Легендарныя героі беларускай гісторыі ХІ-ХІХ стст.
Выдавец: Звязда
Памер: 336с.
Мінск 2020
экспансію мусудьманства. Аднак пры ўсёй амбіцыйнасці ён быў яўна менш харызматычнай асобай. Гэта адчулі скораныя народы прыкаспійскага рэгіёна, суседняя Візантыйская імперыя, індыйскія княствы. Пачадіся паўстанні, лакадьныя ваенныя канфдікты.
Імперыя Газневідаў стада губдяць сваю мон, і разам з тым патроху тэрыторыі. У гэты працэс мог дёгка ўмяшацна дюбы ваяр з бодын-менш падрыхтаваным войскам. Паўстаць на бок адной з варожых груповак, зрабіць шэраг нападаў на земді Масуда і, каді пашанцуе, з вядікімі трафеямі вярнуцца дамоў. Быдіна пра Водха Усясдава сцвярджае, што князю ўдадося захапіць стадіцу «сдаўнага царства індзейскага», забіць правіцедя — «цара індзейскага Садтыка Стаўрудьевіча», заняць яго прастод, ажаніцца з яго ўдавой, царыцай Аденай Адяксандраўнай і надзвычайна ўзбагаціцца.
Ён злата-срэбра выкаціў,
А й коней, кароў табуном лзяліў.
А на ўсякага брата па стр тысячаў.
Што з гэтага ўсяго можа быць рэадьнасцю? Безумоўна, захоп вядікага горада, забойства правіцедя гэтага горада Садтыка (імя дакдадна ўсходняе) — пэўна, тое быў намеснік Масуда I, узбагачэнне і нават жаніньба. У гарэмах газнявідскай знаці быдо нямада высакародных хрысціянак, якія трапдяді туды супраць сваёй воді і супраць воді родных сваіх — проста як паданянкі. Адена Аляксандраўна магда быць грузінскай ці то армянскай князёўнай, а аднапдяменнікі яе цадкам магді аказацца ў шэрагах саюзнікаў подацкага князя падчас гэтага паходу.
Саюзнікамі ддя нападу на «нара індзейскага» ахвотна сталі б і курдскія князі-вогнепакдоннікі, якія жорстка супраціўдядіся насаджэнню асманамі мусудьманства ў прыкаспійскім рэгіёне.
А каб сумненні ў магчымасці «індзейскага» паходу і зусім пакінуді нас, варта звярнуцца да такой канкрэтнай
навукі, як археалогія. У 1965 годзе каля вёскі Гараўляны Глыбоцкага раёна былі знойдзены два скарбы, прыхаваныя ў сярэдзіне XI ст. У адным з іх — акрамя юведірных упрыгажэнняў і заходнееўрапейскіх дэнарыяў — 220 арабскіх дырхемаў. У другім — 134 дырхемы. Прысутнічаюць фрагменты дырхемаў у скарбе, знойдзеным на ўскраіне вёскі Дзяшяныя Капыдьскага раёна (гэты скарб быў ухаваны кадя 1050 года). Ёсць дырхемы ў двух скарбах, знойдзеных яшчэ ў 1898 і 1903 гадах каля вёскі Стражавічы Чашніцкага раёна. Гэтыя скарбы быді закапаны гаспадарамі сваімі кадя 1040 і кадя 1045 гадоў. У першым з іх сярод іншых грошай і каштоўнасцей — 48 дырхемаў, у другім — 46. Усе вёскі гэтыя быді на тэрыторыі Подацкага княства, і значыць, дырхемы магді быць здабыты падчас паходу воінаў Усясдава на арабаў-газнявідаў.
3 дакдаднасцю аднаўдяючы даты тмутараканскага паходу Усясдава, мы не можам пакудь вызначыць дату паходу «індзейскага». Мяркуючы па датах захавання скарбаў з дырхемамі, можна разважаць толькі, што тое адбыдося да 1040 года. У 1044 годзе памёр Брачысдаў, і Усясдаў мусіў прыняць полацкае княжанне. Аднак некаторыя звесткі дазвадяюць снвярджаць, што пэўны час і пасдя байькавай смерці Усясдаў здзяйсняў дадёкія і авантурныя паходы, пакідаючы замест сябе кіраваць Полацкам бацькавага папдечніка, варага Эймунда. У прыватнасці, пра тое сведчыць і сдавутая «Эймундава сага», якая сывярджае, што Эймунд княжыў у Подацку; і паведамленне гісторыка Т. Торфея, які ў «Псторыі Нарвегіі» сцвярджае, што нейкі ўдадар нарвежскі Годьфдан жаніўся на дачнэ «расійскага правіцедя» Эймунда Адьмвейге.
Сваё кіраванне Усясдаў распачаў з пашырэння тэрыторыі Полацкага княства на захад. Галоўнай жыццёвай артэрыяй Полацка была Заходняя Дзвіна, таму Усяслаў Брачыславіч імкнуўся валодаць ёю ад вытокаў да вусця. Але ўздоўж берагоў Заходняй Дзвіны жыло нямала розных язычніцкіх плямён: лівы, земгалы, куршы, латгалы, селы
і літва. Усяслаў скарыў, зрабіўшы сваімі даннікамі, адных, уступіў у саюз з іншымі, і ў выніку Полацкае княства атрымала выхад да Балтыйскага мора. Гэта давала цудоўныя магчымасці для ганддю. Але трэба быдо ўтрымліваць захопленыя пазіцыі. I князь узвёў па ходзе гэтага воднага шдяху дзве крэпасці-фарпосты Герсіку і Кокнес (Кукейнос), якія хутка ператварыдіся ў гарады. Крыху пазней, у пачатку 1050-х гадоў, Усяслаў закдаў яшчэ адзін фарпост на мяжы сваіх зямедь. Гэта быда Лоская крэпасць у басейне ракі Бярэзіна.
У 1052 годзе памёр старэйшы сын Ярасдава Уладзімір — Усясдаў стаў старэйшым па ўзросце пасдя Ярасдава князем. У 1054 памёр сам Ярасдаў. Згодна з яго апошняй водяй, сыны яго падзядіді рускія земді паміж сабою і сваімі дзеньмі. Ніякіх новых земдяў пры гэтым перадзеде Усясдаў не атрымаў. Зрэшты, як самы старэйшы з рускіх князёў, ён мог бы цяпер прэтэндаваць і на кіеўскі прастод. Але хітры Ярасдаў, магчыма, прадчуваючы тое, Кіеў нікому канкрэтна не адпісаў, наказаўшы сынам правіць у гэтым горадзе сумесна. Ці спрабаваў нейкім чынам Усясдаў адстойваць у тыя часы свае правы? Звестак пра тое няма. Наадварот, у 1060 годзе, згодна з детапісамі, Усясдаў разам з Ярасдавічамі хадзіў у паход на торкаў. Ці не значыць гэта, што спярша да Кіеўскага сумеснага княжання быў дадучаны і Усяслаў? Аднак пазней ва ўзаемаадносінах родзічаў нешта зламалася, а з якой прычыны і калі менавіта — наўрад ці магчыма цяпер аднавіць.
Хаця што датычыць гістарычнай навукі, то тут заракацца не даводзіцца, бо заўжды ёсць магчымаснь нечакана адкрыць новы пісьмовы дакумент. Такі дакумент, напрыклад, удалося выявінь у 1990-х гадах у кнігасховішчы маскоўскага Цэнтральнага дзяржаўнага архіва Старажытных актаў айчыннай даследчыцы Марыне /Ііннікавай. Гэта аказаўся ўрывак аповеду пра Усяслава Чарадзея, які выпадкова патрапіў у рукапіс «Ступеннай кнігі» XVII стагоддзя. Урывак падзелены на чатыры часткі, кожная з якіх прыводзіць пэўны эпізод з часоў праўлення Усяслава. fa-
лоўная асаблівасць рукапісу — сведчанні яго ўнікальныя, бо ў летапісах не згадваццца.
Першы кавалак тэксту прысвечаны ўзаемаадносінам полацкага князя з язычніцкім жраном па імені Воўк. Зняволены за нейкія правінкі Усяславам жрэц прапаноўвае князю ўзяць удзел у магічным рытуале, які мусіць прынесні полацкаму ўладару непераможнаснь.
«Кажа Воўк Усяславу: вось табе, княжа, полымя нябеснае запаленае, у якім жалеза, калі загартуецца, ніколі не разломііша, а гэта кроў цмокава (які Еву прамаці спакусіў). Памачы ж ў ёй тройчы дзіду, а гэтаксама ж валоссе з галавы тваёй дай на ахвяру богу бацькоў нашых, тады дзяржава твая ніколі не разбурыцца праз мон ейную!»
Усяслава зацікавіла сказанае, але як хрысйіянін ён адмовіўся ад прынясення валасоў у ахвяру паганскім багам. Тады жрэц прадказаў яму варожасць іншых князёў, перамагчы якіх Усяслаў не зможа, як бы ён ні стараўся. Раззлаваны Усяслаў загадаў зноў зняволіць Ваўка.
У другім урыўку перад чытачом паўстае іншы жрэц, Мантый, таксама вязень Усяслава. Палачане занепакоены загадкавай астранамічнай з’явай, якая, ім падаецца, прарочыць бяду («...была праява ў Месяны цудоўная...»), і князь збірае лепшых мужоў сваіх на раду. У рэшце рэшт пасля доўгіх спрэчак вырашана выцягнуць з вязніцы «чараўніка на імя Мантый», бо «быў нямоцны Усяслаў» (трэба думаць, не целам, а духам, што згадзіўся раіцца з язычніцкім чарадзеем). Мантый згаджаецца прадказваць толькі за абяцанне волі. Усяслаў гаворынь няпэўна: «Душы тваёй не ўчыню благога!» Чараўнік прадказвае бяду ворагам Усяслава, захоп полацкім князем іх «жэзлаў», гэта значыць сімвалаў улады, вызвалення ад «вузаў іхніх». Узрадаваны Усяслаў (як жа ж, гэты жрэн у адрозненні ад Ваўка прарочыць яму перамогі!) тым не менш не адпускае Мантыя.
«Душы тваёй дапраўды не ўчыніў благога, адно толькі целу благое ўчыніў...»
3 той прычыны, што аповед гэты прыгадвае пра цікавую прыродную з’яву, ёсць магчымасць вызначыць час, каді здарыліся апісаныя падзеі. Рускія детапісы захаваді сведчанне пра «жахлівыя дзівосы», з якіх, на думку летапісцаў, пачадіся беды Русі. Рака Водхаў ішда ўверх пяць дзён, крывавая зорка цэды тыдзень з’яўдядася на Захадзе, сонна страніда сваё ззянне і ўсходзіда баз промняў, падобна да поўні. Некаторыя верыді, што гэта і ёсць поўня, якая з’явідася на небе сярод дня. «Неба правасуднае! — усклікаў Нестар. — Яно карае русічаў за іх беззаконнасць. Мы называем сябе хрысніянамі, а жывём, як язычнікі. Храмы пустыя, а на гудьбішчах тоўпяцца дюдзі. У храмах цішыня, а ў дамах трубы, гусді і скамарохі».
3 гэтага пункту гдеджання зразумедым становяцца канфлікты Усяслава Брачыславіча з мясцовымі вешчунамі. Ён усімі сіламі імкнуўся абаранінь хрысціянства. Між тым, здаецца, менавіта гэта і выклікала незадаволенаснь князем у палачан, якія, згодна трэцяму ўрыўку тэксту Марыны Ліннікавай, хутка пасля здарэння з чарадзеем Мантыем узнялі ў Полацку мяцеж.
Паспрыяла гэтаму і пошасць, якая раптам абрынулася на горад. Адзін з баяр Усяслава па імені Вадзіла вырашыў скарыстацца момантам, захапіць прастол, аддаўшы Усяслава «на згубу». Баярын быў заўзяты язычнік і марыў «звычаі старадаўнія звяртаць: слугаванне балванам ды дэманаванне». Вадзілу ўдалася ўзняць народ, узброіўшы яго. Натоўп кінуўся на «дворышча княскае». Усяслава ратавала вернасць варажскага ваяводы Эсціна і яго 99 ваяроў. Тры дні варагі адбівалі ўсе спробы паўстанцаў захапіць княжацкі церам. На чацвёрты дзень Вадзіла загадаў абстрэльваць драўлянае княжае жытло запаленымі стрэламі. «I сталася моцная гарачыня, ад якой загінула шмат, пагарэўшы». Аднак Усяслаў па прапанове хрысціянскага святара Макея, які таксама ратаваўся ў цераме ад раз’юшаных язычнікаў, узнёс маленні свае Богу. I раптоўна пайшоў моцны дождж, які суцішыў полымя. Уражаныя палачане часова странілі здольнаснь біцца. I гэтым тут жа скарыстаўся Усяслаў.
«I казаў: “Дружына храбрая, адзінакроўная (сапраўды, варагі былі датчанамі, як маці Усяслава. — Аўт.)! Вось нашы багі з намі: мой Бог Ісус Хрыстос і вашыя, якія нам дапамагаюць у бітвах. Будзьма мужныя. браты, каб перамогу здабыйь над ворагамі нашымі!” I выйшді ваяры з дому і нападі на іх неадкдадна. I пабіді шмат каго з іх, і Усяслаў біўся, і параніў Вадзілу таго, і запаланіў яго».
Дванацнані зачыншчыкам на пдошчы сцялі гадовы. Вадзілу па загадзе Усяслава асдяпіді і пасдя паліді паходнямі да смерці. 3 бунтам было скончана.
А праз год — пра тое сведчыць чацвёрты эпізод са знойдзенага ў архіве тэксту — Усяслаў распачаў будаўніцтва Сафійскага сабора, аднойчы і назаўжды абвясціўшы падданым пра свае рэлігійныя прыярытэты. Папярэднічаў будаўніцтву гэтаму нібыта дзіўны сон, убачаны князем. «Бачыў ён тройчы дзяўчыну-ваярку ў чорным вобдаку, асветленую бдіскавінамі, са святым крыжам у правіцы. А потым перамянідася хмара і з’явіўся падац, і яна ўвайшда туды ды зачынідася. I быў жа годас надта жахдівы: ‘Тэта Сафея-Прамудрасць .»
КНІГІ ОНЛАЙН
