КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Пасадзіла яго ўжо пяром пісайь, Пісьмо яму ў навук пайшло. А і будзе Волх лзесяці гадоў, У тыя часы далучаўся Волх ла прамудрасйяў: А й першай мудрасні вучыўся Абарочвацца ясным сокалам; А й другой мудрасйі вучыўся ён, Волх, Абарочвацца серым воўкам; А й трэцяй мудрасні вучыўся Волх Абарочваййа гнядым турам-залатыя рогі... Цікава, але народ «памятае», што княжыча да навук далучала менавіта маці. Банька ж, зразумела, клапаціўся бодьш пра тое, каб выхаваць з Усяслава свайго пераемніка — воіна і правіцедя. I доказам гэтаму могуць быць наступныя радкі быдіны: А і будзе Волх у дванаішаць год, Стаў сабе Волх-ён дружыну падбіраць: Дружыну падбіраў тры гады, Ён набраў дружыны сем тысячаў; Сам ён, Волх, меў пятнаццаць гадоў, I дружына ўся яго па пятнаййаці гадоў. Сем тысяч — безумоўна, фальклорная дічба, казачнае, эпічнае перабодыпанне. Гадоўнае тут — факт. Юны княжыч з дазводу банькі збірае дружыну з модадзі, якую ўзначадьвае сам. У скдад яе, без сумнення, уваходзіді не толькі падачане, аде і варагі. Гэтыя прафесійныя ваяры ахвотна наймадіся на службу да ўсходнесдавянскіх князёў. Вядома, што Брачысдаву сдужыді нарвежцы. А Усясдаў, хутчэй за ўсё, набраў сабе датчан. Бо так ужо здарыдася, што мноства іх пасдя смерці Кнута Вядікага, утварадьніка першай варажскай імперыі, які здолеў аб’яднаць пад сваёй рукой не толькі ўсе скандынаўскія краіны, аде і частку Англіі сталі беспрытульнымі выгнанцамі. Імперыя Кнута адразу ж развадідася. Данію падпарадкаваў сабе нарвежскі конунг Магнус. Тыя, хто не жадаў сдужыць яму, пакінуді родныя мясціны. Рассеядіся ў розныя краіны. Процьма іх апынудася ў Польшчы. Нямала магло знайсні прытулак і ў Полацку, дзе княгінею была родная сястра Кнута і дзе яны маглі разлічвань на цёплы прыём. Княжыч са сваёю дружынай, без сумнення, удзельнічаў у паходах бацькі. Але здзяйсняў і самастойныя паходы. Маладая славяна-варажская дружына Усяслава вылучалася незвычайнай мабільнасцю, бо полацкі княжыч ў паходах не абцяжарваў сябе абозам, а харчаваўся са сваімі дружыннікамі тым, што ўдавалася здабынь ім на сваім шляху: А й б’е ён зверы сахатыя, А й ваўкам, мядзведзям ратунку няма, А й собалі, барсы любімы кус, Ен зайцам, лісійай не грэбаваў. Распавядаючы пра паходы маладога Усяслава, можна выказвань розныя гіпотэзы, але ў крыніцах, якія пакуль што маюцца пад рукою ў нашых даследчыкаў, канкрэтна названы толькі два напрамкі — у Тмутаракань (паводле «Слова аб палку Ігаравым») і ў Індзейскае царства (паводле быліны пра Волха Усяслава). Наколькі рэальнымі могуць бынь гэтыя паведамленні? Паспрабуем разабрацца. I вось Тмутаракань. Цёплы горад з разнастайным насельніцтвам на Таманскім паўвостраве, сталіца Тмутараканскага княства. Гісторык Леў Гумілёў распавядае: «У сярэднявечнай Тмутаракані жыць было зусім не сумна. Па Чорным моры плылі грэчаскія караблі з расшытымі золатам тканінамі, салодкім віном, адточанай зброяй, з тым каб на зваротным шляху нагрузіцца скіфскім збожжам і скурамі. 3 боку Азоўскага мора да прыстані прычальвалі лаллзі, поўныя серабрыстай рыбы. На ўсходзе пасвіліся статкі кароў і авечак... А над усёй гэтай ведіччу рассцілаўся блакітны шацёр бязвоблачнага неба». Багатая Тмутаракань па колькасці насельніцтва была пераважна хазарскім горадам, і хазары імкнуліся да саюзу з рускімі князямі і візантыйскімі базілеўсамі. Яны ў свой час падтрымалі брата Яраслава Мудрага, малодшага сына Рагнеды Мсціслава ў яго жаданні стаць тут князем. Супраніўленне аказалі рускаму князю толькі вольналюбівыя горцы касогі (чаркесы) і ясы (асяніны). Самага моцнага і аўтарытэтнага з горскіх князёў, магутнага волата Рэдзедзю, Мсціславу давялося перамагаць у двубоі. I толькі пасля таго, як Рэдзедзя быў забіты, касогі і ясы, якія паважалі адно права найманнейшага, згадзіліся прызнаць уладу Мсціслава над сабой. Гэтак жа як некалі Усяславаў бацька Брачыслаў, Мсціслаў Тмутараканскі выступаў супраць Кіева, патрабуючы ад Яраслава падзелу ўлады. Прайграўшы Мсціславу бітву пад Діственам, Яраслаў згадзіўся прызнань брата суправіцелем. Такім чынам, некаторы час на Русі існаваў своеасаблівы трыўмвірат: Яраслаў, Мсціслаў, Брачыслаў. Што ж і калі раптам здарылася, каб, паводле слоў аўтара «Слова аб палку Ігаравым», «Усясдаў князь дюдзей судзіў, князям гарады вылучаў, а сам уначы ваўком рыскаў: з Кіева дабягаў да першых пеўняў да Тмутаракані, вялікаму Хорсу шдях ваўком перабягаў»? Даследчыкі, якія мяркуюць, што судзіць людзей і вылучаць гарады князям Усяслаў мог, толькі будучы кіеўскім правіцелем (ён атрымаў кіеўскі стол у сталым веку ўсяго на некалькі месяцаў), пэўна, не маюць рацыі. Бо нідзе ў летапісах не згадваецца пра тое, каб рускія князі па Усяслававай волі вымушаны былі мяняць гарады свайго княжання. Ды і Тмутаракань у часы кіеўскага праўлення Усяслава была адсечана ад усходнеславянскіх земляў полаўцамі, якія прыйшлі ў прычарнаморскія стэпы і перакрылі нашым продкам шлях да ўзбярэжжа. Як жа тады супаставінь з гэтымі звесткамі ўсё сказанае ў славутай першакрыніны? Ды вельмі проста. У гісторыі Тмутараканскага княства быў момант, калі ў справы тамтэйшага люду мусіў умяшацца Кіеў. I чалавек, які з’являўся прадстаўніком Кіева, павінны быў і людзей судзіць, і разбірацца з правамі тутэйшых князёў. Безумоўна, касожскіх і яскіх. У 1036 годзе памёр не стары яшчэ Мсцісдаў. Спадчынніка мужскога поду ён пасдя сябе не пакінуў. Але быда дачка, дзедя даду з касогамі выдадзеная ў свой час за сына пераможанага Рэдзедзі. Апасаючыся, што Мсцісдаваў зяцькасог стане князем ў Тмутаракані, Ярасдаў мусіў паспяшацца туды з войскам і, прадэманстраваўшы сіду, хутчэй прызначыць намесніка. Але нечакана на Кіеў у адсутнасць ягонага правіцедя абрынудіся печанегі. Адстаяць яго дедзь удадося, ды і тое толькі з дапамогай варагаў і сдавенаў, якіх прывёў з Ноўгарада Ярасдаў. Пакідаць у такі небяспечны час сваю сталіцу князю быдо недьга. Сцены Кіева трэба быдо тэрмінова ўмацоўваць. А Ярасдаў вырашыў і наогуд пашырыць тэрыторыю сваёй стадіцы, прычым так, каб нядаўняе поде бою з печанегамі ўвайшдо ў межы горада. Лагічна быдо б выказаць меркаванне, што ддя вырашэння тмутараканскага пытання Ярасдаў звярнуўся да саюзніка і суправіцедя Брачысдава. А Брачысдаў цадкам мог даверыць справу сыну. Чаму? Ды хаця б таму, што верыў у сынава вайсковае майстэрства. He сумняваўся ў яго здодьнасцях і вялікі князь. У Кіеве да дружыны Усяслава маглі далучыцца мясцовыя «шукальнікі прыгод». I хтосьці з давераных асоб Яраслава, хто б засведчыў правамоннасць дзеянняў поланкага княжыча як прадстаўніка Яраслава. Усяслаў са сваімі юнымі воінамі на дзіва хутка пераадолелі шлях з Кіева ў Тмутаракань — скакалі, не спыняючыся на ноч, адпачываючы ўрыўкамі. Прыбылі да горада на світанку і, калі жыхары Тмутаракані прачнуліся, Усяслаў ужо чакаў іх на княжацкім месны, гатовы абвясніць волю Яраслава. Такая хуткасць была вынікам цудоўнай фізічнай падрыхтоўкі і дысцыпліны. Але ўражаныя сучаснікі ўспры- нялі тое, што адбылося, як хітрыкі ваўкалака. I ўвесь час, пакуль юны Усяслаў знаходзіўся ў Тмугаракані, назіралі па начах, ці не абарочваеіша ён ваўком, каб гойсаць па наваколлях. Пытанне — якая карысць Брачыславу і Усяславу ў іх удзеле ў лёсе Тмутараканскага княства? Безумоўна, нейкія абянанні з боку Яраслава павінны былі быць выказаны. На тэрыторыі Мсціслава прэтэндаваць Брачыслаў не мог — падзел іх паміж Мсціславам і Яраславам адбыўся ўжо пасля тэрытарыяльнага пагаднення Яраслава з Брачыславам. Але як будунь падзелены рускія землі пасля Яраслававай і Брачыслававай смерці? Калі па старшынстве — першым з іх спадчыннікаў з’яўляецца Яраславаў сын Уладзімір (менавіта ў 1034 годзе ён быў урачыста накіраваны банькам на княжанне ў Ноўгарад — падчас нападу печанегаў Яраслаў якраз быў у Ноўгарадзе з сынам), а другім — Усяслаў. Маладзейшыя за яго былі Ізяслаў Яраславіч, Святаслаў Яраславіч, Усевалад Яраславіч, Ігар Яраславіч і Вячаслаў Яраславіч. Ці прызнае Яраслаў за Усяславам права на другі па значэнні горад Ноўгарад, калі Уладзімір сядзе на кіеўскі стол? Наўгародскія землі мяжуюць з Полацкімі, дык чаму б і не? Меркаванне выглядае ідалкам дапушчальным. У адрозненні ад паведамлення пра тмутараканскі паход, якое ў той ці іншай меры даследчыкі ўсё ж бяруць на веру, быліннае згадванне пра паход «індзейскі» выглядае казачным. Але ў рускіх народных казках Індыя сустракаецца нячаста, а ў былінах, за выключэннем «Садко», і наогул больш нідзе. Быліны значна часцей распавядаюць пра барацьбу багатыроў з татарамі (называючы гэтак, дарэчы, усіх ворагаў-качэўнікаў). У цыкле ж пра подзвігі Волха Усяслава — перамога над «індзейскім царом» — галоўны сюжэт, галоўны повад для праслаўлення героя. Можна нават сцвярджаць, што менавіта праз гэты паход, з прычыны гэтай дзіўнай, незвычайнай, экзатычнай перамогі рускага князя-волата ён і запомніўся народу. Тут не можа быць выпадковасці. I наўрад ці народ «перабдытаў» «індзейскага цара» з печанежскім ці палавейкім ханам. Аде дасдедчыкаў бянтэжынь тое, што, паводде быдіннага апісання, Індыя надта падобная да мусульманскай краіны, а амбіныі нара выяўдяюцца наступным чынам: Індзейскі цар апранаецйа, А хваліцца-пахваляенйа, Хоча Кіеў-град (у інш. версіі Царграл. — Аўт.) за шчытом увесь узяць, А божыя цэрквы на дым пусціць I чэсныя манастыры разбурыць. Што ж гэта за індзейскі цар такі? Звернемся да сусветнай гісторыі. Тая вялікая дзяржава Індыя, якую сёння мы бачым на картах свету, у Сярэднявеччы не існавада. Уся гэтая тэрыторыя быда падзедена на княствы вядікія і малыя, добрасуседскія і варожыя, з рознымі вераваннямі і мовамі, з рознымі традыцыямі і нават розным кодерам скуры ў дюдзей. У VII стагоддзі княствы Паўночнай Індыі на кароткі час аб’яднадіся, і пануючай рэлігіяй на гэтых землях стаў індуізм. Але ўжо з 712 года на землі гэтыя сталі мэтанакіравана здзяйсняць свае набегі мусульмане, якія ў X стагоддзі стварылі ў Газні (сучаснай частцы Афганістана) моцную дзяржаву. У XI стагоддзі правіцель гэтай дзяржавы, амбіцыйны і неўтаймаваны Махмуд Заваёўнік, абвясніў сваёй місіяй распаўсюджванне «адзіна правільнай веры», ісламу, па ўсім свеце. Лёс спрыяў Махмуду. Ён пашырыў межы сваёй дзяржавы ад Ірана і Каспійскага мора да ракі Ганг і ад Аральскага мора да Раджапунты. Махмуд лічыў сябе правінелем не толькі Індыі, але і Персіі. Пры двары яго вялікі персідскі паэт Фірдаўсі ствараў свой вялікі твор «Шах-намэ» і пісаў медыцынскія трактаты вялікі ўрач Ібн Сіна. Махмуд Заваёўнік памёр у 1030 годзе. Але яго наступнік Масуд I, які правіў да 1041 года, меў гарачае жаданне працягваць