Мой Картаген
Сяргей Абламейка
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 316с.
2015
Калі вы станеце на рагу праспэкту Незалежнасьці і вуліцы Энгельса і паглядзіце ў бок Палацу Рэспублікі і Верхняга гораду, то перад вамі адкрыецца вусьцішны выгляд скалечанага гораду. Недарэчная шумэрская аграмадзіна Палацу Рэспублікі зь пілёнамі справа (на месцы колішняга Новага рынку з палацам Сапегаў і Дамініканскім кляштарам), каструбаваты геамэтрычны дах забаўляльнага комплексу над шэрагам старых камяніцаў (з родным домам Станіслава Манюшкі) па Інтэрнацыянальнай і нават рэклямны плякат выставы «Праваслаўны сьвет» зьлева —
такія сёньняшнія дэкарацыі рэнэсансна-барочнага Верхняга гораду (здымак №8). Гістарычная праўда, справядлівасьць і эстэтыка крычаць і плачуць у гэтым схопленым аб’ектывам фотаапарата кадры...
Наогул, ва ўсім, што сёньня робіцца на постсавецкай прасторы, адчуваецца моцны ўплыў савецкай архітэктуры. Менскі Палац Рэспублікі, як ужо было сказана, вельмі блізкі сваёй архітэктурай да Крамлёўскага Палацу зьездаў, які цяпер маскоўскімі архітэктарамі прызнаецца шэдэўрам так званага савецкага мадэрнізму. Зь іншага боку, у розных краінах СНД сустракаюцца і рэплікі савецкай нэаклясыкі. Напрыклад, у Астане можна ўбачыць копію славутых маскоўскіх высотак. Гэта жыльлёвы комплекс «Трыюмф Астаны». A калі задумацца, дык і дом Чыжа (які можна называць і домам Ладкіна, паводле імя архітэктара) зьяўляецца рэплікай ці, прынамсі, перапевам «Трыюмфу Астаны» (здымак №9).
Пустое месца доўга пустым не бывае. Выпетралі з галоваў і душаў беларускае, пустату займае іншае, чужое і паступова робіцца сваім. Вось нядаўна беларуская тэлевізія па-расейску расказвала пра мітычных пэрсанажаў беларускай гісторыі — «асмлков». На тле голасу вядоўцы гледачу ўвесь час паказвалі Ільлю Мурамца і яго сяброў у расейскіх кальчугах і расейскіх жа астраверхіх
шаломах...
Але самы яскравы прыклад замяшчэньня свайго спачатку кічам, а пасьля і чужымі ўзорамі дае гарадзкая архітэктура.
Здавалася б, здаровы сэнс і прафэсійная самапавага мусілі б прымусіць гарадзкое архітэктурнае начальства за ўсякую цану змагацца за стварэньне новага дзелавога цэнтру недзе на былым аэрадроме ці на Ляхаўцы... Панаставілі б там сабе гатэляў, хмарачосаў, офісных цэнтраў, паркінгаў, падземных гаражоў, казыно, рэстаранаў і крамаў. Было б весела, шумна, вірліва, шмат сьвятла, машын, людзей і грошай. А стары цэнтар пакінулі б у спакоі. А маглі б яшчэ і адрэстаўраваць яго, і які быў бы шык — Старое места з брукам і чарапічнымі дахамі, а непадалёк — новы цэнтар з хмарачосамі. I культурную прастору захавалі б, і колькі турыстаў прывабілі б!
Але, здаецца, нейкая містычная пупавіна зьвязвае Менск з Масквой. Там таксама ў 1930-я гады Сталіну прапаноўвалі стварыць новы цэнтар на Хадынскім полі, а старую цэнтральную частку гораду пакінуць у спакоі. Але ён выбраў варыянт перабудовы існуючага цэнтру, у выніку чаго там засталіся толькі невялікія астраўкі старой Масквы...
I вось у наш час па Менску ідзе другая хваля «сталінскай» перабудовы. Даўно сфармаваная прастора цэнтру разрываецца недарэчнымі дамінантамі, якія хаатычна вытыркаюцца цяпер то там, то тут. Дамінанта побач з участкам сфармаванай камэрнай прасторы ня проста зьніш-
чае яго, яна пазбаўляе яго сэнсу — мастацкага і эмацыйнага. Але і гэта яшчэ ня ўсё. Дэструкцыя пакідае на першы погляд незаўважныя, але глыбокія раны ў нашых душах. Чалавек у атачэньні эстэтычнай ды ідэалягічнай дэструкцыі губляе супакой, стамляецца, раздражняецца, сам ня ведаючы ад чаго, а пасьля і сам пачынае тварыць зло... Бо зло спараджае зло.
Пры гэтым, дрэнны густ і неадукаванасьць архітэктараў ня толькі множаць гэтыя самыя якасьці сярод людзей-спажыўцоў. Яны, паўтаруся, яшчэ і містычна выяўляюць ідэалягічную сутнасьць заказьнікаў-валадароў. I калі гандлёвы цэнтар «Замак» — гэта проста дрэнны густ, кіч і «лубок», то новы Палац незалежнасьці — гэта злавесная алюзія на помнікі пэкінскага пляцу Цяньаньмэнь 40-50-гадовай даўніны.
Страшна падумаць, што гэтая алюзія можа аказацца прарочай...
Post Scriptum
Такі агульны фон усяго, што цяпер адбываецца зь менскай архітэктурай. Нізкая асабістая культура выканаўцаў і заказьнікаў, дрэнная агульнакультурная сытуацыя ў краіне. Нам элемэнтарна не хапае культуры.
I ўсё ж мінорна я не закончу. Насамрэч, я веру, што гадоў праз трыццаць-пяцьдзясят Менск верне сабе эстэтычную ды ідэалягічную гармонію, дэмантуе самыя недарэчныя архітэктур-
ныя дамінанты цяперашняга часу і цалкам адновіць свой гістарычны цэнтар. Занадта глыбокі сьлед у калектыўнай беларускай душы пакінулі папярэднія вякі нашага мастацтва, каб было інакш. Мы будзем або самі сабой, або зьнікнем, пераможаныя «злым пачаткам». Але ў кожным выпадку, ня будзем такімі, якімі нам цяпер прапануюць стаць «умельцы» з розных бакоў і розных ідэалягічных групаў, сваіх і замежных.
А можа гэта ўсё адбудзецца і значна раней.
4 лістапада 2013 году.
Як я зрабіўся «сталіністам»
Спачатку я хацеў назваць гэты тэкст «Плач над брамай менскага кляштару бэрнардынаў», але таварыш сказаў, што так непрадукцыйна. Трэба пісаць станоўча, пазытыўна, каб даваць людзям надзею.
Згаджаюся. Я і сам спадзяюся на лепшае ды веру, што некалі прыйдзе час, калі разумныя гарадзкія ўлады выправяць у Менску большасьць хібаў, якія цяпер робяць іх неразумныя папярэднікі. Аднаўляюць жа ў нашы дні ў Дрэздэне з нуля кварталы колішняга гістарычнага цэнтру — так званы Новы рынак. I мы ў Менску так зробім. Нават калі для гэтага трэба будзе разабраць некалькі гмахаў, якія стаяць на месцы старых кварталаў.
А пакуль трэба рыхтаваць глебу і ня траціць надзеі. Што я і раблю.
Расейскія мультфільмы і Менскія бэрнардынскія муры
У канцы траўня сёлета выправіўся я на шпацыр па Верхнім горадзе. Натуральна, зайшоў і ў здадзены напярэдадні чэмпіянату сьвету па хакеі гатэльна-забаўляльны комплекс у былым мужчынскім кляштары бэрнардынаў.
Уражаньне брыдкае. Кіч, невуцтва, непрафэсіяналізм, культурная страта.
Ёсьць у архітэктуры цудоўнае паняцьце — гзымс. Па вялікім рахунку, гэта карніз, але гзымсам можна назваць любую гарызантальную канструкцыйную мяжу паміж рознымі элемэнтамі той самай будыніны.
А ў сучасных расейскіх (і, адпаведна, беларускіх) будаўнікоў ёсьць паняцьце «заподліцо», г. зн. калі нешта не вытыркаецца зь нечага. Дахі прынята падшываць «заподліцо» з карнізам. Так было раней, так ёсьць і цяпер. Дах выступаў над сьценкай роўна настолькі, наколькі зь яе выступаў карніз (гзымс). Схадзіце паглядзіце, як падшыты дах на помніку архітэктуры XVII стагодзьдзя — Менскім кляштары бэрнардынаў — і параўнайце з сытуацыяй на суседнім кляштары бэрнардынак. Там адразу відаць, што гзымс жаночага бэрнардынскага кляштару зроблены калісьці адукаванымі людзьмі, а гзымс мужчынскага — «рэстаўратарамі» з таварыства «Ммнская спадчмна» (здымак №10).
Так помнік архітэктуры барока нібыта накрылі дахам сялянскага гумна. Зрэшты, раней такое ўжо зрабіла РПЦ з бэрнардынскай камяніцай XVII стагодзьдзя (на другім баку вуліцы, ніжэй), якая цяпер уключаная ў комплекс праваслаўнай Акадэміі.
Ну а далей — болей. Гляджу на першую ад вуліцы лапатку бэрнардынскага кляштару з боку рэчкі. Пад карнізам ёсьць нармальны ступень-
чаты (ордэрны) гзымс. На другой — ужо толькі яго палова. На наступнай — няма наогул. Нібы нейкі п’яны дзядзька, махаючы кельмай, зьбіў непатрэбныя грані або замазаў іх тынкам, ня паглядзеўшы, што яго папярэднік учора на адной лапатцы іх пакінуў (здымак №11).
У вонкавым двары кляштара з боку рэчкі — пабудаваныя нейкія дзікія дамы з жоўтай (!) цэглы. Я спачатку быў падумаў, што гэта абліцовачная плітка, якой у 1970-я гады ў Менску абкладалі работніцкія інтэрнаты. Аказалася, гэта навюткая жоўтая цэгла дробнага памеру.
Некалі ў Менску сапраўды будавалі зь мясцовай жаўтаватай цэглы. Яе можна ўбачыць на некаторых фрагмэнтах ацалелых бэрнардынскіх муроў з боку вуліцы Герцана. Але там і колер іншы, і памер, і муравалі той цэглай уперамешку са звычайнай, чырвонай. А тут нешта новае, недарэчнае і безгустоўнае, што цалкам забівае ўсю гістарычную атмасфэру кляштарнага комплексу (здымак №12).
Пасьля гляджу на абкладзеныя шліфаванымі гранітнымі плітамі падмуркі тых жоўтых дамкоў (здымак №13). Хто, дзе і калі ў Менску ці Вільні рабіў такое? А тут у іх яшчэ зрэдку ўмураваныя і вартыя жалю каменьчыкі — відаць, як алюзія на гістарычныя падмуркі з сапраўдных валуноў. Цяжка стрымаць сьлёзы, але трэба, бо наперадзе нас чакаюць яшчэ горшыя канфлікты з гістарычнай рэальнасьцю.
Напрыклад, расейскі праваслаўны крыж на дзьвярах аднаго з будынкаў у двары колішняга каталіцкага кляштару. Гэта, вядома, недарэчна. Але яшчэ болей камічна... Вядома, каліразумееш, што касая перакладзіна ў крыжа няправільная — трэба зьлева ўніз направа, а тут справа ўніз налева (здымак №14). У спалучэньні з кічавымі завесамі, алебардамі і сьметніцай няправільны крыж пакідае вельмі прыкрае ўражаньне. Такія вось «вернікі» працуюць у «Мйнской спадчнне».
Далей бачым брук пад лесьвіцай ганку (здымак №15). Навошта ён там? Ці не зразумела, што ён павінен быць у двары? He хапае камянёў або задорага, зрабіце брук зьмешаны — часткова плітка, часткова камень, але ва ўсім двары. Усё ж будзе лепш, чым бэтонныя косткі штучнай формы.
А вось акно, форма якога не паддаецца архітэктурнаму вызначэньню. Магчыма, гора-рэстаўратары думалі, што яны робяць сьпічасты праём гатычнага акна, але адкуль тут, у гэтым комплексе, готыка? Дый скляпеньне гатычнага акна мае зусім іншую форму, чым тое ўбоства (здымак №16).
I, нарэшце, падыходжу да брамы, якая закрывае ўваход у двор гандлёвых радоў (так званых «Віленчукоў») ззаду бэрнардынскага касьцёлу (здымак №17). Для мяне яна зьяўляецца кульмінацыяй эстэтычнага краху, які Менск перажывае апошнія 15 гадоў. I справа нават ня ў тым, што такіх завесаў беларускія кавалі не рабілі і такіх «узораў-карункаў» не выраблялі. Кавалі
якраз маглі зрабіць што заўгодна. Іншая рэч — гістарычная праўда. Тут мы сутыкаемся з убогасьцю мысьленьня і ўбогасыдю эстэтыкі. Такіх завесаў на ,менскіх брамах не было, як не было іх і ў іншых гістарычных гарадах Эўропы. Былі яны значна больш простых і вытрыманых формаў. Завесы рабілі з чорнага мэталу. А тут нейкі «мастак» прыдумаў такі вось ультра-кіч ды яшчэ вырашыў, што завесы раней вырабляліся зь мяккай медзі. А каб яна здавалася старой, ён яе падфарбаваў чорнай і зялёнай фарбамі, пакінуўшы і плямкі новай медзі.
КНІГІ ОНЛАЙН
