сяброўства дічыдася найвядікшым дарам Нябёсаў. Гасподзь пасдаў князю сапраўднага сябра, сына Аляксандра Неўскага, Дзмітрыя. Упершыню сусрэдіся яны дя сцен Ракавора, дзе яны разам бідіся супраць крыжакоў. Неаднойчы потым прыходзіді князі адзін аднаму на дапамогу.
У 1270 годзе вядікі князь Яраслаў Яраславіч, дзядзька Дзмітрыя, які зайздросціў сдаве Даўмонта і народнай дюбові да яго, прысдаў у Пскоў на яго месца свайго стаўденіка — юнага князя Айгуста, сына Таўцівіла, дадёкага сваяка Даўмонтава. Пскавічы засумаваді, аде ісці супраць сдова вядікага князя не рашыдіся. Даўмонт таксама не хацеў сварак і крыві. Тады за сябра вырашыў уступіцца Дзмітрый Адяксандравіч. I яму ўдадася пераканаць дзядзьку, што, замяніўшы вопытнага палкаводца на бязвусага хдапчыску, ён падвергне паўночныя рускія земді вялікай небяспецы. I Даўмонту было вернута пскоўскае княжанне.
А ў 1281 годзе Дзмітрый Аляксандравіч апынуўся ў бядзе. Малодшы брат яго, Андрэй, пазайздросціўшы, што пасля смерці двух дзядзькаў менавіта Дзмітрый атрымаў ад татарскага хана ярлык на вялікае княжанне, паехаў у Арду і абгаварыў Дзмітрыя перад ханам. Данёс пра тое, што сапраўды было, але шмат дадаў да гэтага і няпраўды. Раз’ярыўся хан, даў войска сваё Андрэю.
I прывёў зайзроснік Андрэй на Русь вялікую бяду. Западалі рускія гарады. Мурам... Суздадь... Уладзімір... Растоў... Цвер... Князь Дзмітрый Адяксандравіч спрабаваў трымаць абарону ў дюбімым сваім горадзе — Пераясдаве. Аде татары ўсё роўна ўзяді горад, учыніўшы на вудіцах яго гвадт і забойствы. Здарыдася гэта ў снежні 1281 года, якраз перад святам Ражаства Хрыстова. У гэты дзень цэрквы быді зачынены, замест вясёдых песень ды радасных віншаванняў у Пераясдаве чудіся стогны і пдач. Тодькі захопнік Андрэй разам з татарамі піраваў у гэтыя дні.
А Дзмітрый з сям’ёй выратаваўся. Яго таемным ходам з горада паспеді вывесні верныя людзі. Кінуўся Дзмітрый з сям’ёй у наўгародскія землі. Але наўгародны не захацелі прыняць яго. Яны крыўдавалі на Дзмітрыя. He так даўно пабудаваў ён у іх землях крэпасйь Капор'е і размясціў там сваю дружыну. Грамадзяне Вялікага Ноўгарада звыкліся думаць, што ўсё на іх землях з’яўляецца іх уласнасцю. Узнік канфлікт. Дзмітрый настаяў на сваім, прымяніўшы сілу. Цяпер жа, пабачыўшы вялікага князя ў такім становішчы, наўгародцы асмялелі. Яны схапілі баяр Дзмітрыя, а таксама ўзялі ў заложніцы і яго дачок.
— Вызвалім іх тады, калі твае дружыннікі пакінуць Капор’е, — заявілі яны і прагналі князя.
Даведаўшыся пра бяду сябра, Даўмонт неадкладна выступіў з пскавічамі на дапамогу. Яму ўдалася прабіцца да Капор я і правесйі за крапасныя муры Дзмітрыя. Цяпер трэба было забраць вялікакняжаскую казну, болыная частка якой знаходзілася ў Дадазе. Яна магла спатрэбінна, бо князь мусіў змагашда за вяртанне свайго прастола. Але пасля таго як Даўмонту ўдалася захапінь казну, Капор’е абкружылі з усіх бакоў наўгародскія воіны.
Братазабойства пскоўскі князь не хайеў. Даўмонт параіў Дзмітрыю пакінунь Капор’е і ехаць да яго ў Пскоў. Дзмітрый паслухаўся мудрай парады. Калі дружыннікі выйшлі з крэпасці, наўгародцы зраўнялі яе з зямлёй.
Верныя свайму слову, яны адпусцілі Дзмітрыевых баяр і вярнулі яму дачок. Адна з іх, Марыя, так спадабалася Даўмонту, што хутка «прасіў за сябя князь Даўмонт у вялікага князя Дзмітрыя Аляксандравіча дачку князёўну Мар’ю». Благаславіў іх на каханне і шчасце князь Дзмітрый. А хутка і гаснінны Пскоў пакінуў. Даведаўся ён, што татары, абрабаваўшы горад, вярнуліся ў Арду, і паспяшаўся ў Пераяслаў.
Даўмонт заставаўся верным сябрам Дзмітрыя і падтрымліваў яго ў барацьбе з уладалюбным Андрэем да самай Дзмітрыевай смерці ў 1294 годзе. 3 княгіняй жа Марыяй жылі яны доўгія гады ў каханне і разуменні. I памерлі хаця не ў адзін дзень, але ў адзін год. У шлюбе нарадзіўся ў іх сын Давыд, які, як і бацька яго, стаў магутным ворагам крыжаносцаў.
Доўга браты ордэна не трывожылі Пскова. Але князь не забываўся пра іх. Ен паклапаціўся аб тым, каб зрабіць свой горад непрыступным. I ўзвёў вакол Пскова каменную сцяну, самую магутную ва ўсёй рускай зямлі.
У 1299 годзе магістр Дівонскага ордэна зноў прывёў сваіх рыцараў пад Пскоў. Яны спалілі пасады, перабілі ўсіх жыхароў, не шкадуючы ні жанчын, ні малых дзяцей. Разрабавалі манастыры, што знаходзіліся ў ваколіцах Пскова, жорстка расправіліся з іх насельнікамі.
Даўмонт, да таго часу ўжо сівы васьмідзесяцігадовы стары, узгадаўшы святога Дявонція, вывеў сваю дружыну супрань злодзеяў, якія прыкрывалі свае бясчынствы імем Хрыста.
Пскавічы сутыкнуліся з варожым войскам на березе ракі Вялікай, змялі іх і загналі ў ваду. Нямала нямецкіх рынараў знайшлі тут сваю смерць. Многія здаліся ў палон. Даўмонт выкдікаў на паядынак закаванага у жалеза з галавы да ног магістра і параніў яго ў галаву.
Праз некалькі месяцаў пасля гэтай слаўнай перамогі князя Даўмонта не стала. Пскоў наведала Чорная смерць — чума. Менавіта яна, а не варожы меч, абарвала
жыццё адважнага героя. Аплакаўшы Даўмонта, жонка яго, Марыя, прыняла пострыг у Іаана-Прадцечанскай абіцелі, стаўшы інакіняй Марфай, і праз некалькі месяцаў, 8 лістапада 1300, стаўшы ахвярай чумы, адправілася за мужам сваім. Руская правасдаўная царква кананізавала князя і княгіню. Іх выявы захавадіся на сдавутым абразе Божай Маці Вялікай Панагіі (Аранты Мірожскай), зробденым кадісьці па заказе Даўмонта.
Пасдя князя застаўся пскавічам і яго сдавуты меч, які стаў гістарычнай рэліквіяй Пскова. Поясам з гэтым мячом апаясвалі князёў, запрошаных на пскоўскі пасад, яго абносілі вакол крапасных сцен пад час варожых аблог, верачы, што душа святога Даўмонта абароніць родны горад.
Неператожны
Давьш Гарадзенскі
Давыд Гарадзенскі... Як жа доўга гэтае імя было ў забыцці! Чытаді шкодьнікі ў кнігах па гісторыі пра вядікіх ратаборцаў Еўпація Калаўрата, Адяксандра Неўскага, Данілу Гадіцкага, Дзмітрыя Данскога, шчыра захапляліся іх мудрасцю, адвагай, мужнасцю і адданасцю роднай зямді. I не ведаді, што па нейкай бязгдуздай выпадковасці з сдаўнай дружыны гэтых сдавянскіх багатыроў дюдская памяць выкдючыда аднаго з самых вартых сыноў Бедай Русі. Але, бачна, не толькі на Нябёсах — і на зямді ёсць месца вышэйшай справяддівасці. I праз стагоддзі ўдадася знайсці і зрабіць усенародным здабыткам детапісныя сведчанні пра подзвігі выдатнага падкаводца XIV ст.
Сёння мы ўжо не можам уявіць сабе гісторыю нашай Радзімы без гэтай вырванай быдо з яе старонкі. Без мяча Давыда, які ўздымаў на праведную барацьбу з крыжаносцамі землякоў і адзінаверцаў. Без гарадоў, якія, паверыўшы ў сіду і непераможнасць свайго абаронцы, не здавадіся ворагу. I без прыгожага, узвышанага кахання сдаўнага героя да дачкі Гедыміна.
Давыд быў мадодшым сынам пскоўскага героя, князя Даўмонта, радасцю і гонарам апошніх гадоў яго жыцця. Ратуючыся ад усобіцы, пакінуў Даўмонт, князь Нальшанскі, радзіму і непрыкаяным воінам прыехаў у Пскоў. Тут, стаўшы служыдым князем, спазнаў ён славу, радасць са-
праўднай дружбы, святло сапраўднага кахання. Юная князёўна Марыя Дзмітрыеўна, унучка Адяксандра Неўскага, стада яго жонкай і маці Давыда.
3 маденства хлопчыка выхоўваді як воіна. Яго вучыді страдьбе з лука, верхавой яздзе. Ён выдатна валодаў мячом, кап’ём, шастапёрам. Жыццё «ля стрэмені бацькі» прывучыла Давыда да шматдзённых паходаў, да начовак у любую пару года, у любое надвор’е пад адкрытым небам. Даўмонт-Цімафей з нейкім трывожным прадчуваннем спяшаўся перадаць сыну ўсе свае веды, усё майстэрства. Ен быццам адчуваў, што Давыд хутка застанецца адзін.
Заразіўшыся ў 1299 годзе чумой, якая нечакана накрыла Пскоў, стары князь паспеў яшчэ перадаць Давыду сваё завяшчанне і апошнюю волю. Толькі тры настаўленні даў ён на смяротным ложку сыну свайму: не здраджваць тым, каму кляўся ў вернасці; ніколі не мірыцца і не братанца з крыжакамі; памятаць, што ў кожнага чалавека павінна бынь радзіма. I добраславіў Давыда вярнуцца ў тую зямлю, адкуль узяў пачатак ягоны род.
Бацькоўскія Нальшаны ў той час ужо ўваходзілі ў склад Вялікага Княства Дітоўскага, створанага Віненем. Насцярожана прыняў Давыда Вінень. Падазрона выглядаў прыезд сына Даўмонтавага туды, адкуль ратаваўся ўцёкамі банька. I гэта ж менавіта Даўмонт падчас аднаго з паходаў сваіх сышоўся ў бойцы з Віценевым бацькам Гердзенем. Гердзень загінуў. Да таго ж Даўмонтаў сын ад першага шлюбу Полюш, які ўжо некалькі гадоў як перайшоў на бок крыжаносцаў, здзяйсняе разбойныя набегі на Віценеву дзяржаву. I хоча Полюш ні больш ні менш, як сесці на вялікакняжацкі прастол.
Вінень вагаўся: ці прыняць яму дружбу Давыда? Henna падказвала яму, што юнак гэты — шчыры і сумленны. У дадатак аказаўся ён добра навучаным воінам, які можа, нягледзячы на малады ўзрост, стаць на чале войска. Такога лепш трымаць у саюзніках, чым у прайіўніках. I Віцень працягнуў руку Давыду...
Давыд даў кдятву васальнай вернасці Віценю і брату яго Гедыміну, і тыя дітасніва прыняді кдятву гэтую. Аднак неразуменнем і непрыняццем сустрэді яны ўсяго праз паўгода юнага воіна, які прыйшоў прасіць у жонкі Гедымінаву дачку Біруту. Паданне сцвярджае, што Давыд і Бірута сустрэдіся ў Кернаўскім замку Гедыміна і, як пабачыді адно аднаго, так і пакахалі. Быдо Біруце ў той час усяго 14 гадоў, а Давыду — 17.
КНІГІ ОНЛАЙН
