Матэрыяльная культура і быт беларусаў XVII - XVIII стст.
Вучэбна-метадычны дапаможнік
Памер: 114с.
Мінск 2005
Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь
Установа адукацыі «Беларускі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя Максіма Танка»
/. Р. Вуглік
МАТЭРЫЯЛЬНАЯ КУЛЬТУРА I БЫТ БЕЛАРУСАЎ XVII—XVIII стст.
Вучэбна-метадычны дапаможнік
Мінск 2005
УДК 392(476)
ББК 82(4.Бен)
В88
Друкуецца па рашэнні рэдакцыйна-выдавецкага савета БДПУ, рэкамендавана секцыяй гуманітарных навук
(пратакол № 6 ад 27.04.04)
Рэцэнзент
доктар гістарычных навук, доктар архітэктуры, прафесар, членкарэспандэнт НАН Беларусі A. I. Лакотка
Вуглік, I. Р.
В88 Матэрыяльная культура і быт беларусаў XVII XVIII стст. : вучэб.-метад.дапаможнік/І. Р. Вуглік. — Мн.: БДПУ, 2005. — 114 с.
ISBN 985-435-955-7.
У дапаможніку разглядаецца матэрыяльная культура і быт беларусаў часоў існавання Вялікага княства Літоўскага ў складзе Рэчы Паспалітай да яе падзелаў у канцы XVIII ст.
Дапаможнік уяўляе цікавасць для студэнтаў гістарычных факультэтаў, выкладчыкаў гісторыі, а таксама для ўсіх, хто цікавіцца пытаннямі роднай культуры.
УДК 392(476)
ББК 82(4.Бем)
ISBN 985-435-955-7
© Вуглік, I. Р., 2005
© ВВЦБДПУ, 2005
УВОДЗІНЫ
У дапаможніку разглядаецца матэрыяльная культура і быт беларусаў часоў існавання Вялікага княства Літоўскага ў складзе Рэчы Паспалітай да яе падзелаў у канцы XVIII ст. Храналагічна дадзены перыяд уяўляе сабой гістарычны этап, які характарызуецца тыпалагічна адметнымі кампанентамі палітычнага, эканамічнага, мастацкага, рэлігійнага і культурнагажыцця, што дае магчымасць ажыццявіць комплексны падыход да вывучэння гэтай эпохі. Метадалагічна гэты падыход увасоблены ў інтэрпрэтацыі матэрыялу ў кантэксце глабальных інтэграцыйных працэсаў у Беларусі і Еўропе, у культурную супольнасць якой уваходзіла культура айчынная, стыляў Рэнесансу, барока, ракако, Асветніцтва, сацыяльных, эканамічных адносін.
Згодна з гістарычнай і этналагічнай класіфікацыямі, матэрыяльная культура разглядаецца ў трох асноўных відавых праявах: жыллё, адзенне, ежа, а быт — у сямейным і грамадскім аспекгах. За аснову падачы матэрыялу ўзяты менавіта формы матэрыяльнай культуры і быту, што дае магчымасць скласці ўяўленне аб іх характарыстыках у асноўных слаях тагачаснага грамадства: шляхты, сялянства, гараджан, местачкоўцаў.
Пад матэрыяльнай культурай разумеюцца матэрыяльна апрадмечаныя формы жыццезабеспячэння. Пад бытам — сфера пераважна будзённага, стабілізаванага жыцця. Сацыяльна апрабіраваныя, легітымныя формы быту называюцца бытавой культурай. Па сугнасці, быт — гэта комплекснае паняцце, якое ўключае не толькі кампанент пазавытворчай дзейнасці, але і святочнае жыццё, шэраг пераходных ад вытворчасці да быту з’яў, напрыклад хатнюю вытворчасць.
У даследуемы перыяд складана вылучыць «чысты» тып уласна бытавых паводзін. Так, жыццё вяскоўца было ў значнай ступені скіравана на вытворчую працу, нават у хаце было шмат працоўных заняткаў; уласна пазапрацоўнай сферай жыцця былі пераважна святы. Таму пры вывучэнні сялянскага быту ў асобным раздзеле даследуюцца традыцыйныя звычаі і абрады. Жыццё шляхціца, асабліва новай фармацыі — прыкладна з XVIII ст.,— наадварот, усё болей аддалялася ад вытворчай сферы, пераходзячы ў вобласць пачуццёва-забаўляльнага правядзення часу. Новая бытавая стылістыка вяла да рэзкага звужэння непасрэдна індывідуальна-працоўнага кола дзейнасці, калі бытавая культура рабілася культурай непасрэдна жыццёвай. I наадварот, павышэнне інтэлектуальных памкненняў шляхецкага жыцця на плыні Асветніцтва пераўтварала быт у перыяд творчай, асветніцкай, вытворчай працы, дзе вытворчае, творчае і бытавое знаходзіліся ў сімбіёзе. Спалучэнне матэрыяльнай кулыуры і быту тлумачыцца іх тыпалагічным адзінствам: быт з’яўляецца формай існавання сацыяльнай матэрыі і ўваходзіць у паняцце матэрыяльнай культуры.
Грамадства XVII—XVIII стст. было сацыяльна размежаваным, як і культуры шляхты, сялян, гараджан, якія мелі істотныя сістэмныя, якасныя адрозненні. Культуры шляхты і гараджан знаходзіліся ў кантэксце, адлюстроўвапі змены ў культурным жыцці Еўропы. Сялянская кулыура існавала ў рэчышчы традыцыяналізму, таго, што мы называем традыцыйнай культурай,— гістарычна кансерватыўнай, той, якая перадаецца ўнугры замкнёнага кола людзей у вуснай форме. Змены ў ёй адбываюцца павольна, пераважна ў сацыяльнай, канфесіянальнай абласцях, што адлюстравана ў дадзенай працы.
Дапаможнік ахоплівае дысцыплінарныя намінацыі гісторыі беларускай культуры, гісторыі Беларусі, культуралогіі.
МАТЭРЫЯЛЬНАЯ КУЛЬТУРА
1. ЖЫЛЛЁ
1.1. Шляхецкае жыллё
Шляхецкае жыллё ў сваім кулыурным значэнні выходзіла за межы ўласна месцапражывання, дзе шляхціц і яго сям’я спалі, харчаваліся, бавілі час. Нягледзячы на тое, што шляхціц быў пераважна грамадскай асобай, жыллё займала ў яго жыцці асаблівае месца. Па-першае, як і ў еўрапейскіх дваран, яно было сімвалам асабістай недатыкальнасці і незалежнасці — дастаткова ўспомніць, што першыя віды заможнага феадальнага жылля былі ўмацаваныя — данжоны, замкі. Замкі, апошняя мяжа распаўсюджвання якіх праходзіла па ўсходніх межах Вялікага княства Літоўскага, сімвалізавалі ўласцівую для еўрапейскіх краін павагу да асобы феадальнага ўласніка, яго свабоду і недатыкальнасць, якія ў дачыненні да шляхецкага двара абараняліся каралеўскімі прывілеямі, артыкуламі Статута. Яшчэ адна культурная функцыя жылля — яго радавая рэпрэзентатыўнасць — г. зн. яно павінна было даваць уяўленне аб шляхетнасці ўладара, яго радаводзе, што здзяйснялася праз выявы продкаў на сармацкіх партрэтах, гербах, а таксама для тых, хто мог сабе дазволіць, на габеленах. Жыллё старабеларускай (ліцвінскай) шляхты знаходзілася ў кантэксце асноўных еўрапейскіх стыляў, архітэктурных і мастацкіх кірункаў. Разам з тым яно мела свой асаблівы каларыт, які адрозніваў яго ад жылля еўрапейскага дваранства. Яго ўнутранае аздабленне ўXVII—XVIII стст. (за выключэннем канца гэтага перыяду) не было падкрэслена шыкоўным, дамы не ператвараліся ў мастацкія музеі, як гэта было ў Францыі, Італіі, у пэўнай ступені ў Польшчы. Падаецца, што яно ўяўляла сінтэз паміж прагматычным функцыяналізмам і жыллёвай эстэтыкай.
У часы Рэчы Паспалітай адбыліся істотныя змены ў шляхецкім жыллі, звязаныя з павышэннем яго камфортнасці і паслабленнем абарончых функцый. 3 халодных абарончых збудаванняў феадалы перасяляліся ў пабудаваныя ўнутры іх ці нанава палацы, планіроўка і аздабленне якіх рабіліся больш камфортнымі. Асноўныя віды шляхецкага жылля той эпохі былі разнастайнымі і залежалі ад сацыяльнага статусу ўладальніка. Разам з тым у іх прасочваюцца агульныя рысы, якія адпавядалі агульнай еўрапейскай метакультурнай стылістыцы. Асноўныя тыпы жылля шляхціцаў — замкі (гэта старажытны тып жылля), а таксама палацы і сядзібы, якія разам з паркамі, гаспадарчымі, культавымі пабудовамі ўтваралі асобныя комплексы. Жыллё магло быць размешчана ў горадзе, побач з ім (замкі, палацы), сельскай мясцовасці (палац, сядзіба), мястэчку.
Пстарычна феадальнае жыллё часоў Рэчы Паспалітай можна падзяліць на перыяды: да першай паловы XVII ст., да першай паловы XVIII ст. і ад другой паловы гэтага стагоддзя; яго дынамічныя характарыстыкі звязаны з еўрапейскімі гісторыка-культурнымі стылямі: готыка, Рэнесанс, барока, класіцызм, у меншай ступені — ракако.
1.1.1. Замкі
У XVI ст. флагманам рэпрэзентатыўнага феадальнага жылля былі замкі — у першую чаргу прыватнаўласніцкія,— па-сутнасці ўмацаваныя магнацкія рэзідэнцыі, палацава-замкавыя ансамблі, неабходнасць у якіх была выклікана актыўнымі вайсковымі дзеяннямі, а таксама спецыфічным феадальным прыватнаўласніцкім менталітэтам. Жылыя памяшканні былі прадстаўлены размешчанымі ўнутры замкавых умацаванняў палацамі; як і ў старадаўнія часы, для жылля выкарыстоўваўся пэўны ярус замкавай вежы (Навагрудак, Любча). Замак феадала мог быць размешчаны ў горадзе і цэментаваць сістэму яго абароны, як гэта было з пачатку XVII ст. у Старым Быхаве, Магілёве, Гародні. Рэзідэнцыя феадала была адным з галоўных цэнтраў старажытнага беларускага горада. Таксама замкі будаваліся побач з горадам, утвараючы асобны абарончы комплекс, слаба, але звязаны з ім (як гэта было ў Любчы, Нясвіжы), ці лакалізаваліся асобна (Мір, Гераноны). Калі замкі размяшчаліся ў невялікіх прыватнаўласніцкіх гарадах, пояс абарончых збудаванняў вакол горада мог адсутнічаць (Ляхавічы, Слонім). Замкі мелі традыцыйную адначасткавую планіровачную сістэму, ці складаліся з некалькіх частак — Верхняга і Ніжняга замкаў, як у Полацку, Слуцку, ці Віцебску, які ўвогуле меў тры замкавыя комплексы. Замкі гэтага часу былі пераважна драўлянымі (гэта тычылася перш за ўсё ўсходняй часткі Беларусі), але ўсё часцей іх канструкцыі спалучалі камень і дрэва, ці першы цалкам замяшчаў другое. Сярод старажытных драўляных замкаў XVI—XVII стст. можна адзначыць Барысаўскі, Верхні ў Полацку, Радашковіцкі. Яны мелі рэгулярныя планы, у Барысаве меўся палац. Каменнае абарончае дойлідства мае старажытныя традыцыі на захадзе Беларусі, Найбольш старажытныя з умацаванняў — Лідская (жылыя пабудовы былі зроблены ўнутры з дрэва), Крэўская, Навагрудская (жылыя пабудовы былі ўнутры, таксама, магчыма, у галоўнай вежы) крэпасці. Асобна трэба адзначыць Стары замак у Гародні, дзе да перабудовы канца XVI ст. меўся гатычны двухпавярховы палац. Пасля істотнай перабудовы ў стылі Рэнесанс па праекце італьянца Скота замак ператварыўся ў дварцова-палацавы комплекс, у цэнтры якога размяшчаўся двухпавярховы каралеўскі палац з асіметрычным планам памяшканняў і каралеўскімі пакоямі, аздобленымі шліхтаваным гіпсам, а таксама кафляй Адзін з найбольш значных замкава-палацавых комплексаў — Мірскі — увасабляе базавую мадэль гэтага тыпу пабудоў — магутныя ўмацаванні спалучаюцца з камфартабельным трохпавярховым палацам. Замак спа-
лучае архітэктуру готыкі і пазнейшую, рэнесансную, у якой пабудаваны і палац. Ухіл у абарончую моц — крэпасць з валамі і вежамі—дэманструе дварцова-замкавы комплексХУІ ст. у Геранонах. У 1583 г. пачалося будаўніцтва мураванага замка ў Нясвіжы, якое вёў італьянец Джавані Марыя Бернардоні. Пабудаваны ў тагачаснай сістэме новаітальянскай фартыфікацыі, замак спалучаў стылістыку позняга рэнесансу і ранняга барока. У замку адсутнічалі знешнія сцены і вежы, што спрыяла яго развіццю ў напрамку палаца і адпавядала галоўнай тэндэнцыі тагачаснай дынамікі замкавага будаўніцтва. Асобна трэба адзначыць дом-крэпасць у Гайцюнішках (Гродзеншчына), пабудаваны галандцамі Пятром Нонхартам і Ван Додэнам у пачатку XVII ст. Жылыя памяшканні ўладара размяшчаліся на другім паверсе, а таксама ў ярусе цэнтральнай вежы. Адносна невялікія па памерах і моцы сцены і вежы меў замак першай паловы XVII ст. у Гальшанах (Гродзеншчына). Жылыя памяшканні ішлі ўздоўж унутранага боку сцен. Такім чынам, у XVIII ст. замак як умацаванне, абарончая пабудова саступае месца палацу, палацаваму комплексу, дзе на першае месца выходзяць не абарончыя, а жыллёва-камфартабельныя, эстэтычныя патрабаванні. Пераемнасць паміж імі хіба ў тым, што палацы будаваліся на месцы старых замкаў — як у гарадах, так і за іх межамі. Як і раней, палацы і сядзібы размяшчаліся як у гарадах, так і ў сельскай мясцовасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
