На абпаленых крылах
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 240с.
Мінск 2012
Я видел свет,
в котором нас сжигали...
Остался жив —
не знаю почему.
Усе гэтыя перажыванні, сумневы, пастаянныя нелады са здароўем прывялі да таго, што Сцяпан Разанаў прыахвоціўся да спіртнога. Сын Саша, які нарадзіўся ў Надзеі Іванаўны і Сцяпана Іванавічаў 1947 годзе, у 1975 годзе — ужо вядомы беларускі паэт Алесь Разанаў, у «Паэме рыбіны» з болем у душы так пісаў пра гэту бяду роднага бацькі:
«Які з цябе быў гаспадар — і над сабою не ўладны: то норная скруха, то бесклапотнае блазнаванне, то непрабудныя п’яныя тыдні, калі ўсёй хаце балючы і невыносны, то хворы — не адарвешся ад ложка».
Такая вось атрымалася проза жыцця.
68
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
Эпілог
Падчас нядаўняй нашай сустрэчы Алесь Разанаў вельмі цёпла ўспамінаў пра сваіх бацькоў.
— Мая мама, — казаў ён, — была вельмі цікавая апавядальніца. Яе ўспаміны пра перажытае літаральна зачароўвалі. У людзях яна імкнулася бачыць толькі добрае і да самаадданасці гатовая была прыйсці ім на дапамогу ў цяжкіх сітуацыях.
Пра бацьку:
— Ён вельмі бярог набытую дзесьці кнігу «Жывыя змагаюцца», аўтарам якой быў французскі пісьменнік, удзельнік Руху Супраціву Жан Лафіт, які быў арыштаваны ў 1942 годзе гестапа і прайшоў праз канцлагеры Маўтхаўзен і Эбензэ.
У бацькі быў нейкі прыродны нюх да духу паэзіі, а яго парывы, імпульсы, пачуцці міжволі перадаваліся і мне, уваходзілі ў маё цела і кроў. Успамінаю, з якой непадробнай радасцю, гонарам і хваляваннем ён успрыняў публікацыю ў друку маіх першых вершаў.
А мне падумалася: як бы пацешыўся Сцяпан Іванавіч за свайго сына, аўтара шматлікіх зборнікаў, паэта еўрапейскага маштабу, калі б ён дажыў да нашых дзён. I няма сумневу, што ва ўсім тым, што датычыць творчасці Алеся Разанава, не апошняе месца займае і генны пачатак яго бацькоў.
Надзея Іванаўна пакінула нас, пражыўшы 81 год, Сцяпан Іванавіч — у 76. Любоў Сцяпанаўна Разанава (цяпер — Нікіціна) шмат гадоў адпрацавала медсястрой у дзіцячым садку ў Бярозе, цяпер на пеней. Алесь Сцяпанавіч Разанаў жыве ў Мінску, часта і падоўгу бывае ў замежных паездках. У 2003 годзе па запрашэнні мясцовых літаратурных аб’яднанняў знаходзіўся ў творчай камандзіроўцы ў Аўстрыі і наведаў канцлагермузей Маўтхаўзен, у якім яго бацька прайшоў праз усе пакуты створанага гітлераўцамі пекла.
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
69
• Заксенхаузен•
(Konzentrationslager Sachsenhausen)
Т Тацысцкі канцэнтрацыйны лагеру Германіі, за 30 км на поўнач J. J. ад Берліна, сёння — раён города Араніенбург. Створаны ў ліпені 1936 года. 3 канцлагерам Заксенхаўзен былі звязаны 42 яго філіялы і 10 будаўнічых брыгад.
Зняволеных выкарыстоўвалі для рабской працы для нямецкіх кампаній, напрыклад на авіяцыйным заводзе Heinkel у Араніенбургу, на фабрыцы Siemens ці AEG у суседнім Берліне.
У лагеры Заксенхаўзен праводзіліся злачынныя медычныя эксперыменты на зняволеных, якія часта сканчаліся смерцю або інваліднасцю. У1941 годзе на савецкіх ваеннапалонных адбылося выпрабаванне новага способу знішчэння людзей — атручання газам у прыстасаваных для гэтай мэты грузавіках. У 1942 годзе ў канцлагеры была пабудавана газавая камера і крэматорый, а таксама спецыяльны расстрэльны пакой, у якім было забіта звыш 10 тыс. вязняў, целы якіх потым былі спалены.
У Заксенхаўзене існаваў подпольны камітэт супраціву, які кіраваў разгалінаванай, добра заканспіраванай лагернай арганізацыяй, якую гестапо не здолела раскрыць.
21 красавіка 1945 года, у адпаведнасці з аддадзеным нацысцкім кіраўніцтвам загадам, пачаўся Марш смерці. Планавалася звыш 30 тыс. вязняў калонамі па 500 чалавек перакінуць на бераг Балтыйскага мора, пагрузіць на баржы, вывезці ў адкрытае мора і там іх затапіць. Тых, хто адставаў, і знясіленых людзей расстрэльвалі па дарозе. Аднак, задуманае масавае знішчэнне вязняў ажыццявіць не атрымалася —у першых днях мая 1945га савецкія войскі вызвалілі калоны на марты. Сам лагер быў вызволены савецкімі і польскімі войскамі 22 красавіка 1945 года. У лагеры на той мамант заставалася каля 3000 вязняў.
Колькасць вязняў у канцлагеры ў розныя гады даходзіла да 60 тыс. чалавек. На тэрыторыі Заксенхаўзена загінула ў розны способ звыш 100 тыс. вязняў.
У ацалелых будынках і на тэрыторыі былога канцлагера сёння дзейнічае музей, урачыста адчынены 23 красавіка 1961 года.
70
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
ЗИМОВЕЦ Эдуард Михайлович
Родился в 1924 году и до войны жил в Киеве (Украина). Вывезен на принудительные работы в Германию. Бывший узник концлагеря Заксенхаузен (Ггрмания). Проживает в Бресте.
Поле памяти
Можно сказать, что я, Эдуард Зимовец, родился дважды в один и тот же день — 15 апреля. Сначала появился на свет в 1924 году в Киеве, где прошло моё детство, оборванное войной. А во второй раз — снова 15 апреля 1945го, когда 18я танковая бригада освободила меня вместе с другими узниками концлагеря Заксенхаузен, которых нацисты, заметая следы своих преступлений, намеревались утопить в Балтийском море.
Моя довоенная биография укладывается в несколько строчек. Вместе с мамой я жил в одном из бывших служебных помещений Софийского собора в Киеве. Мама пела а церковном хоре... Как все мальчишки, я увлекался техникой, по целым дням пропадая во дворе у грузовика. Тогда и получил первые уроки вождения. Но 19 сентября 1941 года немцы заняли Киев...
В мае 1942го меня вместе с другими подростками вывезли на работу в Германию, где пришлось рыть траншеи для закладки труб. Неосторожное слово, сказанное при свидетелях, отправило меня, мальчишку, в одиночную камеру тюрьмы. А через некоторое время, 3 марта 1943 года, я был перевезён в концентрационный лагерь Заксенхаузен.
Находясь ежеминутно между жизнью и смертью, пробыл там почти два года. Два года в настоящем аду... Тем, кто знает о войне по книгам и фильмам, очень трудно себе представить весь ужас
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
71
того, что пережили мы. Как ни старались фашисты, не смогли убить или сломить волю человека, сделать его бессловесным покорным рабом. Даже в таких условиях в концлагере действовала подпольная организация, задания которой я не раз выполнял. Меня подвергали пыткам, сажали в карцер... Однако сумел выжить даже после того, как сделали операцию без наркоза.
При приближении восточного фронта к Ораниенбургу фашисты решили уничтожить узников концлагеря Заксенхаузен, утопив их в море. Около 60 тысяч заключённых погнали на Шверин разными дорогами. Одних убили охранники, другие по пути умерли от истощения, часть была помещена в трюмы на баржу, которую затем потопили в Балтийском море. Координаты затопления до сих пор неизвестны.
«Марш смерти» закончился у города Кривитц. Закончился освобождением из ада. Уже на следующий день я был зачислен в 18 танковую бригаду. Все эти события я изложил в своих воспоминаниях — документальной поэме «Дорогой смерти», написанной в 2008 году.
Письмо другу 3. М. Зимовцу
от Владимира Воеводченко'
Дорогой Эдуард!
Дорогой побратим по борьбе и страданиям в концлагере Заксенхаузен!
Твои воспоминания о «Марше смерти» — правдивы. Благодаря твоему рассказу мне пришли на память ужасы, творимые озверелыми фашистами, обочины дороги, заваленные трупами узников, потерявших способность двигаться.
Я тоже был участником этого зловещего марша, и, похоже, что мы с тобой шли в одной колонне потому, что описанные тобой события мне известны, и я подтверждаю их правдивость.
* Владимир Воеводченко — вицепрезидент Международного комитета Заксенхаузен.
72
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
Мемориал в бывшем концлагере Заксенхаузен
Я потерял на этом марше двух своих товарищей по блоку, несовершеннолетних Ваню Дорошенко из Донбасса и Колю Кавуна из Киевской области. В ходе движения вдоль фермерского поля мы увидели кагаты заготовленных кормов для скота, как после оказалось — из брюквы.
Из колонны узники бросились к кагатам, побежали и мы. Я схватил одну брюкву и побежал назад, а Ваня и Коля замешкались в толкотне возле кагатов, охрана открыла огонь, и многие были убиты и ранены. Не вернулись в колонну и мои товарищи, навсегда оставшись на фермерском поле, отдав юные жизни при попытке утолить голод хоть скотским кормом.
Я шел с поляками из блока № 45 и был свидетелем подготовки к нападению на охрану с целью прорыва на свободу. Фронт был рядом, и была надежда, что удастся добраться до своих. Правда, начало выступления мне не было известно, и я спохватился, когда поляки численностью не менее тысячи уже бежали в направлении на восток. Я побежал вслед за ними, пытаясь догнать основную массу, но охрана уже пришла в себя и открыла огонь со всех видов
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
73
оружия, полетели и гранаты. Я был ранен, и на этом моё стремление к быстрой свободе закончилось. Я лежал около двух суток, потеряв всякую надежду на спасение, пока меня не подобрали советские танкисты и не определили в полевой госпиталь, да и поляки не все прорвались.
Какова судьба прорвавшихся, мне и по сей день не известно. Руководил подготовкой к прорыву хорошо знакомый мне поляк, бывший польский офицер Генрик Малковски, но удалось ли ему уйти, я не знаю.
Спустя почти пятьдесят лет я пытался найти Генрика Малковского, обращался в польский Комитет бывших узников Заксенхаузена, но в списках его не оказалось.
Я дважды посещал «Марш смерти», искал следы нашего пребывания в Беловском лесу, но многие десятилетия стерли их. И лишь память хранит до сих пор тот кровавый марш, смерть тысячи наших собратьев.
Благодарю тебя, дорогой Эдуард, за воспоминания, всколыхнувшие душу, и дай Бог тебе, дорогой, здоровья и благополучной
жизни.
74
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
ШЫЛАВА Лізавета Пятроўна
Нарадзілася ў 1930 годзе. Перад войной жыла ў Пухавіцкім рне. Была непауналетнім вязнем у канцлагерах Брандэнбург і Фалъкензее — філіялах канцлагера Заксенхаузен (Германія).
Жыве ў г. Пружаны.
Час, які немагчыма заОыць
Гляджу на цяперашніх падлеткаў і радуюся іх бесклапотнасці. Сваё 14годдзе я сустрэла ў фашысцкім канцэнтрацыйным лагеры смерці...
Калі ў Пухавіцкім раёне пачалі арганізоўвацца партызанскія атрады, мой бацька стаў сувязным. Ён часта бываў у раённым цэнтры, здабываў патрэбную інфармацыю для партизан. I вось аднойчы даведаўся, што нашу сям’ю паліцаі збіраюцца арыштоўваць. Мы вымушаны былі ўцякаць у лес. Гэта адбылося 8 сакавіка 1943 года.
КНІГІ ОНЛАЙН
