Матэрыяльная культура і быт беларусаў XVII - XVIII стст.
Вучэбна-метадычны дапаможнік
Выдавец:
Памер: 114с.
Мінск 2005
Адрознівалася і вонкавае аблічча вяскоўцаў розных рэгіёнаў — так, зыходзячы з фрагментарных апісанняў канца XVIII ст. (нататкі Ф. Шульца, I. Мюнца), жыхары Піншчыны, Гарадзеншчыны былі моцнага целаскладу, высокія, шыракаплечыя, здатныя на працу, барадатыя, у той час як насельніцтва паўночнага ўсходу (жыхары Крычаўскага графства) характарызавалася А. Мейерам як людзі сярэдняга росту і «снльного внда тела», але слабыя сілай. Характэрна, што гэтыя адрозненні маюць аналагі ў антрапалагічным матэрыяле XVIII—XIX стст. У дадзеным выпадку ізноў назіраецца дыхатамія ўсход/захад, на гэты раз у вонкавым абліччы, нават тым, што мы называем модай — у прыватнасці, звычаі насіць бараду ў жыхароў заходніх абласцей. Характэрна, што жыхары Старажытнай Беларусі адрозніваліся па знешнім абліччы не толькі па рэгіянальных, але і па этнічных прыкметах. Так, А. Мейер адрознівае па вонкавым
выглядзе латышоў, што кампактна жылі ў Крычаўскім графстве, ад беларусаў.
Перыяд, што даследуецца, вызначаўся эпахальнымі зменамі ў этнічнай самасвядомасці старажытных беларусаў, актыўнымі этнанімічнымі, анамастычнымі працэсамі наогул. У гэты час распаўсюдзіліся, усталяваліся асноўныя найменні — этнанімы, субэтнічныя найменні, палітонімы, урбанонімы, лакальна-этнаграфічныя азначэнні, што атрымалі працяг у наступную гістарычную эпоху. Палітонім «ліцвіны» (літва, літоўскія людзі) паступова пазбаўляўся сваёй палітычнай афарбоўкі як азначэнне жыхароў Вялікага княства Літоўскага і набываў для беларусаў этнанімічны змест у якасці эндаэтнаніма і экзаэтнаніма. Гэтаму спрыялі працэсы этнанімічнага самавызначэння іншых народаў, што жылі ў княстве і Рэчы Паспалітай. Этнічныя літоўцы пачалі называцца ў асноўным жмуддзю, жмудзінамі, жамойтамі ( ліцвінамі называліся толькі жыхары ўсходнелітоўскіх зямель — Аўкштайцыі), украінскія казакі, з якімі як прадстаўнікамі украінскага этнасу мелі актыўныя кантакты старажытныя беларусы, зваліся чаркесамі, досыць рана вызначылася этнічнае найменне латышоў. Такім чынам, аб'ектыўна найменне ліцвін пачало лакалізавацца на беларускіх землях княства і выкарыстоўвацца ў якасці назвы з боку і саманазвы прадстаўнікоў разнастайных сацыяльных слаёў беларускага этнасу.
Яшчэ адна істотная з’ява — шырокае распаўсюджванне з пачатку XVI! ст. назвы «беларусец» (пазней — беларус) для вызначэння старабеларускіх гараджан, шляхты, сялян. Так зваліся і называлі сябе жыхары ў асноўным усходніх і паўночна-ўсходніх беларускіх зямель — рэгіёну, за якім у XVII ст. замацавалася назва Белая Русь. Зыходзячы з лакальнага распаўсюджвання гэтай назвы, яе можна кваліфікаваць як регіянальна-этнаграфічнае азначэнне, этнакультурны тапонім з высокай ступенню этнакультурнай насычанасці — г. зн. з канцэнтраваным культурным, канфесіянальным, менталыным зместам. Для дадзенай эпохі была ўласціва адсутнасць вызначаных, акрэсленых этнічных найменняў у сучасным сэнсе. Тады панаваў этнакультурна, канфесіянальна, дзяржаўна, тапанімістычна, урбаністычна абумоўлены этнанімічны палімарфізм. Таму і вяскоўцы досыць часта называлі сябе некалькімі назвамі адначасова. Так, распаўсюджанымі азначэннямі той пары былі ліцвін беларусец, ліцвін, беларусец, было нават «ліцвін латыш беларусец». Для сялянства было ўласцівае адносна частае спалучэнне назваў ліцвін і беларусец,— болыл таго, менавіта сяляне складаюць асноўны кантынгент тых, каго называлі беларусцамі, што падкрэсліваецца спалучэннем у назве сацыяльнай прыналежнасці і этнанімічнага азначэння: «пашенные мужнкл беларусцы».
Можна казаць і пра рэгіянальныя адрозненні ў этнічнай самасвядомасці жыхароў розных абласцей беларускіх зямель. Як ужо адзначалася, для ўсходніх і паўночна-ўсходніх рэгіёнаў было ўласціва ў XVII ст. шырокае ўжыванне азначэнняў «беларусы», «беларусцы» для самаідэн-
тыфікацыі шырокіх колаў насельніцтва, у тым ліку і вяскоўцаў. Жыхары цэнтральных і заходніх рэгіёнаў, — тых, дзе размяшчалася Старажытная Літва, часцей называліся ліцвінамі. Вельмі рэдка для жыхароў Панямоння і Гародзеншчыны ўжывалася найменне «чарнарусы». I, як можна меркаваць па фрагментарных матэрыялах, у дадзены перыяд ужо існавала саманазва палешукоў. Гэтыя рэгіянальныя асаблівасці звязаны з рэгіянальным падзелам старабеларускіх зямель на Белую Русь, Палессе, Чорную Русь, а таксама Літву (гістарычную, якая лакалізавалася ў цэнтральнай і заходняй Беларусі).
У цэлым для сялянскага быту быў характэрны дастаткова высокі ўзровень лакальна-этнаграфічнай варыянтнасці, што было ўласціва ўсёй традыцыйна-бытавой кулыуры беларускага этнасу эпохі феадалізму.
5.2.2. Абрадавыя формы грамадскага быту
Падзеямі грамадскага жыцця рабіліся этапныя сямейныя падзеі, звязаныя з адпаведнымі абрадамі, сярод якіх галоўныя — радзіны, вяселле і пахаванне. Адметны грамадскі характар мелі абрады шанавання продкаў — дзяды, а таксама памінанне нябожчыкаў— адны з самых шаноўных абрадавых падзей на Беларусі. Як можна меркаваць па тагачасных вопісах, яны былі насычаныя архаічнымі элементамі. Так, у сялян Палявога і Мілаславіцкага войтаўстваў Крычаўскага графства (апісанне 1786 г.) «от славян занятое воспомнновенме свонх мёртвых» уключала звычай ставіць «чрез целой год» на стол за абедам і вячэрай лішні прыбор і прымацца за ежу «по громогласном» запрашэнні нядаўна памерлага сваяка да стала. Названыя элементы, у асаблівасці запрашэнне памерлага да трапезы, з’яўляюцца тыповымі для традыцыйнай пахавальнай, памінальнай абраднасці беларусаў. Акрамя гэтага, у традыцыйна-бытавой духоўнай культуры беларусаў мелі месца асаблівыя па сацыяльнай значнасці і адметнасці дні, звязаныя з культам памерлых продкаў. Спецыяльныя памінкі па бацьках — бацьку ці маці — бывалі ў беларускіх сялян вельмі рэдка і, у асноўным, у заможных гаспадароў. Традыцыйнымі былі памінанні продкаў, якія мелі пастаянныя тэрміны (у залежнасці ад мясцовасці яны маглі некалькі змяняцца), адбываліся чатыры разы ў год і зваліся «дзяды». Гэты абрад укпючаў комплекс культавых дзеянняў, цэнтрам якіх была рытуальная трапеза; яны праводзіліся без прысутнасці чужых людзей у хаце ці на могілках.
Звычаі, звязаныя з «дзядамі», у прыватнасці з такім характэрным элементам гэтага рытуалу, як наведванне месц пахаванняў, меліся ў сялян Крычаўскага графства. Паводле апісання канца XVIII ст., «...на первой неделе после святой седмнцы» сяляне кожнай вёскі асобна збіраліся на свае могілкі і «разные на оных делая трмзны», абкатвалі вакол магіл сваякоў пафарбаваныя ў розныя колеры (асабліва ў жоўты) курыныя яйкі, якія потым раздавалі жабракам. Перыяд правядзення абраду трызны
на могілках, прысутнасць пафарбаваных яек, звычай раздаваць рэшткі трапезы жабракам сведчаць аб тым, што перад намі — радаўніца ці радаўніцкія дзяды. Даследчыкамі культуры беларускіх сялян апошняга этапа развіцця феадалізму радаўніца часта ўключалася ў цыкл «дзядоў» (хаця часам і згадвалася асобна). Досыць цікавым у сваёй архаіцы падаецца звычай абкатвання яек вакол магіл. Можна меркаваць, што тут мы маем справу з колам—абярэгам — старажытным язычніцкім забабонам супраць злых сіл. Ролю функцыянальнага абярэга выконвае, акрамя кола, яйка — велікодны сімвал уваскрашэння і вечнага жыцця, з чаго можна зрабіць выснову аб стымуляцыі рытуалам менавіта гэтых інтэнцый. Блізкай па сваіх элементах да «дзядоў» уяўляецца памінальная абраднасць сялян Палявога і Мілаславіцкага войтаўстваў, у прыватнасці «прарадзіцельская субота», падчас якой на могілкі выносілі вялізныя талеркі «нспеченнаго разнымм подобмямм, как то: трапецнодмческммн м треугольнымн вндамн хлеба». «Бацькоўская субота» — так да гэтага Macy завецца ва ўсходніх славян абрад ушанавання памерлых продкаў, аналагічны «дзядам».
Найбольш ранняе з наяўных і дастаткова падрабязнае апісанне беларускай радаўніцы было зроблена М. Чарноўскай на пачатку XIX ст. Паводле апісання радаўніца была найбольш значным памінаннем з чатырох, што праводзіліся на працягу года. У аўторак на паслявелікодны тыдзень паміж 2 і 3 гадзінамі папоўдні сяляне адпраўляліся на могілкі і размяшчаліся вакол прамавугольнай, зробленай з дошак і прысыпанай зверху зямлёй «грабніцы» сваякоў. Там яны выконвалі абрад катання пафарбаваных курыных яек, якія потым аддавалі жабракам, што збіраліся вакол і спявалі набожныя песні. Пасля гэтага рассцілалі на «грабніцы» абрус, выстаўлялі стравы і, адліваючы на магілу гарэлку і мядовую сыту, запрашалі памерлых пакаштаваць, гаворачы: «Святыя радзіцелі! Хадзіце к нам хлеба і солі кушаць, старыя і малыя». Потым самі пачыналі есці. Колькасць страў была няпарнай — звычайна 5,7,9 — і без поліўкі. Абавязковымі з’яўляліся мёд, тварог, бліны (грубыя наліснікі з грэцкай мукі), яйкі, вэнджаныя каўбаса і свініна. Той, хто не мог забяспечыць сябе неабходнай стравай, далучаўся да трапезы больш заможных гаспадароў, якія з ахвотай яго прымалі. Перад адыходам звярталіся да памерлых: «Мае радзіцелі! Выбачайце, не дзівіце! Чым хата багата, тым і рада!» Потым усе накіроўваліся ў карчму, дзе спявалі і таньчылі. У адных месцах гэты абрад выконвалі толькі жанчыны, у іншых — да іх далучаліся і мужчыны. У апісанні гаворыцца, што падобныя «абыходы» рабіліся чатыры разы ў год, што сведчыць пра параўнальна частае правядзенне рытуалу на могілках і паказвае ягоную архаічнасць. М. Чарноўская адзначае, што на месцы пахавання сваяка найбольш блізкі яму чалавек павінен быў пасадзіць дрэва, у выніку чаго над магіламі з цягам часу вырастаў ладны лес.
Дадзены абрад у сваіх асноўных кампанентах адпавядае добра вядомай радуніцкай абраднасці другой паловы XIX — пачатку XX ст. Разам
з тым у ім мы бачым характэрны для беларусаў сінкрэтызм радаўніцы і дзядоў: на трапезу запрашаюцца бацькі, старыя і малыя, што ў большай ступені ўласціва святу дзядоў, дзе шануюцца ўсе продкі. Можна зрабіць выснову, што гэта спалучэнне мае даўнія карані, магчыма прадстаўляла сабой у старажытнасці сінтэтычны памінальны звычай непасрэдна блізкіх сваякоў і продкаў увогуле.
Як бачна з прыведзеных фрагментаў, аснову абрадаў складала язычніцкая светапоглядная сістэма. Хрысціянскі і язычніцкі рытуалы былі нават дыстанцыяваныя тэрытарыяльна: месцам правядзення хрысціянскіх рытуалаў была царква, традыцыйныя абрады выконваліся ў хаце, на могілках. Толькі ў наступную гістарычную эпоху хрысціянскія святары перайшлі мяжу язычніцкай рытуалістыцы — пачалі з’яўляцца на могілках. Разам з тым сяляне звярталі ўвагу на неабходнасць прысутнасці ў сямейнай абраднасці царкоўных рытуалаў,— несвоечасовае, неахайнае іх выкананне выклікала незадаволенасць. Так, скарга сялян вёскі Бясовіцкай Крычаўскага стараства на святара мясцовай царквы сведчыць, што ў 1744 г. святар не згадзіўся адпець сялянскага сына Андрэя Вораня з вёскі Горны, бо не атрымаў за гэта добрага каня. У выніку нябожчык ляжаў у хаце тры дні, быў пахаваны без споведзі, і толькі пасля пахавання святар зрабіў на магіле адпяванне, за што ўзяў васьмушку пшаніцы. У скарзе адзначаецца, што святар адмаўляўся служыць малебны, не атрымаўшы ад сялян плату.
КНІГІ ОНЛАЙН
