Мова эсперанта
Практычны дапаможнік
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1992
8.6. Артыкль ставіцца перад азначэннямі да ўласных імёнаў: Petro la Unua — Пётр I.la blua Danubo — блакітны Дунай, la Balta maro — Балтыйскае мора.
8.7. Артыкль ставіцца пры паказе даты і часу: Je la sesa horo.— A шостай гадзіне. En la jaro 1991.— У 1991 годзе. La 5-an de septembro — 5-га верасня.
8.8. Артыкль ставіцца таксама перад назвай цэлага роду рэчаў ці асоб: La hundo estas amiko de la homo.— Сабака — сябар чалавека.
8.9. Артыкль можа стаяць таксама і перадфмёнамі ўласнымі, калі яны пераходзяць у агульныя: Ankau hodiau estas Oblomovoj.— / сёння ёсць Абломавы.
8.10. У паэтычнай мове артыкль можа быць выкарыстаны і ў скарочанай форме з апострафам: vundoj de I'koro — раны сэрца.
8.11. Але трэба пазбягаць скарачэння артыкля ў тых выпадках, калі гэта стварае цяжкасці для вымаўлення, напрыклад у словазлучэннях тыпу: per la krajono — алоўкам.
8.12. У цэлым радзе выпадкаў артыкль ужываць нельга. Так, артыкль не ўжываецца, калі гаворка ідзе аб прадмеце, з’яве ці асобе, аб’ якой раней не ўпаміналася, аб якой нам нічога невядома, ці калі мы абыякавыя да выбару якога-небудзь прадмета: Donu al mi krajonon! — Дай мне аловак.! (які-небудзь). Jen estas elejanto.— Вось — слон.
8.13. Артыкль не ўжываецца перад імёнамі ўласнымі: Moskva, Viktoro, Volski.
8.14. Артыкль таксама не ўжываецца перад тытуламі і званнямі, якія папярэднічаюць уласным імёнам: Doktoro Zamenhof.
8.15. Артыкль не ўжываецца ў зваротах: Amiko, vena al mi! — Сябра, прыйдзі ка мне!
8.16. Артыкль не ўжываецца таксама перад назвамі месяцаў і дзён тыдня: Lundo estas maljacila tago.— Панядзелак — дзень цяжкі.
8.17. Артыкль не ўжываецца пасля прыназоўніка da: ресо da рапо — кавалак. хлеба.
8.18. Нельга ўжываць артыкль, калі назоўніку папярэднічае колькасны лічэбнік, указальны, прыналежны, адмоўны ці які іншы займеннік: Mi renkontis тіап атіkon.— Я сустрэў свайго сябра. Nikolao donis al mi du librojn.— Мікола day мне дзве кнігі.
8.19. Артыкль не ўжываецца, калі гаворка ідзе аб агульных з’явах, пра рэчывы ці поры года: Ci-jare somero estis varma.— У гэтым годзе лета было цёплае. Stonoj estas uzataj en konstruado.— Даменне выкарыстоўваецца ў будоўлі.
8.20. Звычайна (але не абавязкова) артыкль не ўжываецца ў назвах кніг: Antologio de belorusa poezio.— Анталогія беларускай паэзіі.
8.21. Артыкль не ўжываецца перад назоўнікам, які з’яўляецца часткай выказніка: Mi estos instristo.— Я буду настаўнікам.
9. Прыслоўе
9.1. Усе прыслоўі падзяляюцца на вытворныя і невытворныя.
9.2. Вытворныя прыслоўі маюць адзіны канчатак -е: bona — добры, bone — добра; beta — прыгожы, bele — прыгожа; йпй — адзін, untie — па-першае, упершыню.
9.3. Невытворныя прыслоўі канчаткаў не маюць. Да іх адносяцца словы, якія выражаюць абставіны, у якіх праходзіць дзеянне:
ankoratg — яшчэ аітепай — прынамсі арепай — ледзь толькі jam — ужо
fen — вось
jus —^толькі што hierau^— учора hodiauj— сёння morgau — заўтра
bald.au — скора, хутка ес — нат, нават for — прэч nun — цяпер preskau — амаль рій — далей tre — вельмі tro — надта
tuj — адразу, зараз-жа
9.4. Ад невытворных прыслоўяў могуць быць утвораны прыметнікі: пйпа — цяперашні, pitta — далейшы.
9.5. Ступені параўнання прыслоўяў утвараюцца па тых самых правілах, як і для прыметнікаў: bone — добра, pit bone — лепш, plej bone — найлепш.
10. Займеннік
10.1. Асабовыя займеннікі
Адзіночны лік
Множны лік
1-я асоба
mi — я
пі — мы
2-я асоба
сі — ты
vi — вы
3-я асоба
Іі — ён
si — яна
gi — ён, яна, яно
ІІІ — яны
10.2. Займеннік сі ў сучаснай мове ўжываецца надзвычай рэдка, звычайна каб падкрэсліць інтымнасць, фамільярнасць ці знявагу. Замест яго звычайна выкарыстоўваюць займеннік vi: vi parolds — ты гаворыш (вы гаворыце).
10.3. Займеннік gi ўжываецца для замены назоўнікаў неадушаўлёных ці тых адушаўлёных назоўнікаў, якія не адлюстроўваюць полу асобы ці істоты: Infano ne ploras, gi dormas. Дзіця не плача, яно спіць. Кіоп faras urso vintre? Gi dormas.— Што робіць мядзьведзь зімой? Ён спіць.
10.4. Пры дапамозе канчатка -а ад асабовых займен-
нікаў утвараюцца прыналежныя займеннікі: тіа— мой, мая, маё; miaj — мае; via — твой, твая, тваё, ваш, ваша; viaj — твае, вашыя.
10.5. Есць істотная розніца ва ўжыванні прыналежных займеннікаў у эсперанта і ў беларускай мове. Параўнайце: Mi donas al vi mian libron.— Я даю вам сваю кнігу. Vi donas al mi vian libron.— Вы даяце мне сваю кнігу. Ni donas al vi niajn librojn.— Мы даём вам ceae кнігі. Але: Li donas al mi sian libron.— Ён dae мне сваю кнігу. Li donas al mi tian libron.— Ён dae мне яго (кагосьці іншага) кнігу.
10.6. Займеннік si перакладаецца на беларускую мову толькі ў вінавальным склоне ці з прыназоўнікам: Li vidas sin еп speguleto.— Ён бачыць сябе ў люстэрку. Li prenas al si mian libron.— Ён бярэ сабе маю кнігу.
10.7. Безасабовы займеннік опі выкарыстоўваецца ў тых выпадках, калі не пазначана дзеючая асоба: опі diras — гавораць, опі skribas — пішуць, опі informas — павебамляюць, onidiroj — чуткі.
10.8. Займеннік mem не змяняецца ні па ліках, ні па склонах і перакладаецца словам сам: mi mem — я сам, si mem — яна сама, Un mem — яго самога.
11. Таблічныя займеннікі і займеннікавыя прыслоўі
11.1. У эсперанта ёсць шэраг займеннікаў і займеннікавых прыслоўяў, якія звычайна называюцца таблічнымі, таму што іх можна аб’яднаць у табліцу, якая, дарэчы, значна аблягчае запамінанне гэтых слоў.
11.2. Неазначальныя і збіральныя займеннікі і займеннікавыя прыслоўі могуць мець некалькі варыянтаў перакладу: іа — якісьці, які-небудзь, нейкі, ій — хтосьці, хтонебудзь, нехта; cies — усякага, кожнага.
11.3. 3 неазначальнымі і пытальнымі займеннікамі і займеннікавымі прыслоўямі можа выкарыстоўвацца слоўца ajn: la ajn, kia ajn — які б ні, ial ajn, kial ajn — чаму б ні.
11.4. 3 указальнымі займеннікамі і займеннікавымі прыслоўямі можа выкарыстоўвацца слоўца сі, якое надае значэнне блізкасці ці набліжэння: tiu — той,сі tin ці tiu сі — гэты, tie — там, ci tie ці tie сі — тут.
11.5. Займеннікі і займеннікавыя прыслоўі могуць ужывацца з прыназоўнікамі: tiam — тады, de tiam — з той пары, kie — дзе, de kie — абкуль, kiu — хто, al kiu — каму.
11.6. Прымаючы канчаткі назоўніка ці прыметніка, займеннікі і займеннікавыя прыслоўі могуць ператварацца ў назоўнікі і прыметнікі: kial — чаму, kialo — прычына, ci tie — тут, ĉi-tiea — тутэйшы.
неазначальныя
пытальныя
указальныя
збіральныя
адмоўныя
асоба
iu
kiu
tiu
ciu
neniu
ХТОСЬЦІ
хто
ТОЙ
кожны
НІХТО
рэч
ІО
кіо
tio
сіо
пепіо
ШТОСЬЦІ
што
тое
усё
нішто
якасць
іа
кіа
tia
сіа
пепіа
якісьці
ЯКІ
такі
усякі
ніякі
прына-
ies
kies
ties
ĉies
nenies
лежнасць
чыйсьці
чый
таго
усякага
нічый
час
іат
кіат
tiam
сіат
neniam
калісьці
калі
тады
заусёды
ніколі
прычына
іаі
кіаі
tial
сіа 1
nenial
чамусьці
чаму
таму
па усяму
нічаму
месца
іе
кіе
tie
сіе
пепіе
дзесьці
дзе
там
усюды
нідзе
напрамак
іеп
кіеп
tien
сіеп
пепіеп
кудысьці
куды
туды
паусюль
нікуды
спосаб
іеі
кіеі
tiel
сіеі
пепіеі
дзеяння
як-небудзь
ЯК
так
усяк
ніяк
колькасць
іот
кіот
tiom
сіот
neniom
кол ькі-
КОЛЬКІ
столькі
колькі
ніколькі
небудзь
хочаш
11.7. Пры ўжыванні ў сказе адмоўнага займенніка ці займеннікавага прыслоўя часціца пе не ўжываецца: Neniu volts morti — Ніхто не хацеў паміраць.
11.8. Займеннік kiu выкарыстоўваецца часта ў значэнні «каторы, які»; Kiu el vi povas tion fart? — Хто з вас можа гэта зрабіць? Kiu el Ui estis се vi? — Каторы з іх быў у вас? Кінп libron vi volas aceti? — Як.ую кнігу ты хочаш купіць? (каторую з прапанаваных) Kian libron vi volas aĉeti? — Якую кнігу ты хочаій купіць? (танную ці даражэйшую, тоўстую ці сярэдніх памераў і г. д.) -
12. Дзеяслоў
12.1. Інфінітыў, ці неазначальная форма дзеяслова, мае адзіны канчатак -і: labori — працаваць, legi — чытаць.
12.2. Усе дзеясловы цяперашняга часу абвеснага ладу
маюць адзін агульны канчатак -as: mi legas — я чытаю, ill legas — яны чытаюць, пі kantas — мы спяваем.
12.3. Паказчыкам прошлага часу з’яўляецца канчатак -is: mi laboris — я працавау.
12.4. Каб паставіць дзеяслоў у будучым часе, трэба карыстацца канчаткам -os: Mi tuj vespermangos kaj paste laboros.— Зараз я павячэраю, a потым буду працаваць.
3 а ў в а г а: Ніў якім разе нельга ўтвараць будучы час пры дапамозе дзеяслова быць, як у беларускай мове, г. зн. нельга сказаць: mi estos labori.
12.5. Умоўны лад утвараецца пры дапамозе канчатка -us: Mi volonte laborus kun vi.— Я ахвотна працаваў бы з табой.
12.6. Загадны лад утвараецца пры дапамозе канчатка -u: laboru! — працуй! працуйце!^ Ni kantu! — спяём! Hi. ripozu! — Хай яны адпачнуць! Si mem faru! — Хай яна сама зробіць! Ni vocdonu al Ignatovic! — Галасуйма за Ігнатовіча!
12.7. Загадны лад у эсперанта шырока выкарыстоўваецца ў лозунгах: Vivu Belorusio, lando de pacamaj kaj laboremaj homoj! — Няхай жыве Беларусь, краіна міралюбівых і працавітых людзей!
12.8. У форме загаднага ладу дзеясловы таксама ўжываюцца ў даданых сказах пасля злучніка ke, калі ў галоўным сказе выказваецца загад, пажаданне ці просьба: Mi volas, ke vi matenmanĝu kun mi.— Я хачу, каб ты паснедаў са мной. Але: Li dirts, ke vi matenmangis kun li.— Ён сказаў, што ты паснедаў з ім.
12.9. Дзеяслоў ужываецца ў загадным ладзе таксама пасля злучніка por ke (каб, для тагокаб): Mi faris cion, kion mi povis, por ke vi restu kontenta.— Я зрабіў усё, што мог, к.аб толькі ты застаўся задаволены. Mi slosis la logejon, por ke neniu stelu ion.— Я замкнуў кватэру, каб ніхто не ўкраў чаго-небудзь.
12.10. Пасля слова bonvolu дзеяслоў ставіцца ў інфінітыве: Bonvolu helpi min! — Калі ласка, дапамажы мне!
12.11. Параўнаем тры сказы: 1. Віктар — студэнт. 2. Андрэй быў студэнтам. 3. Мікола будзе студэнтам. Адразу ж заўважаем, што ў першым з іх адсутнічае дзеяслоў быць у цяперашнім часе. Гэта так называемая звязка ёсць, якая звычайна апускаецца ў беларускай мове, але ў эсперанта гэтага рабіць нельга, таму на эсперанта гэтыя тры сказы будуць гучаць так: 1. Viktoro
estas studento. 2. Andreo estis studento. 3. Nikolao estosstudento.
12.12. У беларускай мове дзеяслоў мае два трыванні — незакончанае і закончанае, напрыклад: вучыць — вывучыць. Граматычнай катэгорыі трывання ў эсперанта няма. Напрыклад, слова ргепі перакладаецца браць, узяць. Гэту асаблівасць эсперанта на пачатку вывучэння можна ўспрыняць як недахоп мовы, нават як беднасць яе моўных магчымасцей. Але гэта не так. Падкрэсліць, калі гэта неабходна, закончанасць ці незакончанасць дзеяння можна іншымі сродкамі. Мяркуйце самі: vidi — бачыць, ekvidi — убачыць, vidadi — бачыць часта, Іегпі — вучыць, finterпі — вывучыць.
КНІГІ ОНЛАЙН
