Легендарныя героі беларускай гісторыі ХІ-ХІХ стст.
Выдавец: Звязда
Памер: 336с.
Мінск 2020
Праз два тыдні пасля першай пераможнай бітвы быда вызвадена Варшава. Кодькаснь паўстанцаў павядічвадася на вачах. Сярод прадстаўнікоў розных пдастоў шдяхецтва няпер быдо нямада сядян-касінераў. Гэтаму садзейнічаў выдадзены Касцюшкам «Маніфест», паводде якога ўдзельнікі паўстання вызвадядіся ад прыгоннінтва. У спадзяванні атрымань роўныя правы са шдяхтай пасдя перамогі паўстання пад сцягі Касцюшкі ішді подьскія гараджане. Імі кіраваў шавец Я. Кідіньскі. Яўрэі Б. Ёсядевіч і Ё. Арановіч стварыді яўрэйскі подк кавадерыі.
Неўзабаве подымя паўстання перакінулася ў Дітву і Бедарусь. 22 красавіка быда вызвадена Відьня. Потым — Гродна, Ваўкавыск, Навагрудак, Пінск. Аднак супраць паўстанцаў быді кінуты надта вядікія сілы. Расія і Прусія аб'ядналі свае арміі. Супраць паўстанцкага войска, якое скдададася з рэгудярных армейскіх часцей, шдяхетнага ападчэння і поўных энтузіязму, аде амадь бяззбройных атрадаў касінераў выступіді ўзброеныя да зубоў, вымуштраваныя і скаваныя дысцыпдінай арміі.
У бітве дя мястэчка Шчакацінамі паўстанцам давялося адступаць. Неўзабаве быў здадзены Кракаў. Праўда, Варшава выстаяда. Аднак да барацьбы падкдючыдася Аўстрыя. Расія перакінуда з турэнкай граніцы корпус пад камандаваннем A. В. Суворава.
10 кастрычніка 1794 года пад вёскай Мацяёвіцы корпус, якім кіраваў Касцюшка, супрацьстаяў войску генерада I. Я. Ферзена. Бітва пачадася раніцай. У сярэдзіне дня Андрэй Тадэвуш зразумеў, што супраціўнік перамагае з прычыны перавагі артыдерыі. Урэшце паўстанцы пабегді. Пад генералам Касцюшкам забіді каня. He жадаючы патрапіць у падон, ён спрабаваў застрэліцца. Аде пістадет даў асечку. I тады на паўстанцкага генерада надяцеді казакі...
Чатыры кодатыя раненні пікай, сур’ёзная агнястрэльная рана ў бядро, аде самая небяспечная — у галаву. Гу-
сарскі карнет, што паспяшаўся на дапамогу казакам, ударыў Каснюшку палашом. Але ён быў усё яшчэ жывы...
Непрытомнага кіраўніка паўстанцаў пад чужым імем, таемна, па начах, везлі праз усю Беларусь ў Санкт-Пецярбург. Аднак пані Любамірскай усё ж такі ўдалося даведацца, па якім шляху праедзе вазок з параненым. Узяўшы ў спадарожнікі сына Генрыка, Людвіка выехала насустрач. Грошы зрабілі сваю справу — канваіры спыніліся на пяць мінут. Упэўніўшыся, што Касцюшка так і не прыходзіў у сябе, Генрык паклікаў мані. I Людвіка атрымала магчымасць, не парушаючы свайго абяцання, дакрануцца да рукі каханага і прашаптаць яму некалькі пяшчотных слоў. I гэта — усё. Болын яны ўжо ніколі не сустракаліся...
10 снежня 1794 года апоўначы генерал Свабоды быў дастаўлены ў Петрапаўлаўскую крэпасць. Толькі там ён апрытомнеў. Каб адразу ж патрапіць на допыт. Яму паведамілі пра канчатковае задушэнне паўстання і патрабавалі назваць імёны ўсіх кіраўнікоў. Следства цікавіла таксама, ці не пагражае Расіі вайна з рэвалюцыйнай Францыяй? Касцюшка маўчаў. Калі яму прыгразілі смерню, ён адмовіўся прымаць ежу. Тады генерала-паўстанца спешна перавялі ў Мармуровы палац і прыставілі да яго ўрача. У палоне Касцюшка даведаўся пра трэці і канчатковы падзел яго краіны паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Рэч Паспалітая прыпыніла існаванне.
Вызваліўшы Касцюшку, пераемнік Кацярыны II імператар Павел I хацеў падарыць яму маёнтак з тысячай душ сялян. Андрэй Тадэвуш ад такога падарунка адмовіўся. Ен не жадаў заставацца ў Расіі.
Касцюшка ехаў ў Амерыку праз Фінляндыю, Швецыю і Англію. I паўсюль яго віталі натоўпы, выкрыкваючы самыя шчырыя і добрыя пажаданні. У жніўні 1797 года ён зноў ступіў на прычал Філадэльфіі. I амерыканцы — знаёмыя і зусім незнаёмыя — са слязьмі радасці кінуліся да свайго героя. Мясцовая газета ў тыя дні напісала: «Такога гонару тут не ўдастойваўся ніводны прэзідэнт». Кангрэс падараваў Каснюшку 500 акраў зямлі ў штаце Агая і выдаў
19 тысяч долараў — пенсію, якую ён не атрымліваў некалькі галоў. Усе думалі, што Андрэй Тадэвуш застанецца ў Амерыцы назаўжды. Аднак у маі 1798 года ён, падлячыўшыся і глынуўшы поўнымі грудзямі водару свабоды, раптам пачаў збірацца ў дарогу. Толькі віцэ-прэзідэнту Джэферсану Касцюшка растлумачыў, што едзе ў Францыю, дзе з эмігрантаў Рэчы Паспалітай ўжо фарміруюць легіёны для французскай арміі. Консул Напалеон Банапарт абянае ім, што Рэч Паспалітая будзе адноўлена. Жадаючы аддаць жыццё дзеля здзяйснення гэтай мары, генерал Свабоды нават пакінуў Джэферсану сваё завяшчанне.
У Парыжы Касцюшку чакалі толькі адны расчараванні. Першапачаткова «польскія легіёны» бралі ўдзел у барацьбе з аўстрыйцамі на тэрыторыі Італіі. Аднак пасля іх сталі выкарыстоўваць для задушэння бунтаў італьянскіх сялян, у крывавай вайне супраць іспанскіх партызан-герыльерас, для заваявання Егіпта. Па ўсім было бачна — Напалеон не збіраецца змагацца за аднаўленне Рэчы Паспалітай. А пасля таго як у 1799 годзе Банапарт абвясціў сябе імператарам, Касцюшка адкрыта назваў яго магільшчыкам рэспублікі і адмовіўся ад супрацоўніцтва з ім.
Некаторы час Андрэй Тадэвуш яшчэ заставаўся жыць у Парыжы як прыватная асоба. У 1800 годзе пераехаў да сябра швейцарскага дыпламата Франца Цэльтнера ў вёску Бервіль каля Фантэнбло. Ён стаў фактычна членам гэтай сям’і, стаўшы хросным бацькам маленькай дачкі Цэльтнера Эмілі.
Паражэнне Напалеона ў вайне 1812 года адрадзіла спадзяванні Андрэя Тадэвуша на аднаўленне Рэчы Паспалітай. Няхай бы і пад пратэктаратам Расіі. Пабачыўшы новага рускага імператара Аляксандра I у Парыжы, Андрэй Тадэвуш падумаў, што ён дастаткова ліберальны, каб станоўча вырашыць «польскае пытанне». Тым больш што Аляксандр праз свайго міністра А. Чартарыйскага запрашаў генерала Свабоды да сябе на службу.
Касцюшка напісаў Аляксандру I пісьмо, у якім паведаміў пра ўмовы яго супраноўніцтва: амністыя для ўсіх тых
палякаў і дітвінаў, хто ўдзедьнічаў у вайне на баку Нападеона; збавенне ад прыгоннай задежнасці ддя ўсіх саддат; вызваденне ад прыгнёту цягам дзесяні гадоў усіх сядян; стварэнне па ўсёй Расійскай імперыі сядянскіх шкод. Касцюшка прапанаваў таксама Аляксандру I каранавацца на прастод Рэчы Паспадітай і гэткім чынам адрадзіць яе.
Аляксандру Касцюшка быў патрэбны як сцяг, як сведчанне яго цярпімасці і діберадьнасці. Імператар паабяцаў у дадейшым прысдухоўвацца да ўсіх парад Касцюшкі. А каб той не ўсумніўся ў добрай воді расійскага ўдадара, усё ж такі правёў амністыю.
Паводде рашэння Венскага кангрэса частка тых тэрыторый Подыпчы, якія быді захопдены Прусіяй і Аўстрыяй, адышді да Расіі. На іх Адяксандр утварыў Карадеўства Подьскае. Ён сапраўды каранаваўся подьскай каронай. I хаця гэтая дзяржава ніяк не магда зраўнавацца з некаді магутнай і вядікай Рэччу Паспадітай, усё ж гэта быда перамога.
Каді стары генерад Касцюшка зразумеў, што бодьш Адяксандр нічога прагрэсіўнага не зробіць, ён, спаслаўшыся на ўзрост, пакінуў царскую сдужбу. Апошнія два гады жыцця ён правёў у Швейцарыі ў горадзе Садюрне з сям’ёй Цэдьтнераў. Навучаў Эміді гісторыі, малюнку, матэматыцы і мовам, радуючыся яе поспехам гэтак жа, як, пэўна, радаваўся б поспехам родных дзяцей. Тут яго ўсе ведаді і дюбіді. А мясцовая бедната дітарадьна мадідася на яго. Бо стары генерад заўжды гатовы быў пакдасці ў працягнутую руку манетку.
Ён памёр 15 кастрычніка 1817 года. Генерада Свабоды апдаквада ўся прагрэсіўная грамадскаснь Еўропы. Будучы прэзідэнт ЗША У. Гарысан ушанаваў яго памяць у Кангрэсе сдовамі: «Касцюшка — пакутнік свабоды... Слава яго будзе жыць да тых часоў, пакуль свабода ўдадарыць над мірам». А пасдя Т. Джэферсан прачытаў завяшчанне героя: «. ..Сваю амерыканскую маёмасць перадаю майму сябру Томасу Джэферсану, каб ён поўнасцю выкарыстаў яе на выкуп неграў... і на дараванне ім свабоды ад майго імя...»
Паланэ? Агінскага
Міхал Клеафас Агінскі
Гэта была яго апошняя ноч на радзіме. Паўстанне, у якім ён удзельнічаў, бы/ю разгромлена. Яго паплечнікі — хто загінуў, хто захоплены ў палон. Змагацца за Рэч Паспалітую тут ужо не было каму. Граф Агінскі загадаў падрыхтаваць коней і хутка сабраў усё самае неабходнае ддя дадёкага вандравання. «На жадь, давядзецца пакінуць тут фартэпіяна, — падумаў ён. — Каму дастанецца дюбімы інструмент, каді сюды прыйдуць расійскія войскі?» Рукі мімаводі пацягнудіся да кдавіятуры, каб у апошні раз дакрануцца да гэтых знаёмых з дзяцінства кдавіш. I тут у гадаве загучада медодыя. Высакародна-стрыманая, аде шчымліва-самотная. Як згадка аб няспраўджаных марах. Граф адпусціў мелодыю на волю, прайграўшы яе на дюбімым інструменце. А потым, баючыся штосьці забыць, баючыся наогуд страціць той настрой, тое натхненне, той кантакт з нябёсамі, які даруе шэдэўры, таропка стаў запісваць яе ў нотным сшытку. «Паданэз» — значыць «польскі». Гэта быў сумны паланэз. Своеасаблівы рэквіем загінуўшым сябрам і змарнаванай «польскай» ідэі. Коні ўжо фыркалі, запрэжаныя, пад вокнамі. Агінскі вывеў апошнюю ноту і, падпісаўшыся пад творам, паставіў назву: «Развітанне з радзімай»...
Гэтая прыгожая і рамантычная гісторыя нярэдка выклікае сумненні ў даследчыкаў. Можа, менавіта таму, што да сённяшняга дня так і не знойдзены нотны рукапіс сла-
вутага паланэза ля мінор, якая дала б магчымасць устанавіць дакладную дату яго напісання. Паданэз дя мінор № 13 упершыню быў апублікаваны Агінскім ў 1831 годзе, за паўтара года да смерці. Усе выданні яго музычных твораў да гэтага часу выходзіді без «Развітання з Радзімай». Аде хіба значыць гэта, што гісторыя стварэння «трынаццатага паданэза» — усяго тодькі дегенда?
На самай справе пра Міхада Клеафаса Агінскага скдадзена нямада легенд. Ён сам ужо легенда беларускай гісторыі. I рэальная яго біяграфія не менш яркая, чем тая, што выдумалі ўдзячныя нашчадкі.
Агінскія былі адным з найбуйнейшых і найбаганейшых родаў у Беларусі. Свой радавод яны вялі ад князя чарнігаўскага Міхаіла Усеваладавіча, які жыў у сярэдзіне XII ст., гэта значыць, былі Рурыкавічамі. Агінскімі яны сталі называцца ў канцы XIV ст. дзякуючы сыну ўдзельнага князя казельскага Ціта Фёдаравіча, Рыгору. Рыгор за свой запальчывы характар атрымаў мянушку Агонь. А сыны і ўнукі яго ўжо былі Агінскія. На землях Вялікага Княства Літоўскага Агінскія з’явіліся ў пачатку XV ст. Іх продак Дзмітрый Глушонак атрымаў ад Аляксандра Ягелона маёнтак, які стаў называцца Агінты. Банькам будучага кампазітара толькі ў Беларусі належалі дзясяткі маёнткаў, у тым ліку Ракаў, Іўе, Гаўя, Бялынічы. Валодалі яны нерухомай маёмасню і ў Польшчы. У адным з такіх польскіх маёнткаў, Гузаве, непадалёку ад Варшавы, і нарадзіўся 25 верасня 1765 года Міхал Клеафас Агінскі. Сын Андрэя Агінскага, палітыка і дыпламата Рэчы Паспалітай.
КНІГІ ОНЛАЙН
