Напярэймы жаданьням
Уладзімер Дудзіцкі
Памер: 355с.
Нью Йорк 1994
ой Гулівэр, зірні на яго, заплаціў носам, і калі будзе такім разумнікам, заплаціць яшчэ чымнебудзь...
Талкова, прынц, выціснуў жаўтавалосы і паказаў Гулівэру пальцам на пагор, туды, адкуль ён выпхнуўся.
Чымбы яно скончылася гэтае «хрышчэньне», ня ведаю. Першая сустрэча з «гаспадарамі» мокрага камянога мяшка нумар тры абарвалася звонам ключоў і «с вешамн»...
Пайшоў і Гулівэр, і жаўтавалосы дубовы камель, а зь імі украдзены з кішэні пулярэс бяз грошай.
I росы, і лотаць...
Сон згінаў галаву. Ногі ня трымалі цела. Нічога й нікога ня бачачы, падуладны сіле ўласнае вагі, пасунуўся наніз, каб сесьці на скамечанае пад нагамі паліто. Цела ня ўтрымала раўнавагі
232
пасьлізнуўся, апёрся рукамі на халодную цэмэнтовую падлогу і лёг на маленькім някупленым кавалачку турэмнае плошчы нумар тры...
Празь няшчыльна прыплюшчаныя павекі вачэй сачылася электрычнае сьвятло; яно цямнела, шарэла, потым рабілася зырчэйшым, рассыпалася жывым срэбрам, варушылася, як жывое, а пазыіей пачало ператварацца ў сінежоўтыя кругі; яны шырыліся, прыліпалі да твару й рабіліся мяккімі й цяплюткімі...
...Якая цудоўная раніца каля Пцічы! Сонца яшчэ няма, але вялізарнае сьветларужовае паўкола падымаецца ўсё вышэй і вышэй. Вось першыя праменьчыкі прыпалі да дробных, танюткіх карункаў вельмі сінюткіх хмурынак і доўгадоўга цалуюцца зь імі. На густым берагу аселіцы загарэліся росы...
I цудоўныя сінюткія матылькі...
Росы буйнеюць, буйнеюць, набліжаюцца да матылькоў, і ўсе разам коцяцца сустракаць сонца...
Я шпурляю шапку на рачны пясок, расшпіляю кашулю ды імчуся, разьвёўшы рукі, за росамі й матылькамі. Я лаўлю іх, я бяру іх рукамі, каб напіцца, каб умыцца. Росы робяцца драбнюткімі, рассыпаюцца й зьнікаюць. Замест сінюткіх матылькоў разгарнулася густая купчастая лотаць...
Вось і маці... Сьцелючы палотны, пытаецца:
А чагож ты так рана выйшаў, сынку?
Бягу да рэчкі. Паплаўка шукаю ня відно. Цягну, а рыбіна хвастом за ваду чапляецца. От ужо й над вадою паўтулава шчупаковага выгнулася, а хвост сіняваты яшчэ болей выгнуўся, і рыбінашчупак пад бераг круты, падрэзаўшыся, сіганула.
Стаю й росаў вачыма шукаю, а маці, нясучы палотны мачыць, кажа:
Позна, сынку, за хвост рыбка ня ловіцца...
Топяцца ногі ў пяску рачным, а я шапкі шукаю. Маці палошча палотны ў Пцічы ды кажа мне, упікаючы:
За дурной галавой, сынку, і нагам небалазе...
Сорамна мне, і лотаць тую таптаць пачынаю. А маці, выбіваючы пранікам палотны, вачэй ня зводзіць і кажа, галавой ківаючы:
Ня шукай бяды, сыну, сама бяда знойдзе цябе. Бачыш, як Пціч наша пасінела?
А нехта ўголас мяне гукае...
Шмат людзей, і ўсе да лотаці бегчы хочуць...
233
Нідзе не стае чалавеку месца таго: ні там, ні тут. Гіне чалавек ні за нюх табакі, а за пядзю камяную грызьціся будзе, a калі ўжо дзьве пядзі выгрызе, дык ужо й рыштант на галаву рыштанту садзіцца. I грызуцца людзі...
Сэнсу гэтае гутаркі не зразумеў адразу: таго, што гаварыў, ня відно было. Электрычнага сьвятла ўжо ня было. Праз замерзлыя краты вакенцаў урывалася сьвежае марознае паветра. Ападаючы наніз, яно падымала кісьлю камянога мяшка й засланяла, быццам густым туманам, ягоных асельнікаў. Да мяне наблізіўся крываногі старэнькі й ціхуткаціхутка прамовіў:
Надтаж цяжка пакутвалі вы на гэтай вашывай лысіне...
Мікіта Бурболік
Якая вялікая няпраўда жыве на с^веце! Няпраўда і ў маленькім, і ў вялікім. I самі празь сябе людзі бяз дай прычыны гінуць, і людзі празь людзей нізавошта гінуць. 1 наўчыцца язык за зубамі трымаць варта былоб, і маўчаць нялёгка...
Шмат нядобрага й непраўдзівага. От, кажуць, «жывучы,як кот», «глухі, як пень», «цьвярды, як камень» ды шмат, шмат іншага. Адкуль гэта пайшло немаведама. Тыя, што ўпоўніцу гора мелі ды корабамі яго мералі, сказаліб самаму лядашчаму, валачашчаму кату, найгнілейшаму трухляваму пню, найцьвярдзейшаму абросламу мохам каменю усім разам і ўзапар: «Жывучы, як чалавек!», «Глухі, як чалавек!», «Цьвярды й нячулы, як чалавек!», «Глумлівы й зьдзеклівы, як чалавек!»
Мікіта Бурболік, стары ганчар зпад Таўкачэвіч, той самы, што гаварыў пра мае пакуты ў сьне, зубаміб лапікла тае вашабойні ў камяным мяшку выгрызбы, адваротнае пачуўшы, і ня змоўчаўбы. Гэтак і было, прыгадваецца. Аднаго вечару, калі каўнер ягонае кашулі пачырванеў, як той бурак, пад ягонымі ногцямі, нейкі маладзюккішэііьнік пакпіць адважыўся:
Мікіта, як той кот жывучы, плюпічыць і плюшчыць жывёліну й жалю ня мае.
А коце, пацук галабокі, вашапруд карэлы! усхапіўся стары Бурболік. Усейныяб катьі ашалелымі валяліся, каб выспыталі, чаго мы нахлябаліся. Стойма стаяць рыштантывашапруды, а ты бок і ня бачыш? Ціж то людзі мы ў гэтым мяшку? Тож куль жывы, перавяслам камяным сьціснуты да
234
вантробаў самых. Во які цярпючы ты, брыдота. А ты мне: «Мікіта,
як той кот жывучы»...
Кішэньніка падтрымалі збоку, і ён не баяўся старога, аднак, відаць, не хацелася блазыіюку даймаць чалавека схаваўся й ня пікнуў болей.
Апошняе гаварылася нелюбя, ціха й павольна, але вымаўлялася з асаблівым прыціскам; відаць было, што чалавек меў немалую крыўду, нейкі закалец на некага. I от, калі гэты закалец падкалоўся няспрытна маладзюковаю спіцаю й забалеў, чалавек ня сьцерпеў, мусіў выгаварыцца, каб адлягло, каб на душы палягчэла. Адным словам, серабранскі разыіік, здаецца, найлепш ацанаваў Мікітава мастацтва: «Бурболік не гаворыць, а неяк выцягвае таго ката ды цях яму па карку цях, цях!» I каліб ня тое
«мастацтва», дык Бурболікава дыскусія, напэўна, не ўзяласяб і на ўвагу людзьмі турэмшчыкамі, і сам Кішэньнік, што сьляпіцаю кожнаму ў вочы лез, не паквапіўсяб на большае. А тут гэтае разыііковае «цях!», як і тое падбухторваньне збоку, гэта значыцца, іншымі кішэньнікамі, тузянула зноў маладзюка за даўгі язык, a Бурболік ня вытрымаў, і пайшла страляніна...
Крывалапікі!.. Агра няшчасная!.. зазьвінеў Кішэньнік.
Галота жаўтабрухая!.. крыкнуў Мікіта й роўнай нагою затупаў.
Пухляціна!.. Дахадзяка!.. кіпеў Кішэныіік.
Жабурыньне жабяе... Курашчуп сьмярдзючы, наступаў Бурболік.
Жарабятнік!.. Храпа булённая... круціў клеймаванымі рукамі сіні Кішэньнік зпад Ржэўску.
Лопнула, здалося, камяное перавясла, і Бурболікаў «куль жывы» зашавяліўся, зашумеў і пачаў раскідацца.
Націскай, пралетарыят!.. падтыкалі кішэньнікі
маладзюка зпад Ржэўску.
Цісні галадранца, Мікіта, намаўлялі старэйшыя Бурболіка.
Кулацкая правакацыя! выціснуў злосна найвышэйшы кішэньнік, памагаты Гулівэра Бязпосага.
У лысіну сацыялізму, Бурболік!..
«Жывы куль» зарагатаў, загуў, затупаў нагамі, потым упхнуў у сярэдзіну «правакатараў» клясавага бунту, і камяное перавясла зноў сьціснулася.
235
У турме, не раўнуючы, як у тых хмарках: і маланка, і гром, і сонца. Сталага нічога пямашака, усё неспадзяванае: неспадзявана прыходзіць і неспадзявана ўціхамірваецца. Часам пакрыўдзіць кагонебудзь, а іншага пацешыць, а бывае і зусім наадварот: прыцісьне й расплюшчыць...
Добры быў чалавек Мікіта Бурболік чалавек трыццатых гадоў... Тхло ад яіо смуродам арыштанцкіх, і пахла беларускай зямлёй. Апошняе было гэтакім моцным, што часам думалася: вось ён, гэты запраўдны беларус. Першае, што йшло ад арыштанцкіх, набытае ў няшчасьці „ укліненае чужою сілаю; другоеж, што йшло ад зямлі, ураджонае, высмактанае з матчыным малаком і добра ўкаранелае.
Гадамі «вялікага пералому» расхістаўся Бурболікаў грунт, надламаліся ягоныя карані, а крыклівы, неданошаны чырвоны плод сацыялізму вырваў гэтыя карані, паадсякаў іх, атрос зямлю і шпурнуў таўкачэвіцкага селянінаганчара ў брудныя сьмярдзючыя гарадскія клапоўні, так, як сам Бурболік шпурляў, бывала, чарап’ё нядобра выкручанага гарлача.
От і перакідаюць яго зь месца на месца з клапоўні ў клапоўню, перакачваюць з боку на бок, сушаць ягонае гаспадарскае сэрца. Пашчапалася суцэльнасьць, а чарап’ё бразгаціць і ня клеіцца. I дзеці галадаюць, плачуць, і жонка пакутуе пад старым зрубам, чакае. Чатыры гады чакаюць галодныя раты кармільца.
I цяпер стаіць гэты шчуплы, крывенькі Мікіта перад маімі вачыма. Стаіць і жмурыцца. Пазірае зза кутку на белыя ад марозу краты камянога мяшка нумар тры, на парэзаныя кратамі маленькія сіненькія кавалачкі неба, чухаецца й расказвае хвораму Бараўцу чыстую праўду:
Пад Варонежам выцяла мяне жалязякаю. I поўзаць ня поўзаў, здаровеняк, каб ты ведаў, качаўся й енчыў гэтак. I гаіць не гаілі ран. А чмыр нейкі прыйшоў дый кажа: «На хронце абы рукі й вочы меў, а па назе клопат невялікі, абыдзешся»... I пагналі гэтак, каб ты ведаў, здаровеняк. Бачыш, і нашу крывулю ня ломіцца, а скрыпіць, трасца ёй у бок, трудзіць качарэжка...
Бурболік выцірае кулаком сьлёзы, каб Баравец ня ўбачыў іх, і далей суча вузлаватую нітку ўспамінаў:
Цяжка крывому на сьвеце жыць. Прузына й Лявонка паўвалоку ўрабляць памагалі. I хлеба й да хлеба мелі, і гарлачы мае на глум ня йшлі, капейку да капейкі латалі... Ды, каб ты ведаў, здаровеняк, лопнула ўсёўсенькае...
236
Зноў выцер сьлёзы Мікіта Бурболік, пачухаў патыліцу, што сьвербам сьвярбела, зірнуў на сінія кавалачкі неба дый зноў за пітку ўспамінаў узяўся:
I жарабок капытамі накрыўся. Празь яго, кажу табе, здаровеняк, і мучуся ось тут. Галота марою прычапілася. Жарабка, кажу ім, галоце, значыцца, вамі клеймаванага, калі кляймо тое зашарсьцела, цыгану прадаў заніц. А зякраты гапавушнік (гэта ў нашым раёне было яшчэ), каб ты ведаў, і вылупіўся: «Ты, кажа ён, варашылаўскага заводу коняў шпіёнам сплаўляеш. Цыгана таго, крывуля, і на сьвеце ня было».
Ен, кажу я зякратаму, пад Баранавічамі пазнаў мяне, калі я паноў абозам вазіў, уцёкшы зпад Жытоміру. Можа й жарабок той рэмжа па мне й цыган той хаваецца пад Баранавічамі?.. Дык ён мяне, здаровеняк, каб ты ведаў, кулакамі ў жывот ды па сьцяне ціснуць пачаў, кажучы: «Кляймо наша нідзе ня зьлезе, знойдзем варашылаўца, а табе, кулацкая бурболіна, век зь дзецьмі ня бачыцца»... От як, каб ведаў, жыцьцё нашае йдзецца...
Нялюдскі й глухі, як чалавек, гапавушнік зякраты, каб яму калом зямля! уздыхаў няшчасны Мікіта.
Доўга яшчэ гаварыў з Бараўцом Мікіта Бурболік, і ягонае апавяданьнеўспамін, як тая зрэбная нітка за вухам, усё глыбей і глыбей уядалася ў хворае сэрца маладога настаўніка Бараўца.
Вельмі ўжо вялікая няпраўда жыве на сьвеце і ў самым малепькім, і ў самым вялікім.
I вазамі гора таго ня выве
КНІГІ ОНЛАЙН
