Напярэймы жаданьням
Уладзімер Дудзіцкі
Памер: 355с.
Нью Йорк 1994
ертвуй сухарнк голодному мальчнку!
Гэтыя самыя, што зь бірулькамі? дапытваюся.
Гэтыя... I пад памостам нейкіх зь дзесяць, прадаўжае шчуплацелы. Нешта за тыдзень перад вамі тое, што кажу,
252
здарылася. Зірнула тая бедная раскулачаная «агра» на кудлатую шэльму і затрэслася: «Цыц, вашапруд карэлы!.. Абармот... Паскуднік...»
Шчуплацелы, відаць, вымавіў усё гэта мацней за таго «раскулачанага», бо, як заўважыў, і сам спалохаўся і, зірнуўшы на мяне, сказаў:
Ня крычэце, прашу вас: пачуюць...
Хіба ж гэта я вам крычу? пытаюся.
Ведаю, што сам я крычу, алеж кажу: крычаць ня трэба небясьпечна. Нейкі заморак прычапіўся да мяне, апраўдваўся чалавек. Усе павар’яцеем, кажу вам... Самі ўбачыце...
Вам, бачу я, боязна надта, сказаў от так сабе.
Чалавекжа ніколі ня выбаіцца, каб і хацеў, апраўдаўся шчуплацелы.
Блізу ўсе «суседзі» прабудзіліся, але ня ўсё спанатрылі. Галасьпінныя на лапікле мелі вастрэйшыя вушы, пачулі й заварушыліся.
От і прыкруціліся непераліўкі... думалася мне. Трэба разьмінацца, каб там, дзе вар’яцеюць, з пацукамі ды з тымі «залатушнікамі» ня бачыцца.
Адступіўся й да камянога лапікла немаведама чаго паціснуўся.
Ээй ты, прахвэсар Пыжык!.. азваўся да шчуплацелага галасьпінны. Бірулька на твае штаны йграецца. Чуеш?
«Прахвэсар» не падаў і голасу, у транты пад памостам унурыўся й трэсься ад страху. I няма чаго й дзівіцца нам: і пра найлепшыя сухары, і пра наймілейшых «аграў» забудзешся, і язык, якімбы ён там даўгім ні быў, прыкусіш, ад галасьпінага гэтакае пачуўшы. Хай сабе чалавек і не на нейкім там кірмашы, алеж бяз тых штаноў і ў турме кірмашаваць ня будзеш, і пры людзях нязручна, як там ні гавары. Або вось гэтакае надарыцца: прыйдзе чырвонагаловы ды й завалае цябе да сьледчага. Трэбаж ісьці з «ворагаў» вылузвацца, каб ад наплясканых злымі языкамі нагавораў адкаснуцца, і ня пойдзеш, калі твае блізкія варагі з апошніх штаноў перад гэтым цябе вылузалі. Або й такое, пра што і ў сьне сьніцца: выскаліцца той чырвонагаловы, адчыніўшы дзьверы, ды й скажа:
Дзе там той грамадзянін Пыжык, якому дадому зьбірацца кажуць?
А пазьней, зірнуўшы на галаногага, дадасьць скалячыся:
Зь вяшчамі, прыказана.
253
А бедны Пыжык аблізьнецца як мыла зьеўшы й на ўкарочаныя «вешчы» пальцам сваім пакажа... I каля рашкі «парашы», як тое ў каноплях пудзіла, ківацца будзе.
Гэтаж ня жартачкі! Няшчасьце, дый годзе.
От і мусіў чалавек унурацца, усё гэта загадзя на рабаціньні маленькага востранькага носіка зарубіўшы. Балазе, што ўчарашняе сяктак уціхамірылася ды без таго карцарнага пацукавіньня абышлося. Алеж і гэта йшчэ віламі па вадзе пісана: можа, усё гэта яшчэ й ачнецца й прыкруціцца... Хто яго там ведае. «Сядзі й ня дыш, думалася ўнуранаму Пыжыку, бо як навярзецца новае, дык тады й старое клейка да яго прыпластуецца, каб яго, не пры мне кажучы, заўшыцай аблажыла, і пачне, падсудны Пыжык, твая справа пухнуць. Крый мяне, Божа...»
I гэтак Пыжыкавыя думкі за думкамі беглі наўздагонкі, навыперадкі, шараваліся, разьмінаючыся, і калі ўжо ад разьміну й шараваньня глухлі й шпакляваліся пакусаныя гладзюткімі й касмаценькімі «прахвэсаравыя» чырвоныя вушы, шчуплацеламу рабілася зябка, яшчэ боязьней; ён тужэй заціскаў матузок на паясьніцы і, таўкучы зубамі дрыжьжі, сакатаў, заікаючыся, усьлед за Банісавым:
Прахвэссарр Пыппыжжык... гыггійгаа... Біррурульлькаа нааа твайе шштанны іграеццца...
Бірулька спрытнела й пераходзіла да апошняга, да кірпаносага рагатуна й камэдыянта. Той не забыўся, і перад тым, як падкінуць гладзютка вышмараваныя паячныя палачкісколачкі, смаргануў носам і, кіснучы ад сьмеху, даймаў баязьліўца:
Пан Баніс не жартуе, таварыш прахвэсар Пыжык: мзвольте штанншкн на бочку...
Гострыя швайкі разьніка Лаўрэна Пячонкі...
Ня суткамі й не гадзінамі, а часінамі турэмная сьціхата мераецца. I гэта ня то што ўдзень, і ўначы тое самае. Калі не адна трасца, дык другая меншая ці большая а такі возьме й прыкруціцца аднекуль і трасе табе людзьмі, як чорт лазою ці сухою асінаю на высокім буі, апошнія духі зпад рэбраў выкалачваючы. He скажу, аднак, каб тая трасца да ўсіх адразу чапалася: і чортава свой парадак мае, па чарзе трасца людзей перабірае й кожнаму чалавеку зь іншага капыла свой нораў паказвае. Кране двухтрох, а то й якіх пятнаццаць, пазьней яшчэ колькіх, і ў
254
камяным мяшку, як у тым караніку: усе ўзалабкі з трасцаю бяруцца... Бараніццаж неяк трэба, бо ніхтож таго ня ведае, калі й за каго яна другім наваратам, унадзіўшыся, учэпіцца. А калі ўжо каго трасца ўзьлюбіць, дык не адкасыіешся, каб і хацеў. Заказырышся з рэбрамі казыры твае выламіць, падасіся на заверацень цябе скруціць, пабратаешся наклёпу на самога сябе наклічаш. Адным словам, радаб душа ў рай папасьці, ды грахі ня пушчаюць...
He на вейжавецер пушчана такое, што калі ў пекле не папячэшся, дык і ў тым раі ніколі табе месца твайго ня будзе. От і пякуцца людзі, і курчацца, як шкурат на вагні, свае ды чужыя грахі адмольваючы, каб ня то што ля парогу раю, а ля свае падваротні на скапытаваным двары прыперціся...
Цяперака, гледзячы на ўсё жытае й перажытае з далёкага водшыбу, і серабранскі разьнік Лаўрэн Пячонка ў маіх вачох не такім ужо дурным здаецца. Ён, бывала, дудукаючы з пудлівым Ярыкам Хітрыцкім, што «з панскага хамута ў савецкі рай ашалеўшы ўбіўся», гаварыў гэтакае:
Пры дурных царох нашых дзядоўневукаў памялом ад турмы адгапялі, каб мужыкіхамуты ў рай ня ўсунуліся. Адны цыганыканакрады й вучоныя галовы ля «парашы» таўкліся. Цяперака, як сам панетаварыш Ярык бачыць, калі ўсе панамі й вучонымі хітрунамі парабіліся, дык і швайкі ў разьнікоў з рук тыя канакрады павырывалі, каб з раю ня выламаліся...
'Голькі малады настаўнік, нябожчык Якуб Церабелец ды Цімох Баравец разумелі «разыііковыя брэдні», а «пантаварыш» Ярык Хітрыцкі тупымі шпылькамі бараніўся ад гострых Лаўрэнавых шваек:
Бугаі забітыя праклялі пана Пячонку, калі такое ўсё пану разумнаму цёнгле вярзецца.
Жартыжартамі, а праўда чамярыца зь перцам: далёка даўнейшаму да нашага цяперашняга. Даўней (да слова прыйшлося) балацяная Ігуменшчына на пальцах сваіх рыштантаў лічыла, і ўсе брытыя ілбы нешта каля паўгода Кацярынінскім трактам у Сібір пхнуліся, а цяпер і хаты нямашака бяз рыштанта, і дарогі да пядзі ўкараціліся: на месцы людзі ў турэмны сацыялізм паволі ўрастаюць... А ўросшы й абыўшыся, чалавек і хвалёнай часіне не дае веры, пакуль добра ня выдыхае гаго, што моцна ў знакі яму далося, і душою ня вычуе неспадзеўкі прышлага розыііва. I калі ўжо, ачухаўшыся, падыме ночы, каб таму рэдкаму дзіву соладка
255
ўсьміхнуцца, дык і дзіва нямашака: новая трасца ў дзьверы пачынае стукацца. Гэтак яно й сьціхата сьціхаты ніколі ў турме не здаганяе.
Шчасьця ні на часіну, а гора на пяцігодкі...
Тайніцы Міхала Сырадоя
У добрых людзей у нармальныя часы ноч пеўнямі мералася: да першых пеўняў узімку жанкі й дзяўчаты кудзелю пралі ці на кужаль ручайкі лёну ў сенцах пры лучыне пачэсвалі, а мужчыны лапці плялі, заваратні вілі й вязы парылі; па другіх пеўнях усе прачыналіся, а па трэціх жанкі шпулі на вітушкі зьвівалі, a мужчыны за кулі ці цапы на таку браліся; па сьняданьні раніца ўжо з днём адразу сустракалася.
У турме ня тое: пайкаю суткі біркаваліся. Дзень руханінаю к вечару падпіхаўся, а ноч сном найбольш укарачалася, каб учарашнімі наедзінамі жывот да заўтрашняга сколанага і, пэўнеж, недаважанага прыносу якнебудзь час той пераскрыгаў. Каліж сну й ня было на сяготаго, дык вочы ўсяроўна заплюшчанымі ўсю ноч трымаліся, каб уставаць ня было ніякае патрэбы. Гэтак, маўляў, і ў двух зайцоў адразу цэлілася й сіла ашчаджалася: нешта сьнілася, нешта, калі ня думалася, дык хоць вярзлося й пад ложачкай меней смактала. I жывату й галаве выгады былі немаленькія...
Такую навуку няблага ведаў і Міхал Сырадой зь Вільшчыны, чалавек, што, як сам ён, бывала, прызнаваўся, і вока ніколі нікому не запарушыў, а ўсё ў тое росьціва садавіны ўдаваўся й сьвету Божага ніколі ня бачыў. Ён і ўдзень найбольш сном намагаў, калі ніхто не дакучаў, сам ня меў прычапкі ні да кога. Аднак гэтым разам нешта нейкае сталася з чалавекам. Урокі ня ўрокі, а сну ня было на яго. Шацкі Гарбун, рыбалоў зь дзесятага калена, даўно знаўся з Сырадоем і казаў жартуючы (гэты каб і трыццаць гадоў праседзеў, дык, мусіць, ня выжартаваўсяб):
Ты, Міхал, пра мічурынскія бэры ці пра тую, што сваімі «бутылачкамі» горла дзярэ, думаеш? Упадобаў, каб яе качка стаптала...
Міхалуж, калі той у настроі, пальца ў рот не кладзі бяз ногця выхапіш. I каб гэта быў не Гарбун, а нейкі ат сабе рыштанюга, дык і цяперака ў даўгу не астаўся. Аднак рыбалову выціснуў такое, што таму не дайшло й да цяму:
Капянуў дзічку, а яна табе сьвет на ногі паставіла.
256
Отжа й кажу: калі бэры прыядуцца, і дзічку ні да носу, каб ладу трымацца, на паважнейшае Гарбун здабыўся. A зірнуўшы на мокрыя Сырадоевыя вочы, рыбяю мудрасьцяй наважыў жаль Міхалаў разьвесьці: Ня журыся... Каліб дурнейшымі былі ўсе краснапёркі, то й сам панам быўбы. A то прыйдзе табе, зьліжа гарошыну, і паплавок ня скіўнецца. Раззлаваўся гэта я на тых краснапёрак ды й боўтнуў трутам на прынаджаным месцы, каб краснапёркі мае й хвастом ня вільнулі. I ня журуся: ні мне, ні ім выздыхалі...
Да Міхалавых вушэй нештатакі з тых краснапёрак даплывала спачатку, а празь нейкія дзьветры часіны й ягоныя думкі хвастамі ня вілялі... Адно нейкая чарнакосая прыгажуня лашчылася ды жоўтымі сьпелымі бэрамі частавала. Сырадой гладзіў даўгія дзявочыя косы, цалаваў духмяныя губы і кляўся:
He дарую, Алеська... He дарую... Богу душу аддам, а не дарую зладзюзе...
Прыгажуня Алеська адступілася й вочы на апалую разьбітую бэру апусьціла, гаворачы старому Сырадою:
Сорамна... Надта сорамна... Сам ён сябе пакарае...
Кулём кінуўся Міхал да прыгажуні, каб сорам уняць, каб сорам сэрца Алесінага не катаваў... I рукі разьвёў Міхал: Алесі як ні было. Толькі на сухіх галінках разьдзёртае ветрам дзічкі дагнівалі, нанізаныя нейчымі рукамі, чатыры Сырадоевыя бэры... I Сырадой моцна крыкнуў, але так якбы гэта цэлая Вільшчына бэрамі ягонымі калаціць зышлася:
Гэтаж разбой!.. Гэтаж нявіданае няшчасьце!..
Калі па
КНІГІ ОНЛАЙН
