Легендарныя героі беларускай гісторыі ХІ-ХІХ стст.
Выдавец: Звязда
Памер: 336с.
Мінск 2020
яго сястра Праскоўя даўно выйшда замуж і перасядідася да мужа на Ардоўшчыну. Другая сястра Кацярына павянчадася з пяхотным паручнікам. Аднак хутка высветдідася, што ён быў ужо жанатым. Ад сораму і гора яна пастрыгдася ў манашкі. Аднак найбодьш горкі дёс напаткаў мадодшанькую — Матрону. У 1812 годзе Дуброўнам авалодаді французы. Захопнікі пачаді граміць даўкі ганддяроў ды рамеснікаў, рабаваць жытдо мясцовых жыхароў. He пазбег увагі марадзёраў і маёнтак Дюбамірскага. Ратуючыся ад гвадтаўнікоў, гаротная дзяўчына кінудася з высачэзнага ўрвішча ў Дняпро і патануда ў ім. Тады ж загінуў і стары Казарскі. Маці пахавада іх побач і разам з мадодшым братам Адяксандра выехала на сваю радзіму, у Мадаросію. Сумна східіўшы гадаву, пастаяў мадады Казарскі дя родных магід. У той жа дзень ён назаўжды пакінуў Дуброўна. Цяпер домам мададога афіцэра мусіў стаць карабедь, на якім давядзецца сдужыць, а сям’ёй — каманда карабдя.
Пяць гадоў доўжыдася сдужба Казарскага ў Дунайскай фдатыдіі. У 1819 годзе ён атрымаў чын дейтэнанта і назначэнне на фрэгат «Еўстафій» пад камандаванне депшага афіцэра Чарнаморскай эскадры Івана Сямёнавіча Скадоўскага. Той шмат у чым паўпдываў на станаўденне мададога Казарскага як асобы. На «Еўстафіі» Адяксандр прайшоў цудоўную камандзірскую шкоду. Пасдя быда шхуна «Севастопадь», транспартнае судна «Інгуд», дзе Казарскі сдужыў падштурманам, брыг «Меркурый» і ўрэшце брыг «Сапернік», камандзірам якога Адяксандр стаў якраз напярэдадні вайны. Гэта быў адзін з самых старых карабдёў Дунайскай фдатыдіі, сапраўдная развадіна, якую матросы трапна ахрысціді «начоўка». 3 яго нават гарматы быді зняты. Хто б мог падумаць, што «Саперніку» яшчэ пашчасціць паваяваць!
Аде якраз у гэты час у Грэцыі пачадася нацыянадьна-вызваденчая барацьба. Народ узняўся, каб скінуць ненавіснае турэцкае ярмо. Судтан Махмут II вырашыў патапінь паўстанне ў крыві. Па яго загадзе войскі пачаді пагадоўную разню. Яны вынішчаді усіх — мададых і старых, мужчын і жанчын, забіваді нават дзяцей. Расія, шка-
дуючы грэкаў, прапанавала прымірыць варожыя бакі. Пасрэднікамі ў прымірэнні жадалі выступіць таксама Ангдія і Францыя. Султан адхідіў усе прапановы. Каб выратаваць грэкаў ад вынішчэння, Расія абвясціда Турцыі вайну.
Зноў узброены гарматамі «Сапернік» разам з іншымі караблямі ахоўваў караван транспартных суднаў, літаральна набітых саддатамі, які накіроўваўся да моцнай турэцкай крэпасці Анапы. Аде, высадзіўшыся на бераг, першы атрад рускага дэсанта сутыкнуўся з турэцкімі войскамі, якія ў шмат разоў перавышаді іх па кодькасці. Бодьшасць расійскіх карабдёў нічым не магді дапамагчы, бо не меді магчымасці набдізіша праз пагрозу сесці на мель. А вось «Сапернік» з яго мадой асадкай здодьны быў плаваць і на мелкаводдзі. Казарскі прыняў смелае і нечаканае для ўсіх рашэнне. Ён падвёў «Саперніка» амаль да самага варожага берага і даў па турэцкіх войсках некалькі залпаў карцеччу практычна ва ўпор з карабельных гармат. Туркі, кідаючы забітых і параненых, пабеглі і схаваліся за крапаснымі мурамі. Гэта дазволіла рускім бесперашкодна высадзіць на бераг асноўныя сілы і ўзяць Анапу ў шчыльную аблогу. Тры тыдні манеўраваў «Сапернік» пад спенамі Анапы, робячы тое, што не пад сілу было іншым караблям. Ён граміў бастыёны, ухіляючыся ад прыцэльнага агню турак. I хаця пашкоджанні ў карабля былі, аднак ён заставаўся на плаву да апошняга дня асады. 12 чэрвеня 1828 года турэцкі гарнізон узняў белы сцяг...
За знаходлівасць і адвагу Казарскі атрымаў чын капітан-лейтэнанта. Неўзабаве пасля гэтага Аляксандр зноў вылучыўся. Пад Варнай яго карабель на працягу двух гадзін вёў дуэль з берагавой батарэяй турак. Адцягваў увагу ворагаў. А тым часам асноўныя сілы рускага дэсанта высадзіліся ў іншым месцы. 25 верасня 1828 года Варна была ўзята.
За гэты подзвіг Казарскага ўзнагародзілі залатой шпагай з надпісам «За храбрасць». А неўзабаве яго перавялі камандзірам на той самы брыг «Меркурый», дзе калісьці ён служыў пад кіраўніцтвам капітана Арыстарха Канатопцава. Цяпер герой Анапы і Варны кіраваў чатырма афіцэрамі і 109 ніжэйшымі чынамі.
Брыг «Меркурый» крэйсіраваў ля берагоў Крыма, недалёка ад галоўнай базы расійскага Чарнаморскага флоту. Аднак у красавіку 1829 года прыйшоў загад ісці да берагоў Бадгарыі у Сізопадь на здучэнне з атрадам крэйсераў капітана Скадоўскага.
14 мая 1829 года «Меркурый» разам з фрэгатам «Штандарт» і брыгам «Арфей» падчас крэйсіравання кадя прадіва Басфор сустрэдіся з турэцкай эскадрай у скдадзе 6 дінейных карабдёў, 2 фрэгатаў, 2 карветаў, 1 брыга і 3 тэндараў. Сілы былі няроўныя, і рускія караблі павярнулі да родных берагоў. Але нечакана настаў штыль. Аніякі подых ветру не рабаніў паверхню мора. Толькі ў вышыні лёгкі брыз ледзь-ледзь напаўняў верхнія ветразі караблёў. Дзякуючы яму «Арфей» і «Штандарт» маглі працягваць свой шлях. «Меркурый» жа, мачты якога былі на дзесянь аршын ніжэйшымі, застыў на месцы. Зрэшты турэцкую эскадру напаткала тая ж бяда. Рухацца маглі толькі лінейныя караблі «Селіміе» і «Рэал-бей». Адным з гэтых караблёў кіраваў сам камандуючы турэнкім флотам Капудан-паша, другім — адмірал. Два супрань аднаго — здаецца, не так ужо і шмат. Але калі параўнаць іх памеры і ўзбраенне (на «Меркурыі» 18 гармат, а ў турак адпаведна 110 і 74), дык адразу бачна, на чыім баку была перавага.
Перад Казарскім паўстаў выбар: альбо здаша ў палон, альбо загінуць разам з усім экіпажам, змагаючыся. Ен выбраў другое. Казарскі загадаў паставіць ля ўваходу ў круйт-камеру пустую бочку і пакласці на яе зараджаны пісталет, каб у крытычны момант той афінэр, які апошні застанецца ў жывых, стрэлам у парахавы склеп узарваў карабель. Але да таго капітан планаваў нанесці ворагам як мага болын страт. Таму накіраваў свой карабель насустрач туркам.
Варожыя кананіры пачалі расстрэльваць «Меркурый». На ім загарэліся ветразі. Ядром быў сарваны сцяг. Туркі вырашылі, што рускія здаюнца і на некалькі хвілін прыпынілі абстрэл . Гэта дало магчымасць уціснуцца паміж варожымі караблямі, наблізіцца да «Селіміе» і даідь гарматны залп з адлегласні пісталетнага стрэлу. На «Селіміе» ўспых-
нулі шматлікія пажары, звалілася адна з мачтаў. Рускія ж кананіры далі яшчэ адзін залп усім бортам, і палуба турэнкага карабля стала нагадваць пекла. Карабель Капудан-пашы лёг у дрэйф.
А на «Рэал-бей» доўга не рашаліся ўступань у бой, баючыся патрапіць ў сваіх. Але вось «Меркурый» накіраваўся да яго, і туркі распачалі шалёную стральбу. Капітан Казарскі атрымаў кантузію галавы, але, нягледзячы на гэта, застаўся на пасту і пранягваў кіраваць боем. Рускі карабель тросся ад ядраў, якія траплялі ў яго, але рухаўся. Яго кананіры, у сваю чаргу, пасылалі ядры ў турэнкі карабель. Некалькі іх бартавых залпаў, і туркам стала не да стральбы — усе, хто застаўся ў жывых, спешна кінуліся гасіць пажары.
Пасля чатырох гадзін бою «Меркурый» з цяжкасцю накіраваўся да родных берагоў. Турэцкі адмірал скамандаваў даганяць яго, але пашкоджанні на «Рэал-беі» былі даволі значнымі. Турак пачаў адставаць і неўзабаве скончыў праследаванне.
Пераможцаў сустракалі громападобным салютам. Стралялі караблі, берагавыя батарэі. Аб гэтым подзвігу хутка даведаўся ўвесь свет. Гераізмам экіпажа «Меркурыя» захапляліся нават туркі. Адзін з іх, удзельнік баталіі, пісаў: «.. жарабель Капудан-пашы і наш уступілі з ім (брыгам «Меркурый». — Аўт.) у гарачы бой, і, справа нечуваная і неверагодная, мы не змаглі прымусіць яго здацца. Ён змагаўся, адступаючы і манеўруючы з усім ваенным майстэрствам так, што мы — сорамна прызнацца — спынілі бітву, між тым як ён, трыумфуючы, працягваў свой шлях. Калі старажытныя і новыя летапісы падаюць нам прыклады храбрасці, то гэты апошні заслоніць усе іншыя, і сведчанне аб ім заслугоўвае быць накрэсленым залатымі літарамі ў храме славы...»
Суайчыннікі ўзнагародзілі «Меркурый» найвышэйшай расійскай ваенна-марской узнагародай — расшытым золатам Георгіеўскім кармавым снягам. Дзеля ўвекавечання памяні аб подзвігу экіпажа было вырашана, што, як толькі брыг прыйдзе ў нягоднасць, трэба пабудаваць новы пад
назвай «Памяць Меркурыя» і пасля заўжды мець у флоце карабель з такой назвай. Каманда атрымала ўзнагароды і грашовыя прэміі. Афіцэры брыга атрымалі права ўнесці ў свой фамільны герб пісталет, які Казарскі паклаў перад боем ля круйт-камеры. Самому ж Казарскаму ўручылі ордэн Святога Георгія 4-й ступені, прысвоілі званне капітана другога рангу і прызначалі пажыццёвую пенсію ў памеры двайнога акладу.
Ачуняўшы ад кантузіі, Казарскі прыняў пад сваю каманду 44-гарматны фрэгат «Паспешны» і ўзяў на ім удзел у адной з самых апошніх аперацый ваеннай кампаніі — узяцці Месемврыі.
У пачатку 1830 года ён становіцца камандзірам лінейнага карабля «Тэнэдас». У тым жа годзе разам з князем Трубецкім капітан Казарскі ездзіў з афіцыйным візітам у /Іондан як прадстаўнік Расійскага флоту. Англійскія маракі, якія ўжо чулі пра подзвігі Казарскага, віталі яго радаснымі воклічамі. Кожны хацеў паціснуць руку герою. Кожны хацеў сказаць штосьці добрае і сяброўскае.
У 1831 годзе імператар Мікалай I асабіста загадаў перавесні праслаўленага марака ў капітаны I рангу і запрасіў яго ў сваю світу ў якаспі флігель-ад’ютанта, своеасаблівага эксперта па пытаннях флоту. У гэтай пасадзе Казарскі аб’ездзіў ледзь не палову еўрапейскай часткі Расійскай імперыі. Ён наведаў з рэвізійнымі праверкамі Пензенскую, Ніжагародскую, Саратаўскую, Сімбірскую, Тамбоўскую губерні. А падчас наведвання Казані на яго усклалі права вырашэння лёсу мясцовага Адміралцейства. Затым Аляксандр здзейсніў вандроўку ў маладаследаваныя землі — ажно на ўзбярэжжа Белага мора.
Вясной 1833 года флігель-ад’ютант Казарскі быў адкамандыраваны на Чорнае мора для праверкі падрыхтаванасці тылавых кантор флоту да Басфорскай кампаніі, якую Расія збіралася весці сумесна з туркамі супраць ErinTa. Падчас праверкі выявіліся факты буйных крадзяжоў і нядоімак, асабліва ў Адэсе. Есць сведчанні пра тое, што
царскага рэвізора спрабавалі падкупінь. Аде ён заставаўся непахісным у сваёй агідзе да тых, хто «раскрадае і распрадае рускі фдот».
У чэрвені 1833 года прыйшда вестка з Мікадаева пра смерць стрыечнага дзядзькі Адяксандра Казарскага. Ён завяшчаў пдяменніку-герою шкатудку з 70 тысячамі рублёў. Аднак да прыезду спадчынніка грошы са шкатудкі знікді. Казарскі пакдяўся выкрыць здадзеяў, сярод якіх, казаді, быў нават сам мікадаеўскі падіцмайстар.
КНІГІ ОНЛАЙН
