Напярэймы жаданьням
Уладзімер Дудзіцкі
Памер: 355с.
Нью Йорк 1994
, ускалыхні ты навакольле!
Няўжо зьвярынае душы ніхто на восьці не наколе?
Няўжо абыдзе, не кране жывога сэрца сіла гневу?
... Упаў над полем і счарнеў
у хмарах
неба зорны невад.
124
9
Апошні згас агеньчык дагарэў. Запахла у паветры прэлай вікай.
Якаяж, згінь ты, цемра на дварэ, ну, прост’ хоць вока пальцам выкаль...
I трэбаж, выгнала якраз сюды мяне нялёгкая да іх часіна.
Надвор’ем гэтакім, я чуў, заўжды прымаюць грэшніка сукі асіны...
Э, думкі чорныя, ідзеце прэч!
Што мне да грэшніка таго ці сука?
Хіба ўжо першую сьвятую рэч мае спрытоньваюць са сьвету рукі?..
Хіба ня бачыў на сваім вяку яшчэ мо’ горшае ля ног ахвяры? Ня я дык іншыя павалакуць да лазьні косьці і жывот напарыць.
А страх, абачлівасьць курыны жарт, ня каменьжа глытаць гарачы... Чаго, дзівак які, разбойнік варт, калі ня верыць у сваю удачу?
А хтож адважыцца няхай кране: маё нутро зьвярынай помстай дыша... ’Шчэж ня было ў жыцьці такога, не, каб я на промысел дарэмна выйшаў, каб я спыняўся перад чым калі, двухногі плюнуў і расьцёр нагою. Калі душу сваю крывёй абліў, душы развагай сьмешнай не загоіш...
10
Па цаліне былых валок шляхі хады раскрыты насьцеж,
125
двухногі зьвер начы валок на згін украдзенае шчасьце.
Згіналі голаў зьбегі мар і нявыразны нейкі клопат.
Вятры кацілі тоўшчы хмар панад зьвярыным зманным тропам.
Мігнуў ля ног маланкі брыж, і дождж паліўся, нібы з луба.
Гарою здаўся лёгкі крыж на моцных плечах душагуба.
Гулі з грымотамі слупы, такая, знаць, удача слупа.
Адчуў двухногі боль тупы і падазроны нейчы тупат...
Угнуўшы голаў, душагуб убок рвануўся ашалела.
Няўжо?.. Няўжо?.. Перамагу такі нязвыклы накіп цела...
Перахітру ягоны нюх, што напрасткі бярэ, і збочу... А не сьцігуй сабе: зманю душу і сьлед у пекла ночы.
А там памераемся мы з табой і сілаю, і спрытам: шпурну у твань камяк нямы і сьціхата, і шытакрыта...
Ага... Ня выракся яшчэ?
Нясіж на скрут сваю удачу!.. Нясіж! Крывёю труп сьцячэ... А мо’ я сьмерці твар убачыў?
Хвастаў горб зьвера дождж касы, і бег таропкі думак гнобіў,
126
здалося, быццам валасы старчма на вузкім сталі лобе.
Ідзіж, ідзіж, касьцяк, паўзі! Паўзі, разумнік... бліжай, бліжай!..
Хтож гэта месіва гразі на кастылі крывыя ніжа?
Чыеж там ськівіцы жуюць вуглі чырвоныя на дроце?.. Хтож палыскуе гэтак муць касой іржаваю упоцем?
А там... А там!.. Сіпяць вужы?
Вачэй сьмяюцца праварыны?.. Хаха, хаха!..
Крыжы... крыжы... зарагатаў гарляк зьвярыны.
Вазьміж мяне... Вазьмі, вазьмі!..
Няма ратунку і збавеньня!.. Навяз, разьятраны, грудзьмі на дзіды гострыя каменьня.
11
Табе, мой голубе, унук, даўно ўжо расказаць хачу я жывую казку. Час мінуў, і пра яго ты не пачуеш, калі памру я. Родны дзед мне расказаў ’шчэ днямі тымі, калі зьбіралі на градзе ўдваіх капусныя лісты мы.
А сам пра час былых вякоў ад жабрака, што граў на ліры.
127
пачуў за восем медзякоў, калі буслы ішлі на вырай. He напісаў ніхто яшчэ ані пра час той, ні пра бусла, а казка сочыцца, цячэ паволі з вуснаў і да вуснаў.
На неазначанай вярсьце ля пушчы Белае балота, зь вясны да восені расьце аднааднюткая там лотаць. Балота зыбкае ня сьпіць ні уначы, ні ў дзень цалюткі, сябе няцяжка утапіць на цаліне ягонай гнуткай. Пад цаліной вада й вада, а пад вадой сінеюць горы, якія цяжка разгадаць, а праўда вось што нам гаворыць.
Паблізу самых сініх гор, што йшлі ад мора і да мора, на неакрэсьленым прасторы між рэк блакітных і вазёраў спакон вякоў жыла, ляжала адна вялікая дзяржава.
Народ багаты, ня скупы, гасьцінны, мудры, працавіты: араў, касіў і сеяў жыта... А сьвет спакусай падкупіць імкнуўся меж ягоных варту; і аблягалі хмары ўпарта няраз дзяржаўны супакой і схілы гор, і сьпіну пушчы, але ні разу не разлушчыў гарэха збройнаю рукой ля межаў зманлівых злачынец: у край быў шлях яму зачынен.
128
Народ із розных быў плямён, але ўважаў сябе адзінай сям’ёй, нібыта нарадзіла адна іх маці.
Заўжды ён, калі на край паўзла навала, зямлю, што долю ўзгадавала, што хлеб людству дала і соль, сыноў галубіла, расьціла і наліла нязломнай сілай, што абышла нягоды, золь і ўратавала веліч славы свае дзяржавыСьвятаславы, абараняў, як сэнс жыцьця, як маці сына у няшчасьці, каб сьмерць ня здолела украсьці, і ўпарта краю родны сьцяг наперад нёс.
I па віхуры на чужынецкіх сьценах муру ламаў ён дзіду перамог і выразаў мячом на вежах пячатку з вобразам мядзьведжым, каб не адважыўся, ня змог напасьнік выламацца зь меры і болып ня стукаўся у дзьверы...
Ня бралі войнікісыны з чужых зямель ніякай дані; і як бы вораг ні паганіў удачаў іхных, штовясны ля пераможнае мясьціны прымалі ворага гасьцінна і частавалі караля ці князя нейкага з дружынай віном брусьнічным і ажынным, адборным мёдам чым зямля плаціла кожнаму за працу, было чым госьцям частавацца...
129
На разьвітаньне із байніц, пасьля ўрачыстых княжых словаў, ізь літых бітніц адмысловых на першым завадзе зарніц пускалі ў сінь тугую налпам сто чатырнаццаць моцных залпаў.
Вось так ля самых сініх гор, што йшлі ад мора і да мора, на неабсяжным тым прасторы між рэк блакітных і вазёр спакон вякоў жыла, ляжала адна дзяржаваСьвятаслава.
Між тым, у хораме ля скал, за васямнаццацьцю замкамі, дзе збуцьвянеў ад часу камень, дзе жыў адважны князь Аскал, ішла з чужынцамі размова...
Утаямнічанае змовы ніхто ня ведаў і ня чуў, і толькі грозная княгіня, каб посьпех змовы не загінуў, паліць загадвала сьвячу ад першых зораў і да зораў, каб не наслаў Бог часам мору на князя.
Ўдзень і уначы ад злых вачэй зямлі вялікай праз слугганцоў сваіх паклікаў ён войска хорам сьцерагчы. I сьвіце князь Аскал зьняверыў і ўсіх на забаўку да зьвера у лёхі хораму укінуў і, каб зацерці сьлед злачынства, каб выйшла гладка ўсё і чыста, даў спадкаемцу свайму, сыну, наказ усьмерціць тыя душы, якія сон ягоны зрушаць...
130
I от ізноў ва ўсе канцы тае дзяржавыСьвятаславы да рэк, вазёр, балот іржавых імчацца сынавы ганцы, імчацца пешкі, мчацца конна з такою весткаю няпоўнай: «У слаўным хораме, ля скал, памёр вялікі князь Аскал... Цалуйце сьлед ягоных ног на скрыжаваньні ўсіх дарог! Ануж убачыць ля дарогі шчасьлівец дух зямнога Бога»...
Гулі мядзяныя званы... Усьцяж дарог стагналі людзі; «Як жыць бяз князя рай наш будзе? Як будзем жыць цяпер адны? О дух сьмяротнае напасьці, вярні у рай наш сонца шчасьця!»
Між тым у хораме ля скал за васямнаццацьцю замкамі, дзе збуцьвянеў ад часу камень, сядзеў з дружынаю Аскал і вёў таемную размову. Ніхто ніводнаму на’т слову ня сьмеў пярэчыць, бы ня чуў... I толькі грэшная княгіня, каб посьпех справы не загінуў, паліла жоўтую сьвячу ад першых зораў і да зораў, каб не наслаў Бог толькі мору на князя.
«Сьвятаслава, кажу вам, хутка можа стацца цэнтраляй сьвету і зямлі ўсяе на цэлым белым сьвеце. Адно уцямце вы, што я, памёршы, мушу уваскрэснуць, што на зямлю прыйду ізноў
131
караць жывых зямлі і мёртвых... Пераканаць вам трэ’народ, што я памёр, а дух жыве мой, і каб маліліся усе за паварот мой найхутчэйшы. Алеж пра гэта толькі тут, на нашых землях, зразумейце... А там за межамі жыву і доўга жыць і княжыць мушу...
А я, тым часам, спакушу народы сьвету і дзяржавы, што жыць нам трэба надалей усім у злагадзе і дружбе... Які вялікі, цяжкі грэх я на душу бяру, мой Божа, калі ад заўтрашняга дня ператвару сябе у Бога».
12
Вартуе цемра зьвера цень, а зьвер бліжэй, бліжэй да мэты. Штож сьніцца беднай сіраце пад дахам зор у момант гэты?
...Крутая сьцежка. Грузкі брод. Вазёры ліштвамі абшыты...
Вялікі чорны калаўрот прадзе кустоў густых ракіту.
Спыніўся: мякішам мяздры шнуры ягоныя набраклі. Лускою счахлае зары частуюць цені племя грака.
На балі гэткім, на карчы, жывое з глузду можа зьехаць. Ля пня, укопаны, тырчыць расьпечаны драцяны вехаць...
132
Нахлынула смуга. Прылёг, стуліўшыся, хлапец ля куста. Ашчэрыўся асельніклёх, злачынны валадар распусты:
Ты стойма маеш сьцерагчы асеці зорныя і пушчы...
Сівая ведзьма на карчы зубамі шкла табе налушчыць.
Гарбуля гнеўная Яга, як што на прысмакі ты ласы, сьпячэ зь ігліцай пірага, а з вухналямі зварыць квасу...
А што... а што, калі сюды... калі пастукае у дзьверы?.. дрыжэў прад воблікам блядым хлапец ля ног калматых зьвера.
Дзядусь надыдзе... Аднаму мне крыху вусьцішна. Баюся... Камуж паскардзіцца, каму, калі Яга мяне укусіць?
Дзядусь!
Маўчы!
Хутчэй сюды!..
Якога клічаш сюды дзіка?
— Я...
Чуеш нейчыя сьляды?
Я дзеда роднага паклікаў...
Клянуся чортам, абмінуць няхай увагу зьвера крокі, прымушу выпіць бруду муць із самай лужыны глыбокай...
Як вецер сьлед мой заграбе, магу цяпер ужо прызнацца:
133
смалой на кволым тваім лбе з уцехай выпеку «13».
Э, ліха думак! Сьцеражы спакой балотаў зыбкіх, кручы... Засьнешжа выкалю крыжы на жываце ражном пякучым,
сказаў такое хлапчуку вядзьмак, крывёй наліўшы жылы, крутнуўся двойчы на суку, і цемра сьлед заваражыла.
Што зьвер двухногі мне чаўпе? падумаў, сеўшы каля прызбы.
Ад страху дзікага цяпер, здаецца, камень перагрызбы.
Сядзіць, і мроіцца яму, што сам смакуе саду сьлівы...
Дзядусь! Я птушку перайму...
Дзядунька, я не палахлівы...
Прамчаўся нехта па траве і прылабуніўся ля плоту.
Дзядусь!.. Страшэнны чалавек сьвідруе цемру носам крота...
Дзядунька, срэбра на pace убачыў... Забаўка якая!..
Сякерай горла перасек двухногі. Ліпкая, гляўкая сьціскае грудзі кроў...
Вядзьмак...
Якая злосная, Яга, ты...
Расьцьвіў, здалося, сіні мак і зьнік над пушчаю рагатай.
134
Злы дух у цемры рагатаў, і цені стукаліся лбамі...
Прыліп, як клешч, да жывата вядзьмак счарнелымі губамі.
Гаіла неба боль пакут.
О, каб дзядусь пра сьмерць праведаў!
Прачнуўся, стаў
на лабяку
ні ведзьмака няма, ні дзеда.
19441955
135
МАІХ УЯЎ РУЖОВЫХ РАНАК Паэма
1
Ад болю ўсё яшчэ гудзе разгневанае цела краю... Жыве яно не памірае: употайкі цяпло грудзей ягоных сьпеліць травы поля, і як ні смаж іх, ні палі, праз скібы чорныя ральлі яны зірнуцьтакі на волю, крамянай сьвежасьцю вясны умыюцца. Расой валогі спалошча мораку цьвілога зара усходу сьлед квасны, і усьміхнецца поле хатам, і як ні смаж іх, ні мары, убачаць зноў гаспадары сваіх клапотаў плён багаты.
2
I часам тым у шчыт такі напоўн
КНІГІ ОНЛАЙН
