Людзей слухай, а свой розум май
Беларускія народныя казкі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 211с.
Мінск 1988
А бойка — трах, трах! — яго па каленях. Прабег ён крыху ды грымнуўся як сноп вобземлю. Накрыўка ў бойцы выскачыла, і ўся смятана вылілася.
Падняўся мужык, плюнуў са злосці і пабег далей. Выгнаў цялят з аўса і прыгнаў іх дамоў.
— He хочаце,— кажа,— на выгане пасвіцца, дык стойце ў хляве галодныя!
Вярнуўся мужык у хату. Глядзіць, аж тут замест яго рабая свіння гаспадарыць: рассыпала муку, з’ела рошчыну і сагнала квактуху з рэшата.
Вытурыў мужык свінню вон, стаў пасярод хаты і чухае патыліцу: што ж цяпер рабіць? Трэба, думае, хоць яйкі ратаваць, бо як астынуць, дык і кураняты не выведуцца: бяда будзе ад жонкі... Пакруціўся сюды-туды — няма курыцы.
Сеў мужык з гора сам на рэшата. «Як вернецца квактуха,— думае,— тады я злезу абед варыць, а яе пасаджу».
Ехаў праз вёску казак і зайшоў у хату вады напіцца. Убачыў мужыка на рэшаце.
— Што ты робіш? — пытаецца.
— Куранят выседжваю,— адказвае мужык.
— Хто ж гэта цябе, небараку, пасадзіў на рэшата?
Расказаў мужык пра сваю бяду — як ён дома за гаспадыню застаўся і як не пашанцавала яму.
Парагатаў казак, а-потым давай бізуном яго хвастаць... Лупіць і прыказвае:
— Вось табе за тваю дурноту! Жонка поле арэ, а ты што робіш?
Круціўся, круціўся мужык і падушыў усе яйкі. Бачыць — няма ратунку. Саскочыў з рэшата ды ходу. Залез з перапуду на гару і схаваўся там у кораб з пер’ем.
Казак напіўся вады ды паехаў далей. А мужык сядзіць у пер’і, ад страху калоціцца.
Тым часам прыехалі жончыны бацькі ў госці. Зайшлі ў хату. Паглядзела цешча на непарадкі і кажа да дзеда:
— He дзіра, што зяць з нашаю дачкою сварыцца! Мусіць, такі і праўда, што яна гультайка.
— Калі так,— кажа дзед,— дык аддамо гаецінец не дачцэ, а зяцю!
Мужык усё гэта чуў з гары. «Які ж яны гасцінец прывезлі?» — узяла яго цікавасць.
Перагнуўся ён цераз кораб, каб паглядзець гасцінец, а кораб — бабух! — і паляцеў далоў разам з мужыком.
Пачулі дзед з бабаю грукат, выбеглі ў сенцы і ўбачылі там мужыка ў пер’і.
— Чорт! Чорт! — закрычалі яны ў адзін голас.
Баба пачала хрысціцца, а дзед схапіў качаргу ды давай чорта дубасіць:
— Бач, нячыстая сіла, куды панадзіўся цягацца!
Усхапіўся мужык і кінуўся на агарод. Схаваўся там у каноплях і сядзіць ні жывы ні мёртвы, пабітыя бакі чухае.
Вярнулася ўвечары з поля жонка. Бацькі кажуць ёй:
— Ну, цяпер ты з мужыком будзеш добра жыць.
— Чаму? — пытаецца дачка.
— Бо мы выгналі чорта з вашай хаты. Гэта ён, пракляты, сварыў вас!
I праўда: перастаў пасля таго мужык абзываць жонку гультайкай.
ПОІІ I ДЗЯК
Жылі ў адным сяле non і дзяк: абодва п’яніцы. Хочацца ім піць, ды няма за што.
Вось дзяк і кажа папу:
— Есць у цябе, бацюшка, святая кніга тоўстая; я красці буду, а ты па ёй варажыць, то і будзе нам за што выпіваць.
Украў дзяк у суседа вала, завёў у лес ды прывязаў да бярэзіны.
Забегаў сусед — шукае вала. А дзяк кажа яму:
— Ідзі, чалавеча, да бацюшкі: ёсць у яго TaKan кніга, па якой ён можа любога злодзея ўгадаць„ А калі ўжо не ўгадае, хто ўкраў, дык угадае, дзе схаваў...
Прыбег сусед да папа, плюсь яму ў руку:
— Вычытай, бацюшка, у сваёй кнізе, хто майго вала ўкраў!
— А што мне будзе за гэта?
— Нічога не пашкадую!
— Дасі пяць рублёў і гарэлкі, то вычытаю.
— Дам. Вельмі ж добры вол быў!
— To нясі гарэлку, а грошы пасля, як вала знойдзем.
Прынёс сусед гарэлку. Селі non з дзякам ды папіваюць сабе памаленьку. Выпілі, non паглядзеў у кнігу, памармытаў сабе пад нос ды кажа:
— Ёсць твой вол! Жывы і здаровы.
— Няўжо? — зарадаваўся сусед.
— Ідзі ў лес, там ён: каля балотца стаіць, да бярэзіны прывязаны. Яго ўжо зладзеі хочуць далей весці, ды баяцца, што цяпер дзень: чакаюць ночы...
Пайшоў сусед у лес, знайшоў вала.
Прынёс ён папу грошы, дзякуе не надзякуецца. A non з дзякам купілі гарэлкі, сядзяць, папіваюць.
Ну, цяпер так у іх і пайшло як па масле: калі грошай няма, а выпіць хочацца — ідзе дзяк на промысел: у каго карову ўкрадзе, у каго авечку... Поп, вядома, адразу ўгадае.
Вось аднаго разу фурман, лёкай і кухар укралі ў свайго пана шкатулку грошай.
Дачуўся пан, што non усім добра ўгадвае, загадаў запрэгчы тройку коней у карэту ды ехаць па яго.
Прыязджае панскі аканом да папа. А той сядзіць п’яны, аж вочы пачырванелі ад гарэлкі. Аканом кажа:
— Прасіў пан, каб бацюшка прыехалі да нас у маёнтак.
Поп зараз прычасаў кудлы, апрануў расу, крыж пачапіў на шыю ды паехаў.
Пан пачаставаў папа як след, а потым і кажа:
— Я чуў, бацюшка, што ты памагаеш людзям
у няшчасці. Памажы і мне. У мяне шмат грошай укралі. Калі ты мне іх знойдзеш, я дам табе за гэта тысячу рублёў і два вазы пшаніцы.
Спужаўся non.
— Цяпер, пане,— кажа,— не магу нічога сказаць. Кніга мая засталася дома. I хто ведае — можа, давядзецца і цэлую ноч сядзець ды вычытваць... Грошай жа ў пана многа ўкралі!..
А сам сабе думае: хутчэй бы ўцячы адсюль, бо дзяк не ўкраў, то і не вычытаеш...
Пан кажа:
— Добра. Заўтра я прышлю па цябе карэту. А зараз едзь дадому і вычытвай.
Вярнуўся non дадому, паклікаў дзяка.
— Прапалі мы цяпер, дзяча, са сваёю кнігаю. Трзба ўцякаць з гэтага сяла на новае месца.
— А калі ж будзем уцякаць? — пытаецца дзяк.
— Ды вось пасядзім трохі, а пасля трэціх пеўняў і дамо драла. Бо пан як данясе архірэю, што мы людзей ашукваем,— пападзе нам абодвум.
— Добра,— кажа дзяк.— Ты зноў на новым месцы будзеш папом, а я — дзякам.
Сядзяць non з дзякам, чакаюць трэціх пеўняў.
Тым часам фурман, лёкай і кухар напужаліся не на жарты — калі non узяўся гадаць, хто грошы ўкраў, то напэўна выгадае. He першы раз яму!
— Пойдзем,— кажа фурман,— паглядзім, што ён робіць: гадае ці не?
Як толькі паны паснулі, рушылі яны да папа. Зайшлі на двор; лёкай і кухар кажуць фурману:
— Падыдзі ты да акна адзін, паглядзі, а мы пачакаем.
Падышоў фурман да акна, бачыць — сядзяць
non з дзякам, чакаюць. А тут якраз і папоў певень закукарэкаў. Поп кажа:
— Ну, дзяча, ужо ёсць адзін!
Фурман аж умлеў. Праўду бо кажуць, што на злодзеі шапка гарыць. Прыбег ён да таварышаў.
— Пазнаў,— шэпча,— мяне... Як толькі я падышоў да акна, ён і кажа: «Ужо ёсць адзін». Як у сук уляпіў, пракляты!
— Пайду і я паслухаю,— кажа лёкай.
Падышоў да акна, а певень:
— Ку-ка-рэ-ку!
Поп кажа:
— Ну, дзяча, ужо два!
Вярнуўся лёкай да таварышаў, калоціцца, слова вымавіць не можа.
— Пазнаў, кажа, заікаючыся,— і мяне...
Пайшоў да акна і кухар. А тут певень трэці раз:
— Ку-ка-рэ-ку!
Поп кажа:
— Ну, дзяча, дачакаліся: усе тры ёсць!
А дзяк ужо і не чуе нічога: зваліўся пад стол ды храпе.
Фурман, лёкай і кухар шусь тады ў хату да папа. Поп напалохаўся, думаў, гэта пан іх па яго прыслаў.
Яны ж адразу бух яму ў ногі:
— Бацюшка, не кажы пану, што мы грошы ўкралі! Мы дамо табе за гэта па трыццаць рублёў, толькі не кажы. Хто з нас богу не грэшны, цару не вінаваты!
Зарадаваўся non, пытаецца:
— А дзе ж вы падзелі грошы?
— Закапалі, бацюшка, у стайні, каля другога стойла...
— А цэлыя грошы, нічога сабе не ўзялі?
— Цэлыя, бацюшка. Мы іх як укралі, дык адразу і закапалі.
— Добра,— кажа non,— што з вамі рабіць: павінную галаву і меч не сячэ. Давайце па трыццаць рублёў...
Далі яны папу па трыццаць рублёў, плюснулі ў руку ды пабеглі назад у маёнтак вясёлыя.
Поп пачаў будзіць дзяка:
— Уставай, дзяча, будзем піць да самага дня. Знайшліся зладзеі.
Назаўтра non яшчэ спіць, а пан прыслаў ужо тройку коней па яго.
Пабудзіў аканом папа. Той ахвотна сабраўся. Узяў сваю тоўстую кнігу ды паехаў.
Уваходзіць у пакой да пана, трасе перад ім кнігаю:
— Вычытаў, пане! Знайшлася панская шкатулка!
Пан пытаецца:
— Дзе ж яна, бацюшка?
— Дайце,— кажа non,— мне двух работнікаў...
Даў яму пан двух работнікаў. Пайшоў non з імі ў стайню, разгарнуў сваю кнігу, паглядзеў у яе ды кажа да работнікаў:
— Капайце вось тут, каля другога стойла.
Пачалі работнікі капаць і выкапалі панскую шкатулку з грашыма.
Аддаў non пану грошы.
— Вось яны,— кажа.— Давайце мне цяпер за турбацыю, што дакляравалі.
Пачухаў пан патыліцу: пшаніцы-то не шкада, а тысячу рублёў не хочацца даваць. «Што тут зрабіць,— думае пан,— каб скруціць папу тысячу рублёў?»
Выйшаў ён на двор, бачыць — ляціць жук. Пан схапіў жука ў жменю, вярнуўся назад ды кажа папу:
— Калі ўгадаеш, бацюшка, што ў мяне ў руцэ, аддам табе ўсё дакляраванае ды яшчэ і прыбаўлю.
Поп так і аслупянеў ад неспадзяванай загадкі.
— Ото ж,— мармыча сам сабе,— папаўся, Жучку, у панскую ручку...
— Бач ты,— здзівіўся пан,— угадаў!
Пан і не ведаў, што non меў прозвішча Жук.
Ну, рабіць няма чаго. Аддаў пан яму тысячу рублёў, два вазы пшаніцы і яшчэ воз прыбавіў.
Прыехаў non дадому, паклікаў дзяка і кажа:
— Удалася, дзяча, нам і гэтая штука. Будзем цяпер гуляць ды панскую шкатулку ўспамінаць!
Выпілі non з дзякам ды пачалі грошы дзяліць. Дзялілі, дзялілі — ніяк падзяліць не могуць.
Поп крычыць: <
— Я старшы, мне дзве долі трэба ўзяць!
Дзяк крычыць:
— Ты старшы ў царкве, а не ў варажбе!
Узлаваўся non ды — трах! — дзяка кадзілам. А дзяк папа — за валасы...
I такая ў іх калатня пайшла — на ўсю аколіцу лямантуюць.
Збегліся на крык людзі. Даведаліся, за што non з дзякам б’юцца, і прагналі іх з сяла абодвух.
ЯК ПАНА ВІНШАВАЛІ
Нарадзіўся ў пана сын.
Даведаўся пра гэта аканом. «Трэба,— думае,— павіншаваць пана».
Паклікаў ён старасту, лёкая і фурмана ды кажа ім:
— Пойдзем віншаваць пана з сынам. Я буду гаварыць першы, а ты, стараста, скажаш за мною: «3 усім дваром», а ты, лёкай: «3 дзецьмі і з жонкаю», а ты, фурман: «I з усім сваім набыткам». Зразумелі?
— Зразумелі!
Толькі ж, глядзіце, гаварыце шчыра, ад душы. Калі ўсё ўдала скажаце, дык пан узнагародзіць нас.
— Добра,— кажуць слугі.— Мы ад душы павіншуем пана. Бо хто ж яго болып любіць, як не мы!
А каб не ісці да пана ў такі дзень з пустымі
рукамі, аканом напакаваў рэшата яек і загадаў парабку несці.
Сабраліся так ды і пайшлі пана віншаваць: спераду парабак з рэшатам яек, за парабкам аканом, за аканомам — стараста, за старастам — лёкай, за лёкаем — фурман.
Падышлі да панскіх пакояў. Тут раптам у парабка развязалася абора ад лапця. Аканом наступіў на абору — парабак так і грымнуўся кулём цераз парог з рэшатам яек...
Як убачыў гэта аканом, забыўся на ўсё ды крыкнуў са злосці:
КНІГІ ОНЛАЙН
