Літаратурны рух на эміграцыі
Лявон Юрэвіч
Памер: 244с.
Мінск 2002
Бібліятэка часопіса „Беларускі Гістарычны Агляд"
БІБЛІЯТЭКА
БЕЛАРУСКАГА ГІСТАРЫЧНАГА АГЛЯДУ
Выйшлі з друку
Франц Кушаль. Спробы стварэньня Беларускага войска. Менск, 1999.166 с.
Сымон Кандыбовіч. Раэгром нацыянальнага руху ў Беларусі. Мінск, 2000.160 с. Алесь Белы. Хроніка „Белай Русі". Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. Мінск, 2000.238 с.
Людміла Хмяльніцкая. Гісторык з Віцебска (жыццяпіс Аляксея Сапунова). Мінск, 2001.256 c.
Лявон Юрэвіч. Вырваныя бачыны: да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі. Мінск, 2001.214 c.
Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах. Мінск, 2001. 274 с.
Мікола Панькоў. Хроніка беларускага жыцьця на чужыне. (1945—1984 гг.). Мінск, 2001.332 c.
Юры Туронак. Беларуская кніга пад нямецкім кантролем (1939—1944). Мінск, 2002.144 с.
Вітаўт Тумаш. Выбраныя працы. Мінск, 2002. 246 с.
Рыхтуюцца да друку
Юліуш Бардах. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага (14 друк. арк.)
Фрыда Гурэвіч. Старажытны Наваградак (замак і горад). Пераклад і навук. рэд. М.НІкалаева(15арк.)
Андрэй Радаман, Віталь Гэлубовіч. Ваяводскія і павятовыя ўраднікі Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XVI—першай палове XVII ст. (Спісы) (10 арк.) Генадзь Саааноеіч. Нямецкі ордэн у беларускай гісторыі XIII—XVI ст. (10 арк.) Алесь Смалянчук. Раман Скірмунт: шлях да Беларусі (6 арк.)
Лявон Юрэвіч
Літаратурны рух на эміграцыі
Мінск 2002
УДК 882.6-054.72.09
ББК 83.3 (4 Беі)
Ю 87
Бібліятэка БГА
Сэрыя: Досьледы
Навукова-рэдакцыйная рада сэрыі:
Аляксей Каўка, Вітаўт Кіпель, Адам Мальдзіс, Яўген Мірановіч, Уладзімір Міхнюк, Віталь Скалабан, Захар Шыбека, Лявон Юрэвіч
Каардынатар: Генадзь Сагановіч
Рэдактар: Алег Гардзіенка
Юрэвіч Л.
Ю 87 Літаратурны рух на эміграцыі. — Мінск, 2002. — 244 с. (Бібліятэка часопіса «Беларускі Гістарычны Агляд»)
Кніга ньюёрскага дасьледчыка Лявона Юрэвіча прысьвечаная разгляду літаратурнага працэсу на беларускай эміграцыі: плыні, асобы, суполкі, пэрыёдыкі, кнігі. Аўтар упершыню ў беларускай крытыцы дае поўную карціну эміграцыйнай літаратуры. Кніга дапоўненая цікавымі матар'яламі да гісторыі беларускай літаратуры ў выгнаньні, а таксама каштоўнымі аўтографамі і фотаздымкамі.
УДК 882ю6-0547.72.09
ББК 83.3 (4 Беі)
ISBN 978-5272-10-9
© Беларускі Гістарычны Агляд, 2002
© Лявон Юрэвіч, 2002
Belarusians have been far less inclined to leave their native country than, for instance, Russians and Poles, but their emigration, too, provides a fascinating field of research. Indeed, the last few years have seen a markedly increased interest in the history and literary activities of the mid-2oth-century Belarusian emigration, both in Belarus itself and in some of the places where the emigres found new homes. In part, this may be attributed to the relatively recent possibility of metropolitan Belarusian scholars consulting Western publications and archival materials, and partly to the fact that the emigre communities themselves, strengthened by a new generation, have responded actively to the challenge of collecting and publishing scattered materials before they are irretrievably lost.
Although the post-World War II emigration was numerically the greatest, the chronological range of emigration from Belarus covers a wide spectrum from the great renaissance scholar Frahcisak Skaryna to some of the outstanding writers of today, notably the leading prose writer Vasil Bykau, and, in poetry, Ales Razanau and Uladzimir Niaklajeu. The literary movement that forms the subject of this book, however, is that of those Belarusians who left their country towards the end of the war. It is they who have attracted most attention from scholars inside Belarus, notably Barys Sacanka, Lidzija Savik and Ales Paskievic, the poet and scholar Jan Czykwin in Eastern
Poland, and, most importantly, emigre scholars like Anton Adamovic, VitaUt Kipiel and, in recent years, the author of the present study. In addition to purely editing work, Lavon Jurevic has already produced two very valuable collections of annotated literary and historical texts, and of articles on emigre literature, Archiunaja kniha (New York, 1997) and Kamentary (Miensk, 1999). In the present volume he offers a more homogenous picture of the Belarusian literary movement in emigration, drawing material from rare and little-known sources, including wartime newspapers and the archives of the Belarusian Institute of Science and Art in New York. His chronology of events covers more than half a century, and the book is rich in correspondence, be it between the publishers and editor of the first important anthology of Belarusian emigre literature, La cuzych bierahoii, or between prominent ётідгё writers and members of the Soviet Belarusian Union of Writers. Individual writers, too, notably Ales Salaviej, are represented by previously unpublished correspondence.
The status of a distinguished ётідгё writer like the late Masiej Siadniou is assured, but he was not an isolated figure, and the literary process and context to which he belonged is fascinating in its own right. With this thoroughly annotated collection of new materials Lavon Jurevic has undoubtedly made a great contribution to our understanding and knowledge of the history and culture of the Belarusian emigration.
School of Slavonic and East European Studies University College London
Arnold mcmillin
Літаратурны pyx на эміграцыі1
Кароткі нарыс гісторыі
I
Эміграцыйная літаратура Беларусі мае доўгую, яшчэ ад Францішка Скарыны, гісторыю. Бэрлінская газэта «Раніца» 28 траўня 1944 г. зьмясьціла на сваіх бачынах верш «Туга на чужой старане» Вінцэся Каратынскага, назваўшы аўтара «піянэрам беларускае эміграцыі». Асобныя парасткі былі і ў 20-х г. мінулага стагодзьдзя: часопіс «Крывіч» у Коўне (1923—1926), паэзія Ўладзімера Жылкі ды зборнік «Замежная Беларусь», выдадзены ў Празе ў 1926 г. Яшчэ — творчасьць Кастуся Езавітава й Віктара Вальтара ў Латвіі, Гальляша Леўчыка ў Варшаве.
Распачынаючы гаворку пра эміграцыйны літаратурны рух, неабходна акрэсьліць ягоныя часавыя межы. У дадзеным выпадку ідзецца пра найбольш багаты на творы й творцаў час — час паваенны, што бярэ свой пачатак у Бэрліне 40-х, і да XX канцавечча.
1 У тэксьце далей як сынанімічныя выкарыстоўваюцца тэрміны эміграцыя, выгнаньне, дыяспара.
У зьвязку з рознымі прычынамі беларуская культура, і ня толькі на выгнаньні, найперш знаходзіла сваё аддюстраваньне ў Слове. Але на эміграцыі літаратура (у шырокім значэныгі гэтага слова) набыла больш істопіуіо вагу, бо, з аднаго боку, не патрабавала гэткіх спэцыфічных умоў для культывацыі, як выяўленчае мастацтва або тэатар, а з другога боку, мова, беларускае слова зьяўлялася тым самым чыньнікам, што вызначаў адметнасьць, прыналежнасьць да пэўнай групы сярод эміграцый зь іншых краінаў.
He апошнім фактарам трэба лічыць і тое, што значная частка паваеннай эміграцыі былі людзі адукаваныя. Таму натуральна, што іх культурнае жыцьцё набывала літаратурныя формы (і гэта мае асаблівае значэньне для дасьледчыкаў культуры беларускага замежжа, бо слова — мастацкая літаратура, мэмуары, ліставаньне, адозвы, статуты, палемічпая літаратура, навуковыя працы па гісторыі, мовазнаўстве, этнаграфіі і г. д. — зьяўляецца асіюўнаю, калі не адзінаю крыніцаю дасьледаваньня).
Напісаць гісторыю беларускага замежжа няпроста. Звычайна погляд фіксуецца на асобных момантах гісторыі (напрыклад, на супрацьстаяньні крывічоў і зарубежнікаўў ці на двух-трох імёнах у літаратуры. Хоць, закрануўшы гістарыяграфію беларускага замежжа, трэба адзначыць, што ўжо маем гэткія фундамэнтальныя працы, як дасьледаваньні доктара Вітаўта Кіпеля2 і пасьмяротна выдадзеную ўнікалыгую кнігу Міколы Панькова3.
Кіпель В. Беларусы ў ЗША. Менск, 1993; Kipel V. Belarusans in the United States. New York—Oxford, 1999.
3 Панькоў M. Хроніка беларускага жыцьця на чужыне (1945— 1984 г.). Менск, 2001.
Кулыурнае, творчае жыцьцё знайшло свой адбітак у кнігах, часопісах, газэтах, бюлетэнях, і не згубіцца ў гэтай Скарынавай галяктыцы, якая можа шакаваць непадрыхтаванага дасьледніка сваімі памерамі (і зьяўляецца своеасаблівым адказам на закіды беларусам дыяспары ў неактыўнасьці, інэрцыі, няздольнасьці да арганізаванасьці), зарыентавацца ў матэрыяле дапамагае вычарпальная бібліяграфія Зоры й Вітаўта Кіпеляў4.
Што да самой літаратуры, дык пра яе нібыта пісалася, але звычайна пісалася ў жанры «творчы партрэт пісьменьніка», што вырывае творчасьць ды й самога аўтара з гістарычнага кантэксту й робіць ацэнкі крытыкаў надта прыблізнымі, спрошчанымі празь неразуменьне самой літаратурнай сытуацыі або недаацэнку яе5.
У гаворцы пра замежжа магчымыя розныя аспэкты; тут у цэнтры знаходзіцца літаратурны рух -— ня столькі асобныя пісьменьнікі ды іхныя творы, колькі арганізацыя новых пэрыядычных выданьняў, утварэньне літаратурных суполак, арганізацыя літаратурных вечарынаў, выданьне арыгінальнай і перавыданьне клясычнай мастацкай
4 Кіпелі Зора й Вітаўт. Беларускі друк на Захадзе. У 2-х TaMax. Нью Ёрк. 2002.
5 Гэта тычыцца ня толькі асобных часопісных публікацый, але й кнігаў, прысьвечаных літаратуры эміграцыі: Мішчанчук М. Чатыры партрэты беларускіх паэтаў-эмігрантаў. Мінск, 1993; Мішчанчук М. Літаратура беларускага замежжа. Мінск, 1996; Марціновіч А. Дзе ж ты, храм праўды? Мінск, 1996; Чыквін Ян. Далёкія і блізкія. Беларускія пісьменнікі замежжа. Беласток, 1997; Савік Л. Пакліканыя. Мінск, 2001.
літаратуры — і адлюстраваньне гэтага руху ў цэнтральных выданьнях эміграцыі — газэтах «Бацькаўшчына» й «Беларус», а галоўнае — умовы, у якіх гэты рух разьвіваўся6.
Упершыню спроба вылучыць новы, эміграцыйны этап у гісторыі беларускае літаратуры была зробленая ў артыкуле Антона Адамовіча «Па дарозе да Эўропы. Кароткі нарыс разьвіцьця беларускае літаратуры» (1945?)7:
Бальшавізм, а пасьля й вайна разагналі творчыя сілы беларускае літаратуры.
Цяпер па гэты бок ічяжы, што адлучае Новую Эўропу ад сьвету балынавізму й плютакратыі, із старых, выяўненых ужо беларускіх пісьменьнікаў, жыло толькі двое: Францішак Аляхновіч (быў забіты невядомымі) і Натальля Арсеньнева.
Праўда, на эміграцыі вырасьлі й паказваюць ужо сябе новыя здольныя нацыянальныя сілы беларускае паэзіі, як насшчперш паэтка Ларыса Геніюш у Празе, паэты Ю.Сергіевіч, Палонны ў Нямеччыне. Пачынаюць выяўляцца маладыя сілы й вакол беларускіх газэтаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
