Матэрыяльная культура і быт беларусаў XVII - XVIII стст.
Вучэбна-метадычны дапаможнік
Выдавец:
Памер: 114с.
Мінск 2005
грошы, якія бацькі нявесты павінны былі аддаць свату за гарэлку. У старажытным апісанні беларускага вяселля, зробленым літаратарам Янам Ласіцкім, прыгадваецца аб тым, што ў выпадку адмовы сябры жаніха кралі нявесту і аддавалі яе прэтэндэнту, пасля чаго ўжо іншыя хлопцы вярталі яе бацькам; учынак матываваўся моцным каханнем. Звычай выкрадання нявест меў на беларускіх землях глыбокія гістарычныя карані: аб ім прыгадваецца яшчэ ў «Аповесці мінулых часоў» пры апісанні побыту радзімічаў, гэты звычай у мадыфікаваным выглядзе спарадычна сустракаўся ў беларусаў яшчэ ў другой палове XIX ст., а існаванне ў традыцыйнай беларускай вясельнай абраднасці XIX — пачатку XX ст. аналогій выкрадання нявесты складала спецыфічную асаблівасць беларускага вяселля ў параўнанні з рускім і украінскім. Разам з тым пра непасрэднае выкраданне ў канцы XVIII ст. размова не ідзе, яно прадстаўлена абрадавымі алюзіямі і, верагодна, паступова знікла на працягу XVII—XVIII стст., захаваўшыся ў абрадах як гістарычны ўспамін.
Дастаткова старажытным з’яўляецца і звычай куплі-продажу нявесты, элементы якога прысутнічаюць у традыцыйным вясельным рытуале беларусаў. Ён адлюстраваны ў адной з песень вясельнага абраду Гаенскай парафіі: ■
Баяры вароты абляглі,
Пасыпалі золата на скалі,
Да ходзюць, паходзюць па дворы,
Да папросюць Тацянкі.
Тацянка татулькі прасіла:
—Даражы, татулька, Оаражы!
Да сто чырвонцаў запрасі,
Тады мяне маладу аддасі!
Калі бакі не перадумвалі, дык выбіралі дзвюх дзяўчын—сваячак маладой, ці, калі такіх не было,— проста сябровак— «бальшанак» (сярод іх адна была старэйшай), якія пераходзілі жыць у хату нявесты, спявалі там песні і да шлюбу не адыходзілі ад нявесты. Праз тыдзень спраўляліся «вялікія запоіны», «вялікая гарэлка» ці «вялікія заручыны», пасля якіхадмовіцца ад шлюбу было ўжо нельга. На «вялікія запоіны» прыязджалі сват з маладым, які лрывозіў гарэлку, запрашаліся сваякі нявесты, якія ўважліва прыглядаліся да маладога — «судзілі яго». Вялікія заручыны мелі характар застолля, вячэры, на якім маладыя абменьваліся заручальнымі пярсцёнкамі, канчаткова пацвярджалася згода на шлюб, што набліжала іх да традыцыйных заручын, «вечарын». На заканчэнне маці нарачонай вяртала маладому пляшку, абгорнутую палатном. Пасля нарачоная актыўна займалася ткацтвам, шыццём — рыхтавала вясельныя падарункі, у першаю чаргу — паясы, а таксама абрусы і інш. На пяты дзень пасля вялікіх заручын у хаце дзяўчыны адбываліся «змовіны», «абрады», на якія яна запрашала асабіста, са старшай бальшанкай, ходзячы ад хаты да хаты, жыхароў вёскі, не абмінаючы нават малых дзяцей; збіраліся таксама ўсе сваякі маладой, як бы далёка яны ні жылі.
На «змовіны» прыязджаў малады з дружынай з дзесяці і болей чалавек, сярод якіх вылучаліся сват, два ці тры маладыя хлопцы — звычайна сваякі жаніха — «дружкі», а таксама «музыка» — гэтаксама са сваякоў (музыка мог не ўмець граць на чым-небудзь, ён толькі рабіў хуткую імітацыю гэтага, а граў іншы), іншая моладзь. Са старажытным культам рытуальнага агню звязаны звычай запальвання на змовінах каля хаты нявесты дзецьмі смалістых бярвёнаў. Хаця запальванне бярвёнаў тлумачыцца ў апісанні неабходнасцю паведамлення пра ўрачыстасць і надання ёй большай святочнасці, гэтае дзеянне мае іншыя, глыбокія семантычныя вытокі, якія сцерліся з народнай памяці. У традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў, а таксама шматлікіх іншых народаў, агонь адыгрываў ачышчальную ролю, выконваў таксама функцыю абярэга ад злых сіл. У традыцыйным вяселлі наступнай гістарычнай эпохі агонь выконваў менавіта гэтую ролю, аб чым сведчыць звычай перагароджваць дарогу маладым, якія едуць з царквы, запаленым кулём саломы. Змовіны пачыналіся зранку, з рытуальнага запрашэння гаспадара ў хату, ад чаго той настойліва адмаўляўся. Затым пачынаўся рытуал паклонаў маладой гасцям, абранне маладзіцы (жанчыны, што знаходзілася ў шлюбе не болей 1—2 гадоў і якая дапамагала ў абрадах нявесце), у хаце нарэшце з’яўляліся бацька маладой, яе маці, і пачыналася застолле, на якім пасаджаныя рытуальным парадкам прысутныя пілі па чарзе адзін да аднаго з чаркі, пакрытай белай, потым каляровай (чырвонай) хусткай. Маладыя зноў абменьваліся пярсцёнкамі, сват дарыў маладой чаравікі, якія яна пасля трох запрашэнняў прымала. Абутак, падораны нявесце звычайна жаніхом ці ягоным братам, меў у славянскім вясельным рытуале выключнае значэнне, бо абазначаў прыняцце таго, хто яго носіць ( нявесты ), у хатнюю ці радавую супольнасць жаніха. Пачыналіся танцы — кожны следам за маладым, запрашаў жанчыну, што сядзела насупраць яго, прычым малады танцаваў з нявестай толькі адзін раз, а асноўную ўвагу надаваў яе сваякам, асабліва жанчынам сталага ўзросту. Гралі вясельныя інструменты, сярод якіх асноўныя — скрыпка, дуда, жалейка; як адзначаў Я. Ласіцкі, на вяселлі часцей за ўсё скакалі пад рукаплясканні. Асноўныя напоі вясельных застолляў — гарэлка і піва.
Праз тыдзень, у суботу, маладая з бальшанкамі і маладзіцай ішла да споведзі, пасля якой адбываўся апошні вечар папярэдняга цыкла — «дзявочы вечар», на які прыходзілі толькі дзяўчаты. Магчыма, меў месца аналагічны сход хлопцаў, сведчанні аб якім спарадычна сустракаюцца ў этнаграфічных матэрыялах наступнага гістарычнага перыяду.
За папярэднім этапам вясельнага рытуалу адбывалася вянчанне, якое прыгадваецца ў якасці неабходнага кампанента вяселля яшчэ ў апісанні Я. Ласіцкага. Згодна з ім, да храма ішлі позна, вечарам, з сабой неслі мядовае віно, брагу, піва, рытуальны хлеб. Пры вянчанні святар пытаўся ў жаніха, ці не будзе ён біць жонку палкай, ці не пакіне яе, калі будзе хворая, карослівая, пакалечаная; у нявесты пытаўся, ці зможа яна жыць з мужам, ці будзе клапаціцца аб сям’і, ці будзе верная сляпому,
кульгаваму, пакалечанаму мужу. На маладых надзяваліся вянкі з надпісам «па-русінскі», г. зн. па-старабеларуску «расціце і размнажайцеся». Святар і маладыя пілі «пеністага мёду», потым вянкі з галоў скідвалі, тапталі і пачыналі вадзіць карагоды, якія ўзначальваў святар. Злучэнне ў старажытным рытуале хрысціянскага і язычніцкага праяўлялася і ў звычаі раскідвання жанчынамі па храме зерня лубіну, лёну і прыгавору пры гэтым: «Хай жа богі нашы зробяць так, каб маладажоны ніколі не мелі нястачы».
Пасля вянчання ішла асноўная частка вяселля, якое пачыналася ў нядзелю, ішло тры дні ў хаце маладога па абраднасці, як можна меркаваць, каравайнага ці, зрэдку, стаўбавога варыянтаў і ўкпючала абмен падарункамі, дзяленне караваю і інш. У канцы першага дня маладых вялі спаць — звычайна ў клець, назаўтра дзень пачынаўся з рытуалу іх буджэння і праверкі цнатлівасці маладой. У першай палове XIX ст. апісвалася, што маладую з ранку вялі да вадаёма, дзе, калі маладая была цнатлівай, ваду праз яе пералівалі, а калі не — аблівалі. У гэтым выпадку вяселле ішло іначай: бацькоў маладой абражалі, маглі ў хамуце вадзіць па вёсцы, у хаце білі посуд, рабілі разгром.
4.2.4. Сямейныя адносіны
Падзел працы ў сям’і ажыццяўляўся па полаўзроставай прыкмеце. Так, сялянскія жанчыны, як адзначаў у 1792 г. A. М. Лунін, займаюцца хатняй працай, а таксама «жнуць, прадуць простымі калаўротамі, ткуць палатно і сукно простае сялянскае». Акрамя гэтага, як і ў наступную эпоху, жанчына даламагала пры сенакосе, працавала падчас збору ўраджаю. У хатнюю працу ўваходзіла прыгатаванне ежы, догляд свойскай жывёлы і г. д. Прычым полаўзроставы падзел працы і быту быў звязаны з часамі году: так, узімку побыт жанчыны быў цесна звязаны з ткацтвам. Становішча жанчыны вызначалася формай сям'і і было некалькі лепей у маладой, дзе яна мела права не толькі на нерухомасць, якая дасталася ёй у пасаг, але і — у выпадку смерці мужа — на надзел зямлі (у інвентарах удава амаль заўсёды называецца трымальніцай дзялянкі). Адносна раўнапраўным было становішча жанчын у брацкай сям’і, дзе галоўнай была жонка старэйшага брата. Мужчыны ў сям'і выконвалі асноўную гаспадарчую працу, нарыхтоўвалі дровы, рамантавалі прылады працы, хатнія пабудовы і г. д. Старэйшы па ўзросце мужчына звычайна быў галоўным у сям’і, за выключэннем тых выпадкаў, калі ён не мог выконваць свае абавязкі з-за старэчага ўзросту ці няздольнасці (п’янства, хвароба і г. д.).
Умацаванне сваяцкіх адносін паміж дзецьмі і бацькамі, асэнсаванне сваёй сямейнай адметнасці выявіліся і ў з’яўленні ў беларускіх сялян устойлівых спадчынных найменняў — прозвішчаў. Узнікненне прозвішчаў сведчыла аб працэсе стабілізацыі дыяхронных унутраных інфармацыйных сувязей этнасу, а таксама сямейнай і асобаснай (у межах сям’і) самасвядомасці беларускага сялянства.
У XVII — XVIII стст. у беларусаў — прадстаўнікоў заможных слаёў грамадства — працягваўся пачаты ў XV ст. працэс складання трохкампанентнай сістэмы найменняў, у межах якой на аснове імён па бацьку, імён-мянушак і г.д. паступова ўзнікалі ўласна прозвішчы. Сяляне аж да апошняй чвэрці XVIII ст. звычайна называліся двухкампанентнай формай, першая частка якой складалася з уласнага імені, а другая часцей за ўсё была прадстаўлена імем па бацьку, прычым яна захоўвалася амаль заўсёды ў двух пакаленнях. Двухпакаленная перадача імя па бацьку ці мянушкі не можа служыць падставай для канстатавання антрапанімічнай сваяцкай пераемнасці, для яе неабходна наяўнасць дыяхронна болыл глыбокага антрапанімічнага вызначэння. Для даследавання гэтай праблемы ў дачыненні да сялянства маюцца дасканалыя крыніцы — дыяхронныя інвентары аднаго маёнтка. Іх аналіз сведчыць, што ў шэрагу выпадкаў пэўныя найменні жыхароў сялянскіх паселішчаў існавалі ў гэтых населеных пунктах працяглы перыяд часу, што прадугледжвала іх шматпакаленнае спадчыннае перайманне. Так, найменне Гурын у вёсцы Несцяняты ўладання Смаргонь прасочваецца ў шасці паслядоўных інвентарах з 1622 па 1788 гг. Прычым інвентарныя вопісы фіксуюць паслядоўную перадачу гэтага антрапоніма прадстаўнікамі трох, а магчыма, чатырох пакаленняў адной сваяцкай лініі. Чатырохпакаленная пераемнасць мела месца пры перадачы антрапоніма Усніч у вёсцы Лапічы маёнтка Лапічы Ігуменскага павета ў інвентарах 1726, 1760, 1803 гг. Працэс узнікнення прозвішчаў у сучасным значэнні гэтага слова ўсялян Беларусі XVIII ст. ішоўу кантэксце крышталізацыі індывідуальна-сваяцкай самасвядомасці, звязанай з развіццём малой сям’і. Пераход ад мянушкі да ўстойлівага сваяцкага антрапоніма не ў апошнюю чаргу звязаны з маёмасным наследаваннем валочнай зямлі, замацаваннем сваяцкай спадчыннасці ў яе валоданні. Такім чынам, антрапанімічны матэрыял сведчыць аб сінхроннасці этнакультурных працэсаў у розных сацыяльна-класавых стратах старабеларускага грамадства — у асяроддзі шляхты, гараджан і сялян назіралася амаль паралельнае ўсталяванне сваяцкай свядомасці.