Надлом
Васіль Якавенка
Выдавец: Беллітфонд
Памер: 528с.
Мінск 2003
Вазьмі!» — Я ўзяў, зірнуў: на дне — людскія слёзы, кроў.
А трэці: «Змогся? Супачынь! ІІрыляж на ложак наш».
Я лёг. Прачнуўся уначы — He ложак, а труна.
I ля мяне, і ля труны —
і векі, і цвікі...
Ідуць яны, ідуць яны — шкілеты... мерцвякі...
Рыгор скончыў чытаць і, паволі падышоўшы да хору, узяў Маню за руку і вывеў на сярэдзіну царквы. Маня збянтэжылася, яна адчувала, як гарачая кроў шыбанула ёй у твар, і спрабавала суняць хваляванне.
«Татах, татах» — даносіліся гулкія ўдары з ейных грудзей, і не ведала, не ўсведамляла яна, што гэтак б’юцца, стукочуць пад імклівымі коламі рэйкі.
3 Царскіх варот на гэты раз высунуўся трэці знаёмец — чарнявы плячысты Васіль, ён стаў поплеч з ёй. Маня
15 Зак. 2827
449
добра памятала, як яны, чарнышоўцы, павячэраўшы за дзедавым шырокім сталом, дружна абмяркоўвалі, што будуць рабіць з Гітлерам, калі дастануць яго, ведзьмака, з бункера... У Васіля цяпер, зрэшты, выгляд быў больш засяроджаны і нават замаркочаны. Няйначай, гэтак ён выглядаў бы, калі б злавілі Гітлера, а ён зноў уцёк.
Васіль і Раманавічанка паглядзелі адзін на аднаго, і ён кіўнуў ёй, маўляў: чытай... Яна любіла чытаць гэты просты і рытмічны верш:
Граюць гуслісамагуды,
Песня скаргаў з струнаў рвецца. To — бы родзіць сныпрычуды, To адразу абарвецца...
To нясецца стогнам смутным Над паснулымі лясамі, To знікае дзесь нячутка За вазёраў паясамі...
Толькі ні Царскіх варот больш не было, ні царквы — усё кудысь знікла, а як — Маня не заўважыла нават. Цяпер перад ёй сядзеў дзед — за сталом у сваім доме, побач з ім — Волька. Сапраўдны праведнік з унучкай... Улучыўшы момант, Волька залепятала, сапучы:
Вечар... Сонца занікае, Кроў зары бляднее, тае, Тае ў небе, на зямлі.
Дрэвымары ў гушчары...
Маня, прыгадала, што Волька не першы раз ужо шчэміцца ў размову дарослых, і таму яна з дакорам паглядзела на сястру. Абедзве змоўклі, а дзед усміхнуўся ў вусы ды перавёў позірк на свайго былога начлежніка Васіля: што ён мае сказаць?
— Гэта вам на развітанне, — мовіў Васіль. — Калі далёка заеду і не вярнуся, — успамінаць будзеце.
Лясы. Узгоркі. Паплавы.
Блакіт нябёсаў. Сінь азёраў...
Далёка вы, далёка вы, радзімы блізкія прасторы!
А дні сярод палёў чужых спяляць пасевы залатыя. Пайдзі, прыслухайся да іх: шумяць пасевы, ды не тыя.
450
Шумяць. У даль палёў зірні: яшчэ далей — палі радзімы. • Плывуць крывёй над імі дні і плыць сягаюць над чужымі.
Знішчэнне там, дзе іхні след.
Сваім, чужым — адно. Дзе ж дзецца? Куды ні глянь — вялікі свет, а чалавек не мае месца.
Да свядомасці Мані дайшло: яна едзе ў цягніку і цяплушка набіта людзьмі — усе яны ратуюцца ад смерці ў гэтым руху на захад. Але ж уражанне ад сустрэчы з дзедам і тымі чарнышоўцамі, якіх ведала, ад спеваў на клірасе і паэтычнага дыспуту было настолькі свежым і вострым, што ёй да болю захацелася вярнуцца назад туды — у сон. Дзівіла хараство пабачанага, пачутага, перажытага, дармо што ў сне... Дзівіла, чаму з вуснаў чарнышоўскіх дзецюкоў прагучалі, бадай, неўласцівыя ім журботныя і нават гнятлівыя матывы скаргі на лёс. Увогуле — дзівосы на калёсах!
Яе бацька Барыс, седзячы ў паўзмроку на цурбаку каля печкі (яму, бадай, не было дзе прылегчы), гутарыў з маладым чалавекам аб літаратурным занятку. Маня ўскінулася на ўзлакоткі і нагастрыла слых.
— Мяне, як і багата каго, — казаў бацька, — дзівіць здольнасць звычайнага, здавалася б, чалавека складаць вершы. Я ў свае маладыя гады схільны быў адмачыць вясёлую штуку, здзівіць выдумкай, хітрасцю — толькі не вершам. Вершы не ішлі, хоць часам і спрабаваў знайсці нейкую рыфму, чуеш... Цяпер я заўважаю шмат досціпу, душы і нават бляску ў вершах Геніюш, Арсенневай...
— Тут, бадай, патрэбна своеасаблівае чуццё моўнага ладу, строю слова. Толькі гэта ўжо даецца адтуль, — юнак ткнуў пальцам угору, дзе ляжала Маня. — Патрэбен адмысловы нюх, чуццё гукаў, бачанне фарбаў... Нехта з маіх бацькоў або продкаў мог бы таксама выйсці ў паэты. Я так думаю... Бо ў нашай сям’і любілі ёмістае слоўка, трапны выраз, прымаўку.
— Але ж не кожны адораны творыць...
— Так... Як і не кожын, хто мае стрэльбу, ходзіць на паляванне. Патрэбна, каб закарцела...
— На паляванне мусіць ісці згаладалы...
451
— Хаха, — чамусьці засмяяўся суразмоўца бацькі. — He заўсёды...
Ён сядзеў таксама на цурбаку. У профіль да Мані, і яна бачыла яго роўны, точаны нос, абрысы чыстага лба і чуб, навісаючы стрэшкай над гэтым вольным ілбом. Лагодныя вусны юнака момант варушыліся ў крыху паблажлівай, як падалося Мані, усмешцы; і, захапіўшы калена ў сашчэпленыя далоні, ён адкінуў голаў назад, прыплюшчыў вочы. Вусны яго прамаўлялі:
Ужо тры дні, ужо тры дні не меў скарынкі хлеба ў роце. He кормяць вершы больш ані, няма й граша ў папернай псоце.
Дзівак паэта, ну й дзівак, хацеў насыціцца ён вершам! Шсаў, пісаў, цяпер — жабрак, сярод галодных — самы першы.
Чаму, навошта, для каго глуміў паперу, чэрняй мазаў? Сам ні ў ваду, і ні ў агонь, ні ў муляры, ні ў вадалазы.
Няўжо такі жыцця закон, о Муза, строгая багіня? Спрытнейшы — хай бяздарны ён — жыве, менш спрытны — здольны — гіне.
Маўчалі бацька і, вядома ж, Маня, маўчаў сам паэт. Нехта хроп у кутку, і якаясь кабета — ці не Зося? — жахаючыся, выгуквала спрасоння асобныя словы. Цягнуўся і біў у нос смурод ад вядра, куды хадзілі пры пільнай патрэбе. Дармо... У гэтым чалавечым смуродлівым атачэнні сядзеў, пры распаленай печцы, лагодны і жывы, высакародны і мужны, бы рыцар пагоні, паэт. I з ім была радасць чароўнага слова. Яны ехалі і везлі ў свет сваю скруху...
Цягнік прыкметна збаўляў хуткасць і, паскрыпваючы тармазнымі калодкамі ды ляскаючы буферамі, уцягваў сваё велізарнае цела на станцыю, дзе, пэўна, планаваўся прыпынак.
— Варшава! — нечакана кінуў нейкі дзяцюк зверху, чыё месца было блізка да столі і закратаванага акна.
452
I Маня зазірнула ў сваё вакенца, але за мільганнем вагонаў на паралельным пуці станцыі нічога не ўбачыла, відаць, вакзал быў з другога боку.
— Варшава? Hex бэндзе пахвалёны, шапка сіня верх зялёны! — няйначай, такім манерам прывітаўся з месцам Варшава другі голас, які хутчэй за ўсё належаў Мішу Ксёнду, сыну мотальскага солтыса.
У вагоне пачалося ажыўленне, але ўвага Мані паранейшаму была прыкута да бацькі і яго суразмоўцы. Той схамянуўся, пачуўшы паведамленне аб прыбыцці ў Варшаву, і пацягнуў да сябе зацёрты да дзірак рэчавы мяшок, які стаяў ўзбоч цурбака на падлозе. Паэт затым ветліва зблізу паглядзеў у твар яе бацькі, расчырванелы ад печкі, абуджаны ад цнатлівай бяседы.
— Дзякуй вам, спадар Барыс — узяўшы ў вагон, вы зрабілі мне такую паслугу! Ды шчэ і аздобілі ласкавай гутаркай гэты начны мружлівы шлях...
— He варта падзякі, Альфрэд...
— Дальбог, у жыцці вам наканавана высакародная місія! Я рады за вас.
— He варта, дружа...
Яны разам усталі, як што цягнік прыпыніўся, і Барыс пайшоў адчыняць дзверы вагона. Альфрэд удыхнуў свежага, настоенага на марозе і станцыйным куродыме паветра і саскочыў на заснежаны грунт. Шапка звалілася, упала на снег, ён падхапіў яе і ўскінуў угору:
— Бывайце здаровы!
— Поспеху! — гукнуў яму ўслед Барыс.
— Тата а тата! — тут жа анепакоена і патрабавальна паклікала Маня Барыса і, калі ён падышоў і нахіліў да яе голаў, спытала: — Хто гэта размаўляў з табой і чытаў вершы?
— Альфрэд...
Барыса ўразілі яе вялізныя вочы, збалелыя, скрушлівыя, прагныя да моманту, яны свяціліся ліхтарамі на бледным і ўвогуле спакутаваным твары. Яму перадалося даччыно хваляванне, але ж ён не ведаў глыбіняў яго і не адчуваў выбуховай унутранай сілы. Адно патлумачыў:
— Альфрэд — койданаўскі салавей. Ты спала, калі мы стаялі ў Брэсце і ён папрасіўся да нас у вагон. Яму вадзіла хутчэй у Варшаву патрапіць. Адсюль ён потым, верагодна, сігане ў Кракаў. Па справах беларусаў... Даручэнне Беларускай Цэнтральнай Рады выконвае.
453
— Дык ён не ўцякач?..
— Нее, Маня... Ён неўзабаве вернецца ў Менск, там рыхтуецца Другі кангрэс беларусаў.
— Тата, а ён быў адзін?..
— Як?..— бацька не зразумеў яе.
— Калі ў Брэсце падсеў, з ім больш не было паэтаў?
— He было... Мар’я, чаму ты пра іншых пытаеш?
— Веш, тата... Мне, мусіць, розум здрадзіў. Я памяшалася і не ведаю, ці то быў сон, ці ўсё на яве?
— Супакойся, Мар’я, і ты больш чаго зразумееш.
— Я ўсё раскажу, тата... Была царква, і я... У хоры спявала... А потым такое пайшло! 3 Царскіх варот паказаўся не бацюшка, а вязень, якому на лётнішчы мы з мамкай і цётухнай Зосяй харчы перадавалі. Ён чытаў верш, мо помніш: «Забраныя мы з забранага краю»?.. Затым пачалі з’яўляцца іншыя. Як бы нават партызаны, але не мотальскія. I яны чыталі вершы. Хор спяваў. Дзед глядзеў на мяне і суцяшальна, лагодна гэтак ківаў мне. Падбадзёрваў. Потым ужо не ў царкве, а дома... Перад дзедам, перад жывым дзедам — я і Волька, мы і яшчэ адзін — партызанчарнышовец... Зноў вершы... Новыя вершы... О, як тыя вершы гучалі! Неверагодна, аднак, каб іх упадабалі партызаны. Проста дзіва... Я чытала верш Арсенневай. 3 кніжкі, якую ты прывёз. Расплюшчыла вочы — нібыта праснулася. Нее? Ляжу... Усведамляю, што я ні дома, ні ў царкве, а тута, тута. У душным вагоне. I вядзе рэй гэты паэт. Слухаю... Зноўку — верш! Такі ж, як і тыя... Божа! Адкуль тут паэту ўзяцца?.. Адкуль — узяліся тыя? Жыццё і сон перапляліся. I ці то я жыву, ці бачу сны аб жыцці? — Манін твар перакасіла грымаса болю і на вочы нагарнуліся слёзы; яна зарыдала наўсхліп: — Ах, дзедусьдзедусь!.. Марна ўсё... Быў бы ты з намі, і ўсё было б добра.
Барыс разгубіўся ад наплыву жальбы і слёз Мар’і, ён паклаў ёй на голаў сваю мяккую руку, паспрабаваў суцешыць:
— He трэба... He трэба, дочка... Супакойся... Паэты сніліся — гэта добра.
Ён не ўмеў суцяшаць, але ж тут на падмогу яму прыйшла Ганна:
— Што з табою, дачушка? — рогам хусткі яна выцерла слёзы: — Слязьмі гора не загодзіш! Устань, выйдзі надвор. Там ужо дзень і мяцеліца сунялася.
454
— Я паляжу, — супакойваючыся, адказала Маня.
— Ну адпачні яшчэ, а мы з Волькай выйдзем, бо яшчэ ж ехаць далёка.
Маня засталася на месцы, яна старалася глыбока і роўна дыхаць, каб авалодаць сабой.
Ад дзвярэй жа данеслася матчына пытанне:
— Барыс, а хто ж ён, той паэт, што расстроіў яе?
— Ганя, гэта ж не ён расстроіў, a — вершы, нудзьга
КНІГІ ОНЛАЙН
