Легендарныя героі беларускай гісторыі ХІ-ХІХ стст.
Выдавец: Звязда
Памер: 336с.
Мінск 2020
Аднак 16 діпеня Казарскі нечакана памёр у Мікадаеве. Яго апошнімі сдовамі быді: «Мяне атруціді!» I, падобна да таго, што гэтак, сапраўды, і быдо. Цеда нябожчыка пачарнеда, рукі і ногі распухді, і нават эпадеты і акседьбанты на мундзіры, у якім хаваді Казарскага, пацьмянеді. Аде хто тое зрабіў? Адэскія казнакрады? Мікадаеўскія прысвойвадьнікі чужой маёмасці? Мікадай I дасыдаў рассдедаваць гэтую справу самога Бенкендорфа. Аднак выкрыць забойцу сярод тых, каму сапраўды быда выгадна смерць сумденнага і непадкупнага Казарскага, аказадася немагчыма. Бо такой навукі, як крымінадістыка, у тыя часы яшчэ не існавада.
Пахаванне героя адбыдося ў Мікадаеве. Сведка тых падзей апісвае гэта так: «За труной народу ішдо многа, у тым діку ўдовы, сіроты, якім ён так многа дапамагаў. Усе яны, рыдаючы аб сваім дабрадзеі, крычаді: “Забіді, загубіді нашага дабрадзея, атруціді нашага бацьку!”»
Маракі, шануючы памяць Казарскага, сабраді грошы на помнік. Выкананы паводде праекту акадэміка архітэктуры А. Брудова, ён быў узведзены ў 1887 годзе там жа, дзе стаіць і ў нашы дні, — на Прыморскім будьвары ў горадзе-героі Севастопаді. Яшчэ адзін помнік, бодьш сціпды, стаіць на магіде Казарскага ў Мікадаеве. Побач з ім — надмагідді пяцярых ці шасцярых чденаў каманды «Меркурыя». Матросы, якія памятаді свайго адчайна смедага капітана і сумаваді па ім, выказаді жаданне спачыць пасдя смерці побач з Казарскім. Дарагога каштуе такая дюбоў.
Беларуская Жанна
Эмі/іія Плятэр
— Гдядзі, дачка, гдядзі і запамінай. Гэта — імператар Нападеон Банапарт. Гэта — наш збавіцель! — мужчына высока ўзнімае над натоўпам шасцігадовае дзіця, блакітнавокага кучаравага анёдка. Дзяўчынка ва ўсе вочы сочыць за тым, як нізенькі поўны пан у шырокім вайсковым капелюшы дакранаецца дадонямі да чырвонай цэгды касцёла Святой Ганны. На імгненне ёй падаецца, што імператар заўважыў яе і дагодна ўсміхнуўся. Аде гэта не так. Нападеон, кінуўшы погдяд высока над гадовамі віденнаў, якія вітаюць яго, проста марыць: «О, каб можна быдо б пакласці на дадонь гэты разны фідігранны храм, асцярожна перанесці яго ў Парыж і паставіць на пдошчы Зоркі!..»
Тыя, хто дічынь сябе прыгнечанымі, ведьмі часта ўскдадаюць свае спадзяванні на свабоду на чужаземных герояў. I горка расчароўваюцца потым. У 1812 годзе армія Нападеона перайшда межы Расійскай імперыі. Насельніцтва «заходніх ускраін», якія яшчэ не так даўно ўваходзіді ў склад знішчанай суседзямі дзяржавы Рэчы Паспадітай, меркавада, што французскі манарх верне ім іх радзіму, зноў зрабіўшы яе магутнай і незадежнай. Аде Банапарт тодькі павабіў падякаў і дітвінаў зданню свабоды, не здзейсніўшы нічога з таго, на што яны раздічваді. I зусім не з прычыны хуткага разгрому яго арміі расійскімі вой-
скамі, а праз тое, што і яму таксама была нявыгадна велізарная і магутная дзяржава ў цэнтры Еўропы.
I тады народ зразумеў, што ў сваіх бедах ён можа раздічваць тодькі на сыноў сваёй Айчыны, тых, у чыіх венах цячэ подьская ды дітвінская кроў. Ці было тое простае супадзенне, аде ў шэрагах герояў вызваденчага паўстання 1830-1831 гадоў аказалася тая самая дзяўчынка, якая з заміраннем сэрца ўглядалася ў твар Напалеона ля віленскага каснёла Святой Ганны. Звалі яе Эмілія Плятэр.
Адзіная дачка збяднелага прадстаўніка літвінскага графскага роду Францішка Ксаверыя Плятэра ў дзевяцігадовым узросне пазбавілася магчымасні знаходзінна побач з ім. Францішак Ксаверый, адносіны якога з мані Эміліі, Ганнай Моль, сапсаваліся яшчэ да нараджэння дзяўчынкі, падаў на развод. Раз’ехаўшыся, былыя муж і жонка заняліся кожны ўладкаваннем свайго асабістага жышя. Эмілія аказалася непатрэбнай абаім. Выхаваннем дзяўчынкі па чарзе займаліся цётка Ізабела Зыберк-Плятэр, якая жыла ў маёнтку Ліксна на Віцебшчыне, і дзядзька Дыянізій Моль, уладальнік маёнткаў Падгур’е і Літоўнікі таксама Віцебскай губерні. Іншы раз сюды прыязджала пагасцяваць і маці Эміліі, але ніколі не з’яўляўся банька.
Цётка і дзядзька ўзялі на сябе клопат аб маленькай беднай сваячны, наняўшы ёй добрасумленных настаўнікаў. Апошніх, дарэчы, дзяўчынка вельмі хутка пачала здзіўлянь сваёй працавітасцю і здольнасцямі. Настаўнік дакладных навук з замілаваннем расказваў паўсюль пра тое, які жывы розум у яго вучаніцы, паказваў сваім калегам цікавыя спробы матэматычных доследаў, зробленыя Эміліяй. Выкладчык музыкі нахвальваў юную Плятэр за яе поспехі ў ігры на фартэпіяна. А яшчэ Эмілія добра малявала і пісала цудоўныя вершы.
Калісьці апантаны Джардана Бруна выказаўся: «Навука — ёсць найлепшы шлях да таго, каб зрабіць чалавечы дух гераічным». Імкненні да гераічнага выхавалі ў сэрцы Эміліі ўрокі яе першых хатніх настаўнікаў. Усе яны былі
з асяроддзя дробнай беларускай шляхты, якая пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай аказалася самым пакрыўджаным пасля сялянства класам у гэтым краі. Ці дзіўна, што настаўнік гісторыі падчас заняткаў не-не ды праводзіў паралель паміж былымі гераічнымі дзеяннямі продкаў і ганьбай іх нашчадкаў, якія дапусцілі развал некалі вялікай дзяржавы? Што выкладчык літаратуры значна болып удзяляў увагі навінкам польскамоўнай патрыятычнай паэзіі і прозы, чым антычным аўтарам?
Акрамя настаўнікаў-шляхціцаў у Эміліі былі яшчэ слугі з сялянскага асяроддзя. Яны зусім не саромеліся дзяўчынкі-нахлебніцы і ў яе прысугнасні дзяліліся адно з адным самым набалелым. Распавядалі пра тое, як рускі цар Аляксандр I, які паабяцаў адпусціць на волю тых сялян, што вялі партызанскую вайну супраць французаў, падмануў іх, выдаўшы 30 жніўня 1814 года Маніфест, у якім цынічна прапаноўваў ім атрымаць «мзду свою от Бога».
Праўда, у 1819 годзе на Віцебшчыне зноў загаварылі аб хуткім вызваленні сялян. Бо, здаецца, цар згадзіўся на прапанову дынабургскага памешчыка Могля «аб скасаванні прыгоннага права па прыкладзе прыбалтыйскіх дваран», наменіўшы першым аб’ектам для правядзення эксперымента менавіта Віцебскую губерню. Аднак усё скончылася проста — красамоўнай прапановай расійскага гасудара да землеўладальнікаў аб вызваленні сялян праз «собственное стремленне человеколюбмвых чувств н дворянскнх сословнй».
Маленькі агеньчык крыўды за свой народ пачаў разгаранна ў сэрцы Эміліі. Чытаючы падручнік па гісторыі, яна з асаблівай цікавасцю праглядала тыя старонкі, дзе распавядалася пра барацьбу розных народаў супрань чужаземных прыгнятальнікаў. Такімі ж занявольнікамі бачыліся ёй царскія чыноўнікі, якія несправядліва вяршылі суд і чынілі расправу на землях Беларусі. А мужнымі барацьбітамі за свабоду паўставалі былыя паплечнікі Тадэвуша Касцюшкі, якія цудам пазбеглі гібелі ў баях ды пакарання пасля разгрому паўстання 1793-1794 гадоў.
Эмілія зайздросніла ім і марыла пра такі ж гераічны лёс. Што з таго, што яна не нарадзілася мужчынам? У гісторыі Францыі была Жанна д’Арк, простая пастушка, якая павяла за сабою войска, каб выгнаць з роднай зямлі англічан. He так даўно хрысніянскі свет услаўляў гераіню грэчаскага паўстання Бубуліну. Няхай на Беларусі і не было роўных ім, але ж жонкам мясцовых князёў у старажытныя часы таксама даводзілася браць у рукі зброю і сядань у баявое сядло. Нараўне з мужчынамі яны абаранялі свае гарады ад шматлікіх ворагаў-чужынцаў.
Вобраз жанчыны з мячом у руках і вярхом на кані набыў ва ўяўленні Эміліі канкрэтныя рысы, калі ў пятнаццанігадовым узросце яна пазнаёмілася з новай паэмай маладога Адама Міцкевіча «Гражына» пра гераіню навагрудскага падання, княгіню, якая, апрануўшыся ў адзенне свайго мужа князя Літавора, яго імем павяла войска супраць крыжакоў і загінула пад сценамі свайго горада ў бойцы з імі.
Адкінуўшы і кросны, й калаўрот, На жмудскім баявым кані ляйела Натоўпу паляўнічых пасярод У палі, у лясы. Страла Гражыны пела I біла звера, біла птушку ўлёт.
I часам была гэтак, што народ Княгіню з князем блытаў белакурым.
У рысінай шапйы, у мядзведжай шкуры, Яна была падобна да яго, Да Дітавора любага свайго...
Зачараваная высокай паэзіяй, Эмілія завучвала цэлыя кавалкі гэтага твора на памяць. Аднойчы яна сказала: «Можна было б ахвяраваць і жыццём, каб толькі такі паэт напісаў пра цябе пасля смерні колькі радкоў».
Наўмысна ці не, але яна пачала браць прыклад з літаратурнай гераіні Міцкевіча. Захапілася верхавой яздой, паляваннем. Спачатку яе трафеямі станавіліся качкі ды зайцы, вавёркі ды барсукі, а пасля нават ласі і мядзведзі.
Праз тое, што мячы павыходзілі з моды, Эмідія палічыда неабходным авалодаць зброяй больш сучаснай. Яна навучылася страляць з пісталета.
Высакароднае імкненне — аддаць жыцдё за шчасце Айчыны — перапаўняла юную Плятэр, бо яна лічыла, што няма долі, лепшай за гэтую. Але дзяўчына павінна была дакладна ведань, ui патрэбна гэтая яе ахвяра народу. I, пераступіўшы праз шматвяковае адчужэнне і забабоны яе продкаў, што належалі да графскага роду, Эмілія пайшла да простых людзей. Сяляне Віцебскай губерні, добрыя, мудрыя, працавітыя і вельмі няшчасныя, сталі яе наступнымі настаўнікамі.
Яны навучылі юную Плятэр бачыць жыццё без прыкрас і беспамылкова прымаць справядлівыя рашэнні ў самых складаных жыццёвых сітуацыях. Эмілія палюбіла просты сялянскі быт, беларускія народныя песні і казкі, народныя абрады і звычаі. Яна адчула ўсё багацце беларускага фальклору, і ёй раптам захацелася захаваць для будучых пакаленняў хоць штосьці з гэтай спадчыны. Занатоўваючы тое, што чула ў сялянскіх хатах, Эмілія Плятэр спісала не адзін тоўсты сшытак. Яна навучылася многім беларускім танцам. Некаторыя народныя мелодыі, падабраўшы да іх акампанемент, ператварыла ў канцэртныя нумары і выконвала іх на фартэпіяна ў коле сваіх родзічаў і сяброў. Яна ў дасканаласні авалодала беларускай мовай, «мужынкай», як лічыла большаснь прадстаўнікоў яе саслоўя, і нават стала складаць на ёй вершы ў стылі народных песень.
А яшчэ сяляне навучылі яе плакаідь. У высокім сэнсе гэтага слова — суперажываць ropy і крыўдам простых людзей. А ў звычайным — выклалі Эміліі складаную навуку народнага галашэння. Дзіўна іншы раз было высакародным знаёмым Плятэр бачыць, як суправаджала яна родзічаў якога-інебудзь селяніна-нябожчыка на могілкі і пры гэтым адчайна. шчымліва, самотна спявалаплакала па памерлым.
Беларускі этнограф і фалькларыст М. Маркс, у сям’і якога ў Вінебску часта гасцявала Плятэр, успамінаў, як
КНІГІ ОНЛАЙН
