На абпаленых крылах
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 240с.
Мінск 2012
В июне 1944 года железнодорожная станция и трудовой лагерь Черновесь подверглись бомбежке двух противоборствующих сторон. Горели бараки, мебельные цеха, была частично разрушена железнодорожная станция. Мы прятались в наспех построенных окопах и подвалах. Однако это не спасало — я получил осколочное ранение затылочной части головы. Вечная память и благодарность моей маме и польской бабушке Терезе, которые вылечили меня травами и спасли от смерти.
В августе 1944го нас освободила Красная Армия. С большими трудностями вернулись на родину, в деревню Ровбицк. Жилище наше было разграблено, а некоторых родственников немцы расстреляли за связь с партизанами.
После войны отец трагически погиб в колхозе во время хлебозаготовок, а мать после рабства в лагере была пожизненным инвалидом 2й группы. Похоронили мы её в 1993 году на родовом кладбище возле Беловежской пущи рядом с восьмилетней дочерью, умершей в 1941 году. Младшие братья Анатолий и Александр более десяти лет воспитывались в Шерешовском и Кобринском детских домах.
Отучившись в Могилевском республиканском культпросветучилище и Белорусском государственном университете им. Ленина, я заведовал библиотекой Ровбицкой школы и местной избойчитальней, возглавлял Ровбицкий сельсовет, работал секретарём Пружанского райкома комсомола, заведующим отдела про
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
111
паганды РК КПБ, заместителем начальника управления культуры Брестского облисполкома.
Сейчас я на пенсии по инвалидности, однако активная моя жизнь продолжается. Стал историкомкраеведом, по мере своих сил участвую в работе Брестской ветеранской организации, цель которой — социальная защита бывших жертв фашизма.
Международный День узника. 11.04.2010.
Панихида возле памятника жертвам фашизма в Бресте
112
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
•Остарбайтары •
Устудзені 1942 года нацысцкае кіраўніцтва Трэцяга рэйху паставіла задачу: вывезці з акупаваных тэрыторыяў СССР на прымусовыя работы ў Германію 15 мільёнаў працоўных. Немцы называл! іх «остарбайтарамі» (усходнімі працоўнымі). Для вывозу з акупаваных тэрыторыяў у Германію сотняў тысячаў савецкіх грамадзянаў у гарадах і вёсках часта ладзіліся аблавы, была задзейнічана нямецкая армія і паліцыя. Паводле нямецкіх даных, у лютым 1942 года штотыдзень на прымусовыя работы ў Германію адпраўлялася 810 тыс. чалавек. Большую час тку вывезеных на прымусовыя работы ў Германію грамадзянаў складалі жанчыны, а таксама падлеткі ва ўзросце ад 10 да 16 гадоў (да 30%).
У Германіі остарбайтары жылі ў лагерах двух тыпаў: у прыватных лагерах, якія былі пабудаваныя і ўтрымліваліся за кошт буйных кампаніяў. такіх, як «Хейнкель» і «Опель», і ў спецыяльных лагерах, якія ахоўваліся прыватнымі ахоўнымі структурам! «веркшутц». Усе лагеры был! обнесены калючым дротам і знаходзіліся пад аховой. Свободы перамяшчэння остарбайтары не мелі. Яны был! абавязаны насіць нашыўку цёмнаблакітнага і белого колераў з надпісам «ОБТ», якая паведамляла немцам, што гэты чалавек — працаўнік з Усходу, і паніжала іх у правах. Голодны рацыён і прымітыўныя ўмовы ўтрымання з'яўляліся стандартным! ўмовамі жыцця гэтых людзей у нацысцкай Германіі. Остарбайтараў выкарыстоўвалі на самых цяжкіх і небяспечных работах.
Праца доўжылася 12 гадзінаў у дзень, 6 дзён на тыдзень. Часам яна нават аплочвалася, але паводле ставак утрая меншых, чыму нямецкіхрабочых. Аплата быларазлічана такім чынам, каб яе хапала толькі на бедное харчаванне, адзенне і прадметы першай неабходнасці. У адпаведнасці з дзяржаўнымі інструкцыямі нацысцкіх уладаў прадугледжвалася, што «ўсе працоўныя павінны атрымліваць такую ежу і такое жыллё і падвяргацца такому абыходжанню, якія б давалі магчымасць эксплуатаваць іх у найбольшай ступені пры самых мінімальных выдатках».
Узровень смяротнасці сярод вывезеных у Германію савецкіх людзей быў вельмі высокі. Остарбайтары маглі падвяргацца збіццю і здзекам, іх нават маглі забіць з мінімальнымі наступствамі для немцаў якія гэта ўчынілі. Тых, хто спрабаваў збегчы, лавілі і забівалі, пакідаючы «у навучанне» труп забітага. Пакіданне свайго працоўнага месца таксама каралася смерцю.
Рабскую працу остарбайтараў выкарыстоўвалі больш за 200 нямецкіх кампаній, уключаючы DaimlerBenz, Deutsche Bank, SiemensSchuckertwerke, Volkswagen, Hoechst, Dresdner Bank, Krupp, Allianz, BASF, Bayer, BMW i Degussa. Нягледзячы на moe.
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму 113
што большасць остарбайтараў былі задзейнічаны на буйных военных прадпрыемствах Трэцяга рэйху, многім даставалася праца і на дробных і сярэдніх прыватных фабрыках, у хатніх гаспадарках немцаў. Буйныя прадпрыемствы былі мэтамі паветраных налётаў, тому многія з остарбайтараў загінулі пры паветраных бамбаваннях заводаў союзніцкай авіяцыяй.
Паводле даных на студзень 1944 года сярод усіх замежных грамадзянаў, задзейнічаных на прымусовых работах у нацысцкай Германіі, 2 млн 165 тыс. чалавек паходзілі з СССР, што складала 33,6%.
У абвінаваўчым заключэнні Нюрнбергскага працэсу па справе галоўных нямецкіх военных злачынцаў адзначалася, што з Савецкага Саюза германскія акупацыйныяўладыў 19421944 гг. вывезлі на прымусовыя работы 4 млн 979 тыс. чалавек з ліку грамадзянскага насельніцтва. Паводле ацэнак даследчыкаў, найбольш было вывезена з тэрыторыі Украіны — 2,4 млн чалавек, з тэрыторыі Беларусі — 400 тыс. чалавек. Таксама на прымусовых работах у Германіі выкарыстоўвалі, па розных ацэнках, ад 1 да 2 млн ваеннапалонных з СССР.
Па заканчэнні войны тыя з былых остарбайтараў, якія знаходзіліся ў савецкай зоне акупацыі, былі вернутыя ў СССР. Нешматлікая частка остарбайтараў хто ўсведамляў пагрозу сталінскіх рэпрэсій, адмовілася вяртацца ў СССР. У тых, хто апынуўся ў зоне акупацыі заходніх саюзнікаў, быў большы шанец не вяртацца ў СССР, бо грамадзянамі СССР не прызнавалі асобаў, вывезеных на прымусовыя работы з Прыбалтыкі, Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі. Тому многія белорусы і ўкраінцы запісаліся грамадзянамі Польшчы. 3 гэтай прычыны статыстыка вывезеных на прымусовыя работы з тэрыторыі СССР не ёсць докладной.
Па вяртанні ў СССР остарбайтары нярэдка прызнаваліся савецкімі ўладамі здраднікамі радзімы. Вярнуўшыся з нямецкага рабства, яны былі духоўна і фізічна зламаныя. Больш за тое, яны афіцыйна лічыліся асобамі, чыя лаяльнасць да існуючага савецкага рэжыму была сумніўнай, і гэта зноў дыскрымінавала іх. Нярэдка гэтыя людзі атрымлівалі адмову ў прыёме на пэўную працу, не маглі атрымаць вышэйшую адукацыю, чулі ад людзей асуджэнне ў свой адрас.
У 20012007 гг. за сваю рабскую працу ў гады войны атрымалі кампенсацыю ад нямецкага ўраду каля 120 тыс. жыхароў Беларусі, 256 тыс. грамадзянаў Расійскай Федэрацыі, 471 тыс. жыхароў Украіны, а таксама 13 тыс. жыхароў Латвіі, 12 тыс. грамадзянаў Літвы, 9 тыс. — Эстоніі і 3 тысячы грамадзянаў у іншых краінах былога СССР.
114
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
ЗАСІМ Марыя Арцёмаўна
Нарадзілася ў в. Шані Пружанскага рна ў сялянскай сям ’і. Родная сястра паэта Міколы Засіма. Была вывезена на прымусовыя работы ў Нямеччыну. Бацькі былі расстраляныя за сувязь з партызанамі.
Адпраўка на прымусовыя работы ў Германію (19421943 гг.). Фота Міністэрства пропаганды III Рэйху
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму 115
Мікола ЗАСІМ
Сястра мая
Ты дзе цяпер, сястра мая, Аб гэтым я не знаю.
Адно, аб чым дачуўся я: Схапілі паліцаі.
I павязлі на Беласток,
У Прусію рабою, I хлеба не далі кусок Узяці нат з сабою.
Каб па дарозе не ўцякла, Скавалі рукі туга, I каля кожнага сяла Цябе сцябалі пугай.
Табой наводзілі ўсім страх, Каб ўсе былі пакорны.
А я, сястрыца, у карчах Аблёг, быў моцна хворы.
Не мог, любімая, павер, Прыйсці на дапамогу. Заліў крывёю люты звер Усе шляхідарогі.
Ты дзе цяпер, сястра мая, Аб гэтым я не знаю.
Адно — надзею маю я, У Берліне што спаткаю.
Старасельскі лес, 1943 г.
116
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
Сестре
Сестрёнка милая моя, Ты где теперь — не знаю.
Одно, о чем прослышал я, — Схватили полицаи
И увели на Белосток, В Германию рабою.
И хлеба увязать в платок Ты не могла с собою.
В слезах, поникнув головой, Ты шла с другими рядом. На сельских улицах конвой Толкал тебя прикладом,
Чтоб нашим людям в души страх Вселить, не дать потачки...
А я лежал в сырых кустах, Больной, в бреду, в горячке.
Не мог тогда поспеть к тебе, Спасти сестру родную.
Но нынче снова я к борьбе Вернулся, вновь воюю.
Сестренка милая моя, Не знаю, где ты ныне.
В одно лишь твердо верю я: Найду тебя в Берлине..
Перевод с белорусского Александра Твардовского
Кніга ўспамінаў непаўналетніх вязняў фашызму
117
МАЛАХОВСКИЙ Николай
До войны жил в г. Бобруйск. Бывший малолетний узник гестаповских тюрем в Бобруйске и Березине.
Был вывезен на принудительные работы в Германию в г. Эринцхаузен, стал узником концлагеря Гидергайм. Репрессирован, бывший узник ГУЛАГа.
Жил в Бресте.
Лежали, ожидая смерти
В июле 1941 года меня арестовал полевой жандарм в городе Бобруйске по подозрению в шпионаже. Доставили в гестапо, поместили в подвал. Здесь было очень много людей. Меня, мальчишку, предупреждает пожилой дядька: ни в чём не признавайся, а то повесят. На другой день допрашивают: как ты, сморкач, оказался в расположении наших, немецких, войск? А я отвечаю: «Ейбогу, изза любопытства». Не поверили, начали избивать, раскалённые металлические пластинки прикладывали к телу, сломали левую руку выше локтя. Потерял сознание. Привели в чувство взрослые дяди. Ничего не мог есть, сквозь зубы пил только воду. Руку вправили, но паршиво, до сих пор калека.
В комендатуре пробыл два месяца. Потом вместе с двадцатью побратимцами перевезли в тюрьму на станции Березина. После тюрьмы перевели в концлагерь, где жизнь человеческая ничего не стоила, в любой момент могли нас расстрелять или повесить. Жили в бараках, земляных норах. Кормили пищевыми отбросами. На первых порах отпускали немцы военнопленных при наличии свидетелей — жены и других родственников. Фотографировали при этом всю группу для пропагандистских целей.
118
НА АБПАЛЕНЫХ КРЫЛАХ
Меня никто не вызволил. В 1942 году отправили под строгой охраной в Германию. Очутился в городе Эринцхаузене на литейном заводе «Будерус». Отливали здесь детали для автотранспорта, кормили два раза в сутки, суп из брюквы со жменей соевой муки, 250 граммов хлеба. Работали по десятьдвенадцать часов шесть дней в неделю. В воскресенье немцы не работали, а нас выгоняли на разгрузку и погрузку вагонов. Жили в бараках, за колючей проволокой, охрана за «неудовлетворительную работу» избивала до смерти. Многие кончали жизнь самоубийством.
КНІГІ ОНЛАЙН
