Людзей слухай, а свой розум май
Беларускія народныя казкі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 211с.
Мінск 1988
Пачуўшы пра плату, вядзьмар ахвотна згадзіўся. Пайшлі на поле. Вядзьмар паглядзеў на залом здалёк і кажа:
— Вельмі ж страшны залом. Так да яго падступацца я і сам баюся.
Скінуў ён сарочку, каб большага туману напусціць на Тодара, і ракам папоўз да залома.
Паўзе вядзьмар і ўсё крэхча, што страшны залом нехта заламаў: відаць, на гаспадарову смерць. Давядзецца даражэй узяць з Тодара за такі залом.
Падышлі сюды і Тодаравы суседзі падзівіцца, як вядзьмар будзе страшны залом вырываць.
Тут Тодар, доўга не думаючы, уссеў на ведзьмара верхам, дастаў з-пад крыса дручок ды давай дубасіць ашуканца:
— Я ж табе, шэльма, пакажу, які гэта страшны залом! Я ж яго сам і заламаў!
Раве вядзьмар немым голасам, а Тодар дубасіць яго па чым папала. Біў, біў, а потым пытаецца:
— Будзеш добрым людзям галовы дурыць?
— He,— енчыць вядзьмар,— пусці толькі жывога.
. Пусціў Тодар ведзьмара. Усхапіўся той ды наўцекача — і сарочкі адрокся.
Напужаліся суседзі, думалі — вядзьмар са свету Тодара зжыве: ён жа ўсё можа зрабіць... Ажно мінае тыдзень, другі, а Тодар жыве і на ведзьмара чхае.
Вядзьмар жа керхаў, керхаў ды і скапыціўся: відаць, Тодараў дручок быў мацнейшы за яго чары.
ЯК СЦЕПКА
3 ПАНАМ ГАВАРЫЎ
/І¥ыу некалі адзін пан, ды такі злосны, што бяда: ніхто не мог яму дагадзіць. Усе яго баяліся, як чорта. Бывала, прыйдзе да яго хто штонебудзь прасіць, а ён як крыкне: «Што скажаш?» — дык той ад страху забудзецца і аб сваёй просьбе.
— Нічога, паночку, усё добра,— адказвае бядак калоцячыся.
— А па добрым што?
— He ведаю, паночку...
— На стайню яго, галгана! — раве пан.— Даць яму розаг, каб больш сюды не хадзіў!
Іначай той пан і не ўмеў з людзьмі гаварыць. I людзі баяліся з ім гаварыць, бо скажаш што не так, не па шэрсці — да смерці засячэ.
Аднойчы гуляў пан у карты і выйграў у суседняга пана маёнтак. Было гэта вясною. Са-
браўся пан ды паехаў аглядаць свой новы маёнтак. Як паехаў, дык і застаўся там на ўсё лета: вельмі ж яму спадабаўся новы маёнтак. Праўду бо кажуць, што новае сіта на калочку вісіць, a старое пад лавай ляжыць.
Тым часам у старым маёнтку нарабілася шмат бяды. «Як,— думае аканом,— сказаць пану пра бяду?» Сам ехаць да яго баіцца. Надумаўся ён паслаць каго з дваровых. Ды няма ахвотніка. Каму хочацца дастаць ад пана лішніх розаг?
А жыў там адзін чалавек. 3 выгляду так сабе — недалужны, затое на язык бойкі: за словам у кішэнь не лезе. Імя ён меў Сцяпан, але ўсе звалі яго проста Сцёпка. Малы, бач, ён быў ростам і шчуплы.
Дачуўся Сцёпка, што аканом шукае пасланца да пана, прыйшоў да яго і кажа:
— Пашліце мяне — я ўмею з панам гаварыць.
Рад аканом, ледзь не цалуе Сцёпку. Даў ён яму хлеба, сала, цэлую жменю медзякоў і выправіў у дарогу.
Ідзе Сцёпка, медзякамі пазвоньвае, ніводнай карчмы не мінае.
Доўга ішоў ён ці коратка, прыходзіць нарэшце ў новы маёнтак.
Хацеў Сцёпка проста ў панскі дом ісці, ды лёкай спыніў:
— Ты чаго тут, валацуга, цягаешся!
I нацкаваў на яго сабак.
Сцёпка дастаў з торбачкі кавалак хлеба, кінуў сабакам. Тыя і перасталі брахаць. Тады Сцёпка зноў падышоў да ганка.
— Што табе трэба? — крычыць лёкай.— Тут сам пан жыве!
Сцёпка пакланіўся лёкаю і кажа:
— А мой паночку, а мой даражэнькі, вось жа мне і патрэбен гэты сам-пан. Я прыйшоў да яго са старога маёнтка.
Лёкай памякчэў.
— Добра,— кажа,— я далажу пану пра цябе. Але скажы ж ты мне, адкуль ты ведаеш, што і я — пан?
— Гм,— хітра кашлянуў Сцёпка,— бачу: ты пан не пан, а так сабе паўпанак, бо ў цябе лоб нізкі, нос слізкі, от і відаць, што лізаў панскія міскі.
Узлаваўся лёкай, схапіў Сцёпку за каўнер ды давай тузаць. Убачыў гэта пан з акна і паклікаў лёкая да сябе.
— Які там хлоп1? — Пытаецца пан у лёкая.
— Ды валацуга нейкі са старога панскага маёнтка,— адказаў лёкай і нізка пакланіўся пану.
Пан успомніў, што даўно не быў у старым маёнтку.
— Пакліч яго сюды,— загадаў ён лёкаю.
Пабег лёкай клікаць Сцёпку, а той дастаў капшук, набіў люльку тытунём ды пачаў агонь крэсіць. Выкрасіў агню, закурыў люлечку. Курыць ды паплёўвае на чысты панскі ганак.
— Ідзі ў пакоі? цябе пан кліча! — крычыць яму лёкай.
— He трасца пана трасе, пачакае,— адказвае Сцёпка і пакурвае сабе люлечку.
—Ды хутчэй жа ты! — злуецца лёкай.— A то пан цябе розгамі засячэ...
— He засячэ! Вось дакуру люльку, тады і • пайду.
1 X л о п — халоп, абразлівая клічка прыгонных сялян.
Чакаў, чакаў пан Сцёпку, не дачакаўся. Кліча зноў лёкая:
—г Чаму хлоп не ідзе?
— Люльку, пане, курыць.
Пан узлаваўся:
— Гані яго сюды!
Сцёпка дакурыў люльку, выбіў з яе попел, схаваў за пазуху і толькі тады падаўся памаленьку ў панскія пакоі. Лёкай бяжыць наперадзе, адчыняе Сцёпку дзверы, як пану.
Увайшоў Сцёпка да пана ды і закашляўся пасля моцнага тытуню. Кашляе, а пан чакае, толькі злосна вачыма зіркае. Адкашляўся сяктак Сцёпка і кажа:
— Добры дзень, паночку!
— Што скажаш? — хмурыцца пан.
— Усё добра, паночку.
— А па добрым што?
— Ды вось, паночку, прыслаў мяне аканом. Бачыце, панскі сцізорык зламаўся.
— Які сцізорык?
— Ды, мабыць, той, якім пану пер’і вастрылі.
— Як жа яго зламалі?
— Кажуць жа, пане, што без начыння і лапця не спляцеш. А ўсялякае начынне пры рабоце псуецца. Вось так і панскі сцізорык. Хацелі пану на боты злупіць з выжла’ шкуру, узялі сцізорык. Але на панскім выжле вельмі ж моцная шкура была. Ну, сцізорык і зламаўся.
— Якога выжла? Што ты пляцеш, галган? — закрычаў злосны пан і хацеў ужо загадаць слугам, каб забралі Сцёпку на стайню і далі розаг. Але Сцёпка пачаў расказваць далей:
— Панскі выжал, гэта той самы, можа, пан
1 В ы ж а л — паляўнічы сабака.
памятае, што ўскочыў быў у студню, а Мікіту пасылалі даставаць, дык ён і ўтапіўся там. Эге ж, той самы выжал, што пан любіў яго браць на паляванне. Здаецца, калі не мыляюся, пан аддаў за таго выжла суседняму пану трох мужыкоў...
— Што ж, мой лепшы выжал здох?
— Здох, пане.
— 3 чаго ж ён здох?
— Каніны аб’еўся, дык адразу і ногі выпруЦіў.
— Якой каніны?
— Ды мяса жарабца.
— Якога жарабца?
— Панскага ж буланага жарабца, з лысінкаю.
— Што ж, і ён здох?
— Здох, пане. А шкада, добры жарабец быў.
— О, я нешчаслівы!
— Э, пане, чаго вельмі турбавацца. Ужо ж ведама, калі жарабятка ўродзіцца з лысінкаю, то яно ці здохне, ці яго воўк з’есць.
— 3 чаго ж жарабец здох?
— Падарваўся, мабыць.
— Што ж на ім рабілі? Шпарка ездзілі, ці што?
— Ды не, пане, на ім не ездзілі, ён заўсёды на стайні стаяў.
— А што ж?
— Ваду, пане, вазілі.
— Але ж нашто была тая вада?
— Людзі ж кажуць, паночку, што як топішся, дык і за брытву ўхопішся. Як загарэўся панскі свінушнік, дык аканом загадаў і на жарабцы ваду вазіць.
— Што ж, і свінушнік згарэў?
— Згарэў, пане.
— Як жа ён загарэўся?
— Бачыш, пане, ён быў блізка каля аборы1, дык ад яе і загарэўся.
— To і абора згарэла?
— Згарэла, пане, як свечка.
— 3 чаго ж яна загарэлася?
— Вось гэтага, паночку, добра не ведаю: ці ад абозні, ці мо ад пакояў.
— О, то і пакоі згарэлі?
— Згарэлі, пане, начыста, от быццам хто языком злізаў.
— I ўвесь двор згарэў?
— Увесь, пане: чыста, гладка, хоць рэпу сей.
Ухапіўся пан за галаву ды давай божкаць.
— Але з чаго ж загарэліся пакоі? — зноў пытаецца пан у Сцёпкі.
— Ад свечак, пане.
— Для чаго ж паліліся свечкі?
— Ну як жа, пане, вядома, заўсёды свечкі паляць, як хто памрэ.
— Хто ж там памёр?
— Вечны пакой, каб ёй на тым свеце лёгка ікнулася,— пані памерла.
— Што, што ты кажаш?.. Пані памерла?!
Пачуўшы такія навіны, пан зваліўся з крэсла, а Сцёпка закурыў люлечку ды падаўся сабе дахаты.
1 А б о р a — хлеў.
ПАЛЕШУКІ I ПАЛЕВІКІ
Было ў бацькі дванаццаць сыноў, усе рослыя ды ўдалыя хлопцы.
Жылі яны на вялікай палянцы, між цёмнага лесу. Вялі там сваю гаспадарку, палявалі на дзікіх звяроў і птушак. Стары бацька, сівы, як голуб, сядзеў сабе ў кажушку і ўлетку ды толькі камандаваў. I былі ў сям’і лад ды згода.
Пажаніліся сыны, пайшлі ў іх свае дзеці. Вялікая вырасла сям’я. Ды ўсе слухалі старога бацьку, і кожны рабіў сваю работу.
Але вось па некаторым часе памёр бацька. I пачаліся ў сям’і нелады. Жонкі братоў сварацца, адна адну заядаюць — рады няма. Такая пайшла між імі калатня, што і мужыкі нічога зрабіць не могуць. Крычаць жонкі, хочуць дзяліцца.
«Ну што ж,— думаюць браты,— трэба дзяліцца».
Пачалі дзяліцца. Ды справа гэтая не такая і лёгкая, як ім здавалася. Сяк-так з крыкам ды зыкам падзялілі дабро і жывёлу. А як дайшло да зямлі, дык тут чуць адзін аднаго не пазабівалі: ніяк не мог-уць падзяліць сваю палянку, каб нікому крыўды не было. Перасварыліся браты і сталі адзін аднаму ворагамі.
Толькі два малодшыя браты жылі між сабою ў вялікай згодзе: куды адзін, туды і другі. He захацелі яны калаціцца з братамі за зямлю, пакінулі бацькаву хату ды падаліся ў свет шукаць іншага прытулку.
Зрабілі браты з двух дубоў вялікія сані, запрэглі ў іх шэсць пар валоў, наклалі дабра, пасадзілі жонак з дзецьмі ды паехалі на санях па пяску. А каровы і дробная жывёла ззаду за імі пайшлі.
Працягнулі трохі валы дубовыя сані па пяску ды сталі як укопаныя. Калёс тыя браты не мелі і нічога пра іх не ведалі. Бо нікуды яны з свайго лесу не толькі ўлетку, але і зімою не ездзілі.
Пачалі браты адпілоўваць круглыя калодкі ды падкладваць пад палазы. Коцяцца калодкі, і сані паўзуць уперад.
Надакучыла меншаму брату падкладваць калодкі пад палазы, вось ён і кажа большаму:
— Давай зробім так, каб калодкі самі круціліся пад палазамі.
I зрабілі яны першыя ў тым краі калёсы. Лёгка пайшлі цяпер валы, так што браты і самі паселі на воз. Едуць і дзівяцца, як яны да гэтага часу абыходзіліся без калёс.
Ехалі яны, ехалі, даехалі да вялікай ракі. Агледзелі раку — усюды глыбока, нідзе няма зручнага месца, каб пераехаць уброд. А тут такая навальніца ўсхадзілася, што лес, як звер.
раве. Ломіць навальніца дрэвы, як саломінкі, ды шпурляе ў раку. Плывуць яны па вадзе цэлымі сціртамі.
Паглядзеў на іх малодшы брат, падумаў і здагадаўся, як перабрацца цераз раку.
Налавілі яны з братам дрэў, ачысцілі галлё, калоды звязалі адну з адной і зрабілі моцны плыт. А як сціхла навальніца, узвезлі свой воз на плыт. Самі стаяць на плыце ды кіруюць доўгімі жэрдкамі-бусакамі, а плыт плыве, як карабель.
КНІГІ ОНЛАЙН
