КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Два імені з гдыбіні гісторыі. Два жыцця. Адзін — старанна вывучаны, падрабязна апісанае ў шматдікіх даследчыцкіх працах. Другое — амаль невядомае. Ігумення Спаскага манастыра Ефрасіння Полацкая, у міры князёўна Прадслава, нарадзілася каля 1100 года ў Полацку альбо ў адным з гарадоў Полацкага княства, у сям’і князя Святаслава-Георгія і яго жонкі Соф’і. Але свецкая ўлада не цікавіла Прадславу. «Жаніліся і выходзілі замуж, і княжылі, але не вечна жылі, жыццё іх прайшло, і згінула іхняя слава, нібы прах, горш за павуцінне. Але старажытныя жанчыны, узяўшы мужчынскую мон, пайшді сдедам за Хрыстом. Жаніхом сваім... духоўным мячом адсякалі ад сябе пдоцевыя ўцехі, аддаді цеды свае на пост і няспанне, і на каденныя пакда* ненні, і на дяжанне на зямді — і яны памятныя на зямді, і імёны іх напісаны на Нябёсах, дзе яны разам з анёдамі няспынна Бога сдавяць» — так запісана ў «Жыші прападобнай Ефрасінні Подацкай». Каді князёўне споўнідася адзінаццаць гадоў, да яе бацькі прысдаў сватоў князь, які «бодьш за іншых быў сдаўны сваім княжаннем і багаццем». Ен прасіў «дачку яго за свайго сына». Быў прызначаны дзень вяседдя. Аде нечакана мададая нявеста збягае ў манастыр, дзе быдо ігуменняй яе цётка, удава князя Рамана Усясдавіча, і там прымае пострыг. Князь з’явіўся ў абіцеді тады, каді быдо ўжо позна. Пастрыжэнне дачкі ён апдакваў, быццам яе смерць. Некаторыя дасдедчыкі хацеді б бачыць і ў асобе патомнага юведіра Лазара Богшы манаха. Аднак, хутчэй за ўсё, быў ён чадавекам свецкім. Археалагічнай экспедыцыяй Інстытута гісторыі АН БССР пад кіраўніцтвам С. Тарасава ў 1987-1988 гадах у Подацку вядіся працы ў сядзібе юведіра. Яна знаходзідася амадь у цэнтры Вядікага пасаду, ведьмі бдізка да Верхняга замку. Гэты сведчыць пра вядікую вагу майстра ў грамадстве, бо такія месцы ведьмі прэстыжныя. Пра аўтарытэт і багацце ўдададьніка сядзібы кажуць і яе памеры. Яна займада пдошчу кадя 1000 квадратных метраў. Прыкдадна такіх памераў быді баярскія сядзібы ў Вядікім Ноўгарадзе. Сядзіба подацкага юведіра скдададася з хаты-пяцісценкі з падкдетам і дзвюх майстэрняў. Яшчэ быў гаспадарчы двор, адгароджаны ад асноўнай часткі пдятнём. Знаходкі археодагаў сведчань аб тым, што тут займадіся разнастайнай юведірнай дзейнасцю. Вырэзваді з косці грабеньчыкі, вырабдяді са шкда рознакадяровыя пацеркі, падвескі і бранзадеты, якія карыстадіся ў той час вядікім попытам у мясцовых модніц. Вядася таксама апрацоўка бурштыну: знойдзены неапрацаваныя кавалкі, адходы вытворчасці і адзін гатовы пярснёнак-пячатка. Даследванне паказада, што бодьшасць бурштыну мае бадтыйскае паходжанне, аде сустракаецца і смаленскі. Апрацоўваді ў майстэрнях і метады. Знойдзена шмат гдіняных тыгдяў для пдаўкі, бронзавы дрот — нарыхтоўка ддя працы, бронзавыя падвескі. Магчыма, што працаваді і з каштоўнымі метадамі, бо тут знайшлі і тыглі вельмі малых памераў. У слаях зямлі вакол сядзібы, было знойдзена яшчэ некалькі вельмі цікавых рэчаў: кавалкі амфар і касцяныя бабкі для дзіцячай гульні. Амфары сведчаць пра багацце гаспадара, бо яны выкарыстоўваліся для захоўвання такіх дарагіх паўднёвых тавараў, як аліўкавы алей, вінаграднае віно, перан, гарчыца. На адным з кавалкаў выдрапана літара «Л». Вялікую цікавасць выклікалі дзве цацкі — касцяныя бабкі для дзіцячай гульні. На адной з іх — таксама літара «Л», а на другой — «Л» і «Н». Магчыма, «Л» — гэта якраз пачатковая літара імя хлопчыка — Лазар. Тады мы маем падставу меркаваць, што сядзіба належала сям'і ювеліра. У гэтым выпадку мы маем рэчы, звязаныя не толькі з яго сталым узростам, але і з яго дзяцінствам. Юнацтва ж князёўны Прадславы было прасякнута аскетызмам і самаахвярным служэннем Богу. Першы год пасля пастрыжэння дзяўчынкаманахіня, якая атрымала новае імя — Ефрасіння, знаходзілася ў манастыры нёткі. Але і строгае манастырскае жыццё, здаецца, не задаволіла яе. Яна імкнулася да духоўнага подзвігу. Таму яна звярнулася да полацкага епіскапа Іллі з просьбаю дазволіць ёй зачыніцца ў асобнай келлі-галубніцы Поланкага Сафійскага сабора. Так Ефрасіння «...пачала падзвіжніцкі подзвіг постніцкі ўспрымаць, і пачала кнігі пісаць сваімі рукамі...». Кнігі былі вельмі дарагімі. На іх перапісанне ішло шмат часу.Для іх ювеліры рабілі каштоўныя вокладкі, скураныя, упрыгожанныя срэбрам і каменнямі. Купіць кнігі ўна той час маглі толькі самыя багатыя людзі: члены княжацкай сям’і, баяры, купцы. Грошы, атрыманныя ад продажу кніг, Ефрасіння раздавала бедным. Пражыўшы ў келлі-галубніцы каля трох гадоў, юная манахіня, як сцвярджае «Жыціе Еўфрасінні Подацкай», атрымала знак з нябёсаў. Тройчы ёй у сне з’яўдяўся анёд і паказваў месца, прыдатнае для заснавання новага манастыра, — у Сядьны. Прычым, такі ж сон у той час бачыў і епіскап Іддя. У 1126 годзе епіскап сабраў разам полацкіх высакародных сваякоў Ефрасінні, а таксама баяр, урачыста абвясціў сваё адабрэнне намеру юнай манахіні заснаваць абіцедь. Манастыр ў Сядьцы быў пабудаваны ведьмі хутка. I, натхнёныя прыкдадам княжацкай дачкі, туды чарадой пацягнудіся маладыя палачанкі. Але не ўсіх прымала да сябе Еўфрасіння. He убачыўшы ў большасці з іх здодьнасці да манашаскага подзвігу, вяртада ў сем’і. А вось малодшую сваю сястру Гардзісдаву Ефрасіння сама ўгаворвада стаць чарніцай. Бо быда Гардзісдава такой жа апантанай, як і сама яна. 1 вось ужо дзве нявесты з подацкага княжацкага церама адмовіліся ад замужжа дзедя служэння Богу. А пазней да іх далучылася трэцяя. У 1129 годзе, ратуючыся ад гвалтоўнай высылкі полацкіх князёў у Візантыю, на якую асудзіў іх за непаслушэнства вялікі князь кіеўскі Мсціслаў Уладзіміравіч, у манастыр прыйшла Звеніслава Барысаўна, стрыечная сястра Прадславы. I прынесла яна ў абіцель усе багацці, якія мусілі стань яе дзявочым пасагам. Магчыма тады ў манастырскай скарбніцы апынулася раскошнае жаночае ўпрыгажэнне — залатыя каралі з падвескамі? Каб ацаніць іх для міжнароднага аўкцыёну ў 2009 годзе, арганізатары звярнуліся ў Інстытут фізікі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Былі праведзены лазерныя спектральныя мікрааналізы, дзякуючы якім было ўстаноўлена, што каралі выраблены ў Полацку паміж XI і XII стагоддзямі. Золата мае высокія пробы — ад 790 да 910 на розных дэталях. Каменне жоўтага колеру — бур- штын. А вось зядёнае і сіняе — фарбаваныя шкляныя матрыцы хімічнага скдаду, які быў адкрыты ў познеантычны перыяд і выкарыстоўваўся да XIII стагоддзя. XII стагоддзем датуюць упрыгажэнне і гісторыкі. Археодаг, доктар гістарычных навук Г. Штыхаў сустракаў такія эдементы арнаменту — разеткі — і на іншых дасдедаваных ім раней юведірных вырабах XI—XII стагоддзяў. Ен адзначыў, што падобныя разеткі прысутнічаюць і на Крыжы Лазара Богшы. Можа, караді — прана бацькі юведіра? Можа, і сам юны /Іазар прыкдадаў сваю руку да стварэння гэтага шэдэўра, яшчэ каді быў вучнем? Цадкам магчыма. He захацеда скарыцца, пакінуць радзіму, назаўжды развітанна са сваімі дочкамі і княгіня Соф’я. Папрасіўшы даравання ў мужа, яна таксама стада чарніцай, хаця гэтае духоўнае званне атрымада тодькі намінадьна. Княгіня працягвада жынь у сваім цераме ў Подацку і нават захоўвада ў сябе дзяржаўную пячатку полацкіх князёў, па ўзору якой заказада майстру зрабіць яшчэ дзве: сваю імянную і з імем Ефрасінні. Пячаткі гэтыя маці і дачка выкарыстоўваді пры перапісцы са сваімі роднымі, якія знаходзіліся ў Візантыі, і з князямі іншых зямедь, што дадо пазней дасдедчыку В. Яніну падставу казаць пра ўдзед Соф’і і Ефрасінні ў кіраванні Подацкам. I зноў пытанне. Хто ж вырабдяў пячаткі ддя маці і дачкі? Наўрад ці подацкія манахіні стаді б дзедя гэтага звяртацца ў іншыя гарады Кіеўскай Русі. А побач жыда сям’я юведіраў, з вырабамі якіх яны быді ўжо добра знаёмыя. Магчыма, гэта яшчэ адзін заказ, выкананы ў сядзібе Богшы. I час выканання гэтага заказу прыкдадна вядомы. У 1132 годзе пасдя смерці вядікага князя кіеўскага Мсцісдава, з Візантыі на радзіму вярнуўся Рагвадод-Васідь Барысавіч, стрыечны брат Ефрасінні, каб заняць подацкі прастод. А кіеўскага намесніка падачане прагнаді. Менавіта Рагвадод-Васідь садзейнічаў сястры ў заснаванні ў Поданку мужчынскага манастыра пры царкве Святой Багародзіны, якую яна раней пабудавада. Недзе паміж 1152 да 1159 гадамі намаганнямі Ефрасінні ўзводзіцца Спаса-Праабражэнская царква — галоўны храм Спаскай абіцеді, «дзіўная малітва, выразаная ў камені». Ёсць сведчанне, што пабудавана царква быда ўсяго за 30 тыдняў дойдідам Іаанам. Яе адкрыццё стада вядікай падзеяй у Подацку. Менавіта для гэтага храма быў выпісаны ігуменняй з Царграда абраз Божай маці Эфескай, аўтарам якога, паводде падання, з’яўляецца сам апостад Лука. У 1161 годзе Ефрасіння звярнудася да ўжо добра знаёмага ёй майстра Лазара Богшы з просьбай вырабіць Крыж — каўчэг ддя захавання рэдіквій. Гэтак узнік славуты артэфакт, сімвал духоўнасні. Усе, каму даводзілася бачыць гэты Крыж, сыходзідіся ў меркаванні — гэта проста цуд! Шасціканцовы, зроблены з кіпарысавага дрэва. На пярэдняй і адваротнай плоскасцях змешчаны па 11 задатых пласцін. Яны аздобдены перагародчатымі каляровымі эмадямі з выявамі святых, арнаментальнымі кампазіцыямі і каштоўнымі камянямі. Па баках крыжа — срэбраныя пазалочаныя пласціны. На іх высечаны надпіс: «У лета 6669 (1161) кладзе Ефрасіння святы Крыж у сваім манастыры, у царкве святога Спаса. Дрэва святое бясцэннае, акова ж яго золата і срэбра, і камяні, і перлы на 100 грыўняў». Майстар размясціў надпіс і ад сябе: «Гасподзь, дапамажы рабу свайму Лазару, названаму Богшам, які зрабіў Крыж гэты наркве Спаса і Ефрасінні». Пра талент і вялікае прафесійнае майстэрства ювеліра сведчыць ўзровень выканання іконак з эмалі. 3 гэтай тэхнікай была знаёмая толькі нязначная колькасць майстроў на Русі. Але ўсе іншыя вядомыя ювелірныя працы з эмалямі гэтага перыяду значна саступаюць Богшавай. Мяркуючы па надпісе, Крыж ювелір рабіў без дапамогі іншых майстроў. Калі гэтак, то Богша аказваецца ювелірам-універсалам. Нават у эпоху ваяўнічага атэізму Крыж Лазара Богшы раснэньваўся, як адзін з самых значных артэфактаў Ранняга Сярэднявечча. Хаця казалі тады пра яго выключна як пра твор мастацтва. Аднак, у часы Ефрасінні самым каштоўным лічылася тое, што ён мусіў захоўваць у сабе. Гэта былі вялікія хрысціянскія святыні, прысланыя па просьбе Ефрасінні ў Полацк з Візантыі: кропля крыві Ісуса Хрыста, частачка ад Труны Госпада, камень ад Труны Прасвятой Багародзіцы, кроў святога Дзмітрыя, частачкі мошчаў святых Стэфана і Панцедяймона. Гэтыя святыні мусіді аберагаць земді Бедай Русі ад д'ябла, войн, мора, пыхі і гдупства дюдскога.