На абпаленых крылах
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 240с.
Мінск 2012
Старэйшыя браты адразу ўліліся ў рады партызанскага атрада імя Ленінскага камсамола Першай мінскай брыгады. Малодшыя дзеці засталіся ў сямейным лагеры «Кляновае» ў лесе за вёскай Міжрэчча. Бацькі выкапалі для нас зямлянку, пабудавалі нары, печ. Пачалося нялёгкае, поўнае небяспекі жыццё.
Аднойчы ноччу з 16 на 17 ліпеня брат Сцяпан, якому ў той час было 16 гадоў, і яшчэ два партызаны пайшлі на задание і трапілі ў засаду. Сцяпан быў цяжка паранены ў абедзве нагі. Ранкам яго па крываваму следу знайшлі немцы. Аднаго немца ён паспеў забіць. А апошнюю кулю пусціў у сябе.
Другі мой брат Валянцін загінуў на фронце ва Усходняй Прусіі ў сакавіку 1945га...
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
75
У лесе партизанам часта даводзілася мяняць свае месцазнаходжанне. Але мы заўсёды стараліся быць побач з атрадам, у складзе якога змагаўся Валянцін. Ён быу адважным патрыётам, смела помсціў ворагу за смерць Сцяпана, на яго рахунку было шмат узарваных нямецкіх эшалонаў.
Як мы жылі, колькі ўсяго перацярпелі, немагчыма выказаць звычайнымі словамі.
1 мая 1944 года нямецкія самалёты ўзяліся бамбіць лес. Па калені ў вадзе мы хаваліся ў балоце. Калі па балоце ланцугом пайшлі карнікі з сабакамі, некаторыя людзі, у тым ліку і я, кінуліся ў лес. Але тут нас сустрэлі аўтаматныя чэргі. Так я апынулася ў палоне.
Пачыналася другая старонка жыцця — жьщця ў фашысцкім рабстве. Усіх нас пагрузілі, як жывёлу, у таварныя вагоны. Ехалі доўга — праз Мінск, Брэст, на Варшаву.
Першым прыпынкам быў Асвенцім. Тут усіх пастрыглі, апрацавалі нейкай дэзынфіцыруючай вадкасцю, а вечарам загналі назад у вагоны і павезлі далей — у Германію.
Не ведаю, чаму нас не пакінулі ў Асвенціме. Але і аднаго дня хапіла для таго, каб ніколі не забыць тэты жудасны лагер смерці, — з чорным дымам, які без перапынку валіў з труб крэматорыяў...
У Германіі таварняк спыніўся ў лесе каля горада Брандэнбурга. Тут мы зноў прайшлі апрацоўку і ўпершыню за ўвесь час атрымалі порцыю баланды і пітной вады. А на наступны дзень у лагер прыехалі нямецкія баўэры і пачалі выбіраць сабе рабоў. Хто быў больш моцны і здаровы, тых забралі адразу. А мы стаялі на гэтым рынку тры дні. Я была вельмі худзенькай, невысокага росту. I спатрэбілася толькі для работы на кухні: мыла посуд, катлы, лупіла бульбу. Побач працавалі рускія, французы, італьянцы...
Жылі худабедна. I сярод немцаў знаходзіліся людзі. Але праз тры месяцы тэты лагер расфармавалі, I мы апынуліся ў Фалькензее. Гэта была вялікая тэрыторыя, абнесеная ў некалькі радоў калючым дротам. Я і тут працавала на кухні. Але гэта ўжо была зусім іншая работа. Баланду для вязняў гатавала сама немка. Яна ж праз вялікае акно ў сцяне кухні назірала за тым, як мы працуем. Калі штонебудзь не падабалася, «выхоўвала» нас цяжкай дубінкай.
76
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
Руіны. крэматорыя ў канцэнтрацыйным лагеры Заксенхаузен
Нягледзячы на тое, што працавалі на кухні, мы не маглі з’есці лішнюю лыжку кашы ці баланды і пастаянна пакутавалі ад голаду.
Акрамя голаду, адольваў холад. Абутку ў мяне не было, толькі драўляныя калодкі на босую нагу. Не было цёплай вопраткі. Працавала з сямі гадзін ранку да дзесяці вечара. Нярэдка прыходзіла дахаты і горка плакала па маме. Мне здавалася, калі б яна была побач, то абавязкова дапамагла б, падтрымала хаця б ласкавым словам.
Я не ведала, што наперадзе яшчэ больш цяжкія выпрабаванні. У студзені 1945га мяне і яшчэ адну дзяўчыну перавялі ў іншы лагер, вязні якога працавалі на ваенным заводзе. Нягледзячы на ўзрост, мне таксама далі чатыры станкі. I патрабавалі выканання працоўнай нормы, як ад дарослай. Умовы былі такія, што за тэты час я зусім перастала баяцца смерці і нярэдка думала пра яе як пра адзінае збаўленне ад невыносных, нечалавечых пакут...
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
77
Аднойчы, прыйшоўшы са змены, мы з жанчынамі ўбачылі ў небе самалёт з чырвонымі зорачкамі на крылах. I зразумелі: лінія фронту ўжо зусім побач! Мы не памыліліся: лагер вызвалілі той жа ноччу з 22 на 23 красавіка савецкія разведчыкі. Усе плакалі ад невыказнай радасці: мы нават не спадзяваліся дажыць да гэтага светлага дня.
Вельмі хацелася дахаты: як там бацькі, брат? Але яшчэ цэлы май я працавала ў ваенным шпіталі. I вось нарэшце зборны пункт, у якім трэба было праходзіць так званую «фільтрацыю». Я лічыла дні, калі змагу сустрэцца з роднымі. Але сустрэчу зноў трэба было адкласці: я захварэла на тыф і яшчэ паўтара месяцы правалялася ў шпіталі.
I вось таварны вагон імчыць нас на радзіму! Мая душа, здаецца, спявала ад радасці і шчасця.
На двары стаяў жнівень. Пачынаўся новы перыяд майго жыцця. Праз месяц я пайшла вучыцца ў школу. Закончыла сем класаў, потым — Мар’інагорскі сельскагаспадарчы тэхнікум, па накіраванні якога приехала на работу ў Пружаны. Потым завочна закончыла Беларускую сельгасакадэмію. Працавала 25 гадоў начальнікам раённай насеннай інспекцыі, 10 гадоў — галоўным аграномам сельгасупраўлення. Выйшла замуж, нарадзіла дзвюх дачок, дачакалася чатырох унучак...
Але хачу зазначыць, што для нас, былых вязняў, першыя пасляваенныя гады былі вельмі цяжкімі, асабліва ў маральным плане. Шмат часу мне даводзілася ўтойваць той факт, што была ў Германіі. Таму што многія вязні фашысцкіх лагераў смерці тут жа аказваліся ў лагерах сталінскіх. Наконт гэтага мяне, як толькі прыехала з Германіі, папярэдзіў начальнік Камітэта дзяржаўнай бяспекі: маўляў, нікому ніколі не расказвай, дзе ты, дзяўчынка, была. Забудзь пра ўсё, выкінь усё са свайго жыцця!
А хіба гэта магчыма забыць?!
78
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
МИКУЛИК Нестор Иванович
Родился в 1926 году в д. Криница Пружанского рна.
Вывезен на принудительные работы в Германию, был узником штрафного лагеря в Гогензачъце, концлагерей Заксенхаузен, Хейнкель, Ландсберг. Репрессирован, был узником Каргопольлага.
Жил в Бресте.
Без вины виноватые
В июле 1941 года всех жителей нашей деревни Криница Пружанского района, в том числе и нашу семью, немцы выселили в Кобринский район, а дома сожгли. Весной следующего года старостой деревни я был зачислен в списки молодежи для отправки в Германию. В это время мне было шестнадцать лет. Нас отвезли в Кобрин с мамой, признали меня на комиссии годным. Спрашиваю у немца: что делать у вас будем? Хлопает меня по плечу: «Гут, гут, коров пасти будешь». Мелькнула мысль убежать, но везде стояли охранники с оружием.
В Германии на бирже труда меня забрал последним к себе бауэр на хутор у деревни Довосфельде, недалеко от города БойчКроне, ныне территория Польши. У бауэра по фамилии Верт я доил коров, готовил корм для скота, пахал, сеял, косил, управлялся с волами. На те мои годы работа была тяжёлой. Вкалывали от рассвета до темна вместе с украинцем Олексой Колобко. Отлучаться из усадьбы не разрешалось, одним словом, неволя.
Както спрашивает хозяйка меня: «Ты большевик?» Я был обыкновенным «заходнебеларускім хлопцам», ни в какой партии не состоял, но ответил, не задумываясь: «Да, большевик». Изза этого ответа был посажен в концлагерь, но об этом чуть позже расскажу.
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
79
Пася скотину, иногда почитывал немецкую газетку. До войны учился в польской школе и при Советах осваивал потихоньку немецкий язык. Интересовали меня сводки с Восточного фронта, часом мелькало сообщение и о белорусских партизанах.
Неволя, тяжелая работа на хозяев — своих врагов, романтическое желание партизанить, вера в то, что «кто был никем, тот станет всем», — побудили решиться на побег. Уговорил Колобко, и 10 октября 1943 года ночью, ориентируясь по Большой Медведице, двинулись на восток.
Шли ночами, отдыхали в лесу днём в стогах сена. Были у нас примитивная карта и немного хлеба. На третьи сутки перешли бывшую польсконемецкую границу, осмелились продвигаться по шоссе, но задержал жандарм, ехавший на мотоцикле, и доставил в полицию. Изза дверей с надписью «арестантен» вывели страшно избитого человека. Стало ясно: здесь пытают, калечат, и мы назвали адрес бауэра, от которого убежали.
Из гестапо нас доставили в штрафной лагерь в Гогензальце. Выстроили вновь прибывших перед конторой. И вот похаживает гестаповец с куском резинового шланга в руке, даёт команду выйти из строя, нагнуться. Нагнулся, эсэсовец врезал со всей силы, командует «нохенмаль». И так разиков пять за встречу бедная моя спина в работе побывала.
Поместили в карантин, в камере оказался земляк из Барановичей. Лежал он на боку, весь исполосован вдоль и поперек, в гнойных ранах. Он рассказал, что уже второй раз пытался бежать из штрафного лагеря, ударил эсэсовца лопатой. Просил, если я останусь жив, передать жене и детям место его гибели. Назвал адрес: Барановичи, улица Минская, дом 95. Фамилию позабыл, начиналась на букву «Б», как будто Барташевич. Одежда его вся была изорвана, растерзана овчарками. Я отдал ему одну свою рубаху. Утром его и ещё одного поляка, собрав весь лагерь, повесили на передвижной виселице.
Через несколько дней меня остригли, перевели в зону, в общий барак. Он не отапливался, и мы мечтали попасть на общие нары: хоть чутьчуть теплее. По зоне приказали двигаться только бегом. Если переходил на шаг, охрана «крестила» шлангом. В шланг был
80
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
вправлен трос и на конце запаян оловянный шарик. В лагере находилось около полутысячи мужчин и человек двести женщин. Женщины содержались в отдельных бараках.
После подъёма заключённые раздевались до пояса, выбегали из барака, строились по двое, по команде «марш ин ватраум» мчались в умывальник. В дверях стоит эсэсовец, упражняется шлангом по спинам. Потом завтрак — одна кружка эрзацкофе из молотого жареного ячменя без хлеба. После «кофею» под конвоем водили за пределы зоны на сельхозработы, выдав серые полотняные брюки, куртку и головной убор. За считанные минуты должен переодеться, не поддевая под низ ничего «цивильного». На тех, кто одевал своё, натравливали овчарок. Собачьи клыки рвали и того, кто чтонибудь приносил в кармане — табак, хлеб, брюкву, свеклу. Оставшиеся в зоне чистили песком ложки, посуду, собирали соломинки, посыпали песком дорожки. Даже если работа была сделана, никто не имел права идти в барак, присесть гденибудь.
КНІГІ ОНЛАЙН
