Мой Картаген
Сяргей Абламейка
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 316с.
2015
Сёньня самы важны зьмест акту 1839 году — страта памеснай беларускай царквы адметнай, самастойнай традыцыі — ад нас трывала схаваны канфэсійным падыходам да гісторыі. У часы ліквідацыі Уніі сам мітрапаліт Сямашка ня раз гаварыў, што вярнуў спакушаных і адарваных вернікаў ва ўлоньне царквы-маці — РПЦ. Хоць насамрэч ні Маскоўская мітраполія, ні Маскоўскі патрыярхат ніколі не былі царквой-маці для беларусаў і ўкраінцаў.
Нашай царквой-маці ад X стагодзьдзя быў Канстантынопальскі патрыярхат і, у больш вузкім пляне, — Літоўска-Наваградзкая мітраполія, якая існавала ад 1316 году. У палове XV стагодзьдзя адбылося канчатковае разьдзяленьне мітраполіяў Маскоўскай дзяржавы і ВКЛ. Падставай для гэтага стала прыняцьце Уніі Канстантынопальскім патрыярхам, бізантыйскім імпэратарам і Праваслаўнай царквой ВКЛ. Ад 1448 году
Масква самастойна выбірала сабе мітрапаліта, a беларусы, выбраўшы мітрапаліта, атрымлівалі пасьля зацьвярджэньне ад патрыярха. Спачатку Маскоўскія мітрапаліты ў тытуле захоўвалі назву і «Кіеўскага», але ад 1448 году пачалі звацца Маскоўскімі і Ўсяе Русі. А нашы афіцыйна ў паперах ад патрыярха менаваліся Кіеўскімі, Галіцкімі і ўсяе Русі, але часьцей, у тым ліку і ў грэцкіх паперах, называліся Літоўскімі мітрапалітамі або Літоўска-Наваградзкімі. Большасьць нашых мітрапалітаў XIV-XVI стагодзьдзяў жылі ў Наваградку, і болыпасьць зь іх там пахаваныя. Пазьней мітрапаліты жылі ўжо і ў Вільні, і ў Варшаве, але абсалютная большасьць іх былі этнічнымі беларусамі.
У XVII стагодзьдзі, як вядома, Кіеўская мітраполія падзялілася на два лягеры — уніятаў і дызунітаў, зьявіліся і два мітрапаліты. Тым ня менш, абедзьве гэтыя часткі захоўвалі старую ўсходнехрысьціянскую традыцыю ў абрадах, набажэнствах і сьпевах. Пры гэтым асноўная, значна большая за праваслаўную, частка Кіеўскай мітраполіі працягвала сваё гістарычнае памеснае існаваньне ў абліччы Грэка-каталіцкай царквы. Уніяцкія мітрапаліты захоўвалі тытул Кіеўскіх, Галіцкіх і ўсяе Русі.
У 1686 годзе багатая і моцная Масква, якая ў 1589 годзе абвясьціла ў сябе патрыярхат і ў 1654 годзе далучыла да сябе левабярэжную Украіну, подкупам і шантажом прымусіла зьбяднелы пад панаваньнем туркаў Канстантынопальскі патры-
ярхат адмовіцца ад юрысдыкцыі над Кіеўскай праваслаўнай мітраполіяй і перадаць яе Маскве. Так царква-дачка — РПЦ — аформіла захоп праваслаўнай памеснай часткі сваёй царквы-маці. А ў 1839 годзе Расейская Праваслаўная царква закончыла захоп Кіеўскай мітраполіі і ліквідавала нашу самастойную ўсходнехрысьціянскую традыцыю, якая хоць і зазнала пэўныя зьмены ў часы Уніі, але ўсё ж захоўвала, паводле сьведчаньняў шматлікіх дасьледчыкаў, велізарныя адрозьненьні ад традыцыі маскоўскай.
Так мы страцілі сваю памесную царкву. I дагэтуль яшчэ думаем, што нам тады вярнулі веру продкаў.
У дзьвюх частак адной старажытнай Кіеўскай мітраполіі раней ці пазьней мог бы зьявіцца шанц аб яднацца. Ужо ў XVII стагодзьдзі ўніяцкі мітрапаліт Язэп Вельямін Руцкі стварыў плян абяднаньня дзьвюх частак расколатай Кіеўскай мітраполіі — уніяцкай і дызуніцкай — пад уладай адзінага Кіеўскага патрыярхату. Я наўмысна пішу «уніяцкай і дызуніцкай», бо мала хто ведае, што ўніяты таксама называлі сябе праваслаўнымі — у 1722 годзе Кіеўскі ўніяцкі мітрапаліт Леў Кішка нават выдаў для сваёй царквы на беларускай мове катэхізіс, славутае «Сабраніе прыпадкаў...», у поўнай назьве якога двойчы сьцьвярджалася, што гэта выклад Праваслаўнай веры. А калі б аб’яднацца і не ўдалося, дык існавалі 6 дзьве памесныя царквы свайго права — Праваслаўная і Ўніяцкая, кожная зь якіх па-свойму
захоўвала б традыцыі беларускай царквы X—XVI стагодзьдзяў. Гэта, аднак, не ўваходзіла ў імпэрыялістычныя пляны Расеі.
У беларускіх галовах практычна цалкам адсутнічае гісторыя першага хрысьціянскага тысячагодзьдзя, як, зрэшты, і гісторыя другога хрысьціянскага тысячагодзьдзя, асабліва яго пачатку і сярэдзіны. Нават сьвядомыя нацыянальна гісторыкі і філёзафы апэруюць толькі расейскай вэрсіяй царкоўнай гісторыі, крайне непраўдзівай і перакручанай да непазнавальнасьці. Здаецца, нават, што гісторыкі сёньня ўжо і ня хочуць ведаць альтэрнатыўныя канцэпцыі — напрыклад, з працаў заходнеэўрапейскіх гісторыкаў, або хаця б польскіх ці ўкраінскіх калегаў. Нашы проста задавольваюцца расейскім гістарычным эрзацам.
Ніхто ня піша, напрыклад (і, адпаведна, ня лічыцца з тым фактам), што разрыў паміж Канстантынопалем і Рымам 1054 году не датычыўся Кіеўскай мітраполіі, якая 3 гады перад гэтым сама адпала ад Канстантынопалю. Ня пішуць, што пасьля разрыву 1054 году паміж Рымам і Бізантыяй кіеўскіх мітрапалітаў на просьбу князёў часам прызначаў Папа Рымскі, што кіеўскі мітрапаліт яшчэ ў 40-я гады XIII стагодзьдзя разам зь іншымі кардыналамі браў удзел у нарадзе ў Ватыкане з нагоды татарскай агрэсіі ў Эўропу. Ня пішуць, што Беларусь канчаткова адпала ад
Рыму толькі ў XIII стагодзьдзі з-за агрэсіі нямецкіх крыжакоў. Ня пішуць, што яшчэ ў 1250 годзе князь Даніла Галіцкі пачаў перамовы аб Уніі з Рымам. Ня пішуць, што ўжо ў XV стагодзьдзі наша царква шэсьць разоў станавілася ўніяцкаю, і што ў 1596 годзе яна ўсяго толькі заключыла сёмую Унію з Рымам, якая найдаўжэй праіснавала. Ня пішуць, што гэта ўсё была наша самастойная ўсходнехрысьціянская царква, з адметнай і вельмі адрознай ад маскоўскай традыцыяй у мастацтве, архітэктуры, абрадах, сьпевах і нават канонах!
Вось так не пісалі, не пісалі, а тут раптам бах! — і кананізацыя Сямашкі.
Ня буду шмат пісаць пра гэтага расейскага царкоўнага дзеяча. Прывяду толькі тры цытаты. Яны важныя для фармаваньня менавіта нацыянальнага падыходу да ацэнкі дзейнасьці мітрапаліта Сямашкі.
***
Першая паходзіць з нарысу пратаярэя Аляксандра Мацкевіча пра Сямашку, апублікаванага ў «Лнтовскмх епархмальных ведомостях» у 1884 годзе. Мова ў гэтым урыўку ідзе пра бацьку мітрапаліта, айца Іосіфа Сямашку, які скасаваньня Уніі не прыняў і праз год пасьля гэтай падзеі, у 1840 годзе, зладзіў у сябе на кухні уніяцкую каплічку, дзе служыў набажэнствы і вянчаў людзей.
«Тогда, подармв выстроенный йм вблнзн костела дом сыну своему Нмколаю, бывшему в Рілннцах вольнопрактйкуюіцпм врачем, он купнл себе другой vis-a-vis, н здесь нз кухнм, которая составляла помеіценме, отдельное от дома, устрсшл молельню... В этой молельне в январе 1840 года старнкм Семашкм устронлп по унматскому обряду брак йх дочерн Елены, любнмой сестры православного уже тогда преосвяіценнаго Носмфа. Женмхом был Внктор Гомолйцкйй, нынешнйй вйленскйй кафедральный протойерей, a брак совершен унйатскйм свяіценнйком Федором Кудрйцкйм, прожйвавшйм в то время в предместье города Лнповца Гайсйне, й нарочйто для этого сюда вызванным...
Прйняв православйе, преосвяіценный Мосйф в конце трйдцатых й начале сороковых годов пйсал не раз отцу своему в Нлйнцы, убеждая й с сыновнею покорностйю упрашйвая последовать его прймеру... Но нйкакйя убежденйя почтйтельнаго й нежнаго сына не действовалй на престарелых родйтелей. Наконец в 1846 году высокопреосвяіценный І4осйф прйбыл лйчно в Нлйнцы к свой родйтелям, ммея отроіценныя на голове волосы н бороду, но м это не повлняло на отца относнтельно пермены веры...
Отец архммандрмт Модест в упомянутом некрологе мнтрополнта Носмфа говорнт между прочмм, что родмтель его вполне сочувствовал мыслям его о возсоедйненнм унматов, м когда последовал акт возсоеднненмя, охотно прмнял
православйе. Зная его лйчно, й прйтом блйзко, могу утверждать лмшь протйвное... Фанатйзм й ненавйсть к православйю особенно сйльно выразйлйсь в сыне его свяіценнйке йоанне Семашке, который й умер вне православной веры й о родном брате своем мйтрополйте Носйфе всегда отзывался так: przekl^ty! sam siebie pot^pil i narod zgubit B бытность его y меня в Лйповце я показал ему портрет его знаменйтого брата; он с бешенством бросйл портрет на пол й, прй звуках разбйтаго стекла, тот час-же убежал. Умйрая, он завеіцал похоронмть его прй Нлйнецком костеле, й ксендзы уже прйнялйсь было за йсполненйе его волй; но православные свяіценнйкй отобралм его у ксендзов й погреблй прй православной йлйнецкой воскресенской церквм, чем остался доволен брат умершаго, мйтрополйт йосмф й свяіценнйкам погребавшйм прйслал денежное вознагражденме...»
Я дадам, што бацьку свайго мітрапаліт Сямашка сілай у 1847 годзе перавёз пад Вільню і зрабіў яго сьвятаром праваслаўнай царквы ў Дзікушках, але бацька і там служыў па-уніяцку, на што ўсе вакол былі вымушаны заплюшчыць вочы... Так, «неўзьяднаным», стары айцец Іосіф Сямяшка і памёр. Як бачым, мітрапаліт Сямашка быў пракляты за адступніцтва сваёй сям’ёй. Ён нават па-блюзьнерску парушаў апошнюю волю сваіх памерлых блізкіх...
Калі нехта зьверне ўвагу на польскую мову брата мітрапаліта і ўспомніць расейскі аргумэнт
пра «палянізацыйную ролю Уніі», то хай задумаецца і пра тое, на якой мове з паловы XIX стагодзьдзя пачалі гаварыць і цяпер яшчэ гавораць праваслаўныя бацюшкі ў Беларусі. Цяжка спрачацца з фактам, што як многія сёньняшнія расейскамоўныя людзі ў Беларусі лічаць сябе беларусамі, так і многія тагачасныя польскамоўныя жыхары краю лічылі сябе ліцьвінамі-русінамі.
***
У пачатку XIX стагодзьдзя польская была мовай зносінаў у Беларусі, але ўніяцкія сьвятары не забываліся і на родную. Пра гэта — другая мая цытата. Паходзіць яна з мэмуараў аўтара першага слоўніка беларускай мовы Івана Насовіча «Воспомннання моей жмзнн».
«Когда я в 1815 году был ннспектором мстйславского уездного духовного учмлшца н учнтелем высшего отделенмя, то дворяннн Юрковскйй арендовал петруляндское мменне Петра Станнславовйча Крогера. У него было двое сыновей Нван й Александр, обучавшмхся в мстйславской езумтском 6-классном, на степенм гймназйй, учйлшце, н Юрковскмй прмгласнл меня на все вакацнонное время давать ежедневно помянутым сыновьям его урокм русского языка й русской словесностм... В конце канмкул 29 августа все семейство Юрковского, хотя м было рнмского йсповеданмя, как бы нарочнто, собралось ндтй к обедне в тамошнюю унматскую церковь. Сам
Юрковскнй предложйл мне сопутствовать йм. С нймй был экономйческйй землемер Маевскйй й два постороннйх гостя, все без йсключенмя католйкй, кроме меня, православного. Я, прйзнаться, удмвйлся, что католйкам в этот день прйшла охота быть у обеднй в унйатской церквй. По совершенйй лйтургйй свяіденнйк велел поставйть средй церквй аналогйй для молебствйя й, украшенный крестом за 1812 год, вышедшй с Евангелнем й какою-то бумагою, положмл Евангелйе на аналогйй, а в руках держа, по словам его, указ... начал говорйть ко всем нам... так:
КНІГІ ОНЛАЙН
