Напярэймы жаданьням
Уладзімер Дудзіцкі
Памер: 355с.
Нью Йорк 1994
каб спакайней на душы было й каб мацеры ня так моцна трэсьціся на саламяным сяніку.
На ўзгорку, выязджаючы на вялікую дарогу, Гужэвіч суняў дэраша й павярнуўся тварам да балацянай нёманскай дугі да Асінаўкі. Яе, такой блізкай і роднай, якая гэтулькі вякоў карміла й паіла Гужэвічаў, ня ўбачылі Лявонавы вочы. He таму, што асталася далёка, не: чорны крыж дыму расплыўся, асунуўся, усмактаўся баляцянай вільгацьцю паветра і, ператварыўшыся ў цьмяное воблака куродыму, ахутаў ня толькі Асінаўку, але і ўсё ейнае навакольле, і тупаваты ягоны клін плыў, як здавалася Лявону, сьледам за ім на вялікую дарогу. Віднелася адно,
272
палыскаючы чырвоным бляскам сьценаў у касых промнях сонца, высокая цагельня. Стаяла яна наводшыбе вёскі і ўцалела нейкім дзівам, калі нямецкія бомбы мясілі аднаго разу растрэсеную ўцёкамі калёну савецкіх танкаў паабапал грэблі й каля могілак. Але не цагельні шукалі Лявонавы вочы й нават не Асінаўкі, а двух высокіх бацькаўскіх бярозаў на ягоным двары, каб гэтак пазнаць, дзе туліцца ягоная варыўня. I як ён ні ўглядаўся, прыкладаючы да ілба выгарбленыя далоні, так і ня ўбачыў.
Мар’яна, разьвітвайся зь сялом, глуха папрасіў Лявон, круцячы зь вялікага жалю каструбаватымі пальцамі левае вуха. Разьвітайся... Няхайбы й маці зірнула... За гэтым гарбом ужо ня ўбачым. Бачыш, як яго завалакло?
Мар’яна маўчала, сядзела яна як укопаная, ціснучы хвартухом выплаканыя вочы. He варушылася й Агапа, толькі часьцей войкала яна й час ад часу ўсё стагнала, відаць, тады, калі ёй вельмі займала духі. He гаварыў болей і Лявон Гужэвіч. Зьлез з воза, памацаў, абыходзячы панарад, усе колы, патузаў іх за сыііцы, потым выбраў зпад хамута дэрашаву грыву, тужэй сьцягнуў супоню і, зьехаўшы з дарогі, каб людзі на яго ня гукалі, суняўся на невялікім травяністым прагалку. Хворая Агапа, усё больш і больш войкаючы, папрасіла вады. Мар’яна вынурыла з хвартуха вочы, выпяла з кашаля акручаную кужэльнаю ланцінаю пляшку з вадою і асьцярожна нахінула яе да сухіх, зморшчаных вуснаў Агапы.
Забылісятакі... сказаў, не дагаварыўшы, Гужэвіч самому сабе. Гэтаж трэба было забыцца...
Чаго гэта ты там длубаешся? азвалася Гужэвічыха, ставячы ў кашэль пляшку з вадой.
Мяшэчак у варыўні астаўся, ня кажучы нічога на тое, пра што пыталася Мар’яна, сказаў Лявон. На паліцы каля дзежкі з жытам.
Які такі мяшэчак? перапыталася жонка, неспакойна пазіраючы на згорбленага каля панараду Лявона.
Мяшэчак зямлі, што каля смуродзін быў набраў. Тутака, от, трэба пашукаць чорнай, гэтаяж дык нейкая чвыраватая, атрасаючы, падняўшыся, рукі, адказаў Лявон.
А варыўнюж ты хоць замкнуў, каб мяшэчка таго часам ня ўкралі?
I гэтага не зрабіў. Забыўся. Хтож там палезе ў тую варыўню, калі толькі адзін Ахрэм зь дзецьмі астаўся, мусіць, дома.
273
Ha, от, палажы ў кашэль, зьнізу, каб ня згубілася, загадаў Гужэвіч жонцы, падаючы ёй у рукі тры жмені чарназёму, насыпанага ў вырваную із штаніны кішаню. Памаўчаўшы, дадаў: Бачыш, як над Асінаўкай пачарнела?
Зірнулі, перахрысьціліся і ўзьехалі на дарогу. Цяпер Гужэвічы ня былі ўжо ні першымі ні апошнімі. За імі й перад імі йшлі, нясучы клункі, і ехалі, вязучы пасьпехам выхапленае з хатаў, людзі спаленых і патрушчаных вёсак, мястэчак і гарадоў. А над імі над грымучай дарогай падымаўся густы жоўты пыл і доўга трымаўся ў паветры.
274
Перад бурай
Урывак з аповесьці «Голас крыві»
Выехаўшы з двара, Палікар заўважыў, што ня відаць на калёсах торбачкі з полуднем. Можаб, ён і не заўважыў, можа, і безь яго абышлосяб, каб ня сусед Лукаш са сваёю засьцярогаю:
На ўвесь дзень хіба? У полудзеньжа, чуў я, будуць гэтыя самыя... каб іх ногі не насілі...
Буду бачыць, надвор’е ўжо надта добрае, а канюшына адцьвітаць пачынае, адказаў Палікар. А пазьней, зірнуўшы на калёсы, дадаў: He пашанцуе, відаць, забыўся от... Кажуцьжа, віто за дурною галавою нагам небалазе...
Палікар, гукнула, даганяючы, Тэкля, што ты сабе думаеш, ня еўшы будзеш, ці што? I няма таго дня, каб не забыўся чаго...
Э, балазе маеш зачэпку. Гады ў рады трапіцца, а ты «няма таго дня»... Сама ведаеш, чым галовы нашыя цяпер заняты, узяў з жончыных рук торбачку і паклаў яе на ахапак сьвежае канюшыны. А ў хату ўсёж зайсьціся трэба: табака на вакне засталася, глыбока ўздыхнуўшы паветра, неяк глуха, напэўна, згадваючы нешта далёкае, прагаварыў Палікар.
Яж кажу...
Чуў ужо, чуў, перабіў жончыну гаворку, клопат вялікі: у Бога днёў многа, управімся, калі жывы будзем, і памерці не памру, калі адзін раз і бяз хлеба да вечара пабуду, лагодна пераконваў Тэклю. А табе кажу: ячмеш. не перастояў, не сьпяшайся; пабудзь сягоньня каля хаты й ад Віктара не адлучайся надаўга, бачыш, што яму, беднаму, нездаровіцца, гарачка якая. Заўтра жаць пачнеш, і Алеся тым часам зь места вернецца будзе на каго й хлапца пакінуць, і хату... Часіну памаўчаўшы, Палікар сказаў: Можа часам трапіцца штоякое, наказаць, глядзі, не забудзься...
3 Богам, даражэнькі, спору табе ў працы! Накажу, калі штоякое.
Каб ня гэты полудзень, Тэкля, напэўна, былаб ужо каля ячменю й ці малаб выжала. Зборы ў яе невялікія: яна яшчэ зь вечара, перад тым, як спаць лажыцца, думае пра заўтрашні дзень і
275
рэчы ўсе спрытоніць напашэве, а гэтым разам, як на тое, Палікар зблытаў сваёю памяцьцю дзённы разрахунак ізноў думай, каб дзень не прапаў дарэмна, і ня то што дзень (ого, у Тэклі не прападзе ён), а каб і адна часіна на глум не пайшла, не змарнавалася бяз працы. Яна ня ведала пакуль такога выпадку ў сваім жыцьці, а асабліва ад таго часу, калі пабралася з Палікарам, каб разьмінуцца калі, як кажуць, улегцы з днём, насалоды ягонае не адчуўшы. Ніхто, бывала, першым расы не абаб’е за ёю. Што не, то не. За траіх вырабіць. Гэта ня Прузына Нюхаўка: бібікаў біць ня будзе, бяз хлеба седзячы.
Мамка, азваўся, войкаючы, Віктар, перастала балець галоўка, я пайду з вамі.
Ня можна, сынок, ты яшчэ хворанькі. А яж нікуды ня йду, ля хаты буду. Хутка й Алеська прыйдзе, лекаў прынясе табе. Вып’еш, паправішся, вазьму тады й цябе, і Алеську, будзеце снапкі насіць, васількоў нарвіцё. Заўтра будзе цёпленькацёпленька, і птушачкі засьпяваюць. Засьні, Віцік, засыіі, я не забаўлюся...
«Штож гэта я сабе думаю? Ужо нець якая пара, а я таройкаюся, тупаючы ў хаце, спалохана падумала Тэкля. He забаўлюся, Віцік»...
Узяла серп і хуценька выйшла з хаты. У гэтую часіну ўзьлецела на плот чорная курыца (тая, што мелася быць куранятніцай, але Тэкля перадумала й пасадзіла іншую, белую кашлатку) і, як пявун, засьпявала:
Кукарэку!
Акыш! Ліхенька на тваю галаву, яшчэ чаго не ставала...
Курыца зьляцела з плоту, схавалася пад шырокім густым лісьцем лопуху, і Тэкля адчула, што нешта моцна кальнула ў сэрца. Цяпер яна й сама ня ведала, з чаго пачаць і за што ўзяцца. Думалатакі зажаць ячмень, а тут на табе і рукі пацяжэлі, цела адолела нязнаная дагэтуль мляўкасьць. Палікарыха абаперлася на вароты, прыжмурыла вочы, і зь ейных вуснаў зьляцеў лёгкі скрыгат зубоў: хацелася прыдушыць тупы боль сэрца й забыцца на раптоўную слабасьць цела, хацелася ўхапіцца за адну якуюнебудзь думку, забыцца пра свой гаспадарскі клопат і пра ўсё чутае. Раптам згадала вобраз нябожчыцымаці і ейныя словы: «Свайго не абыдзеш і не аб’едзеш», але й гэтая згадка мільганула стралою й зыіікла ў мешаніне густога наплыву думак. А думкі ня спыняліся: ішлі ды йшлі, нібы даючы месца новым і больш вартым увагі.
276
Тэкля чула адно, як падалі на росную мураву гумна першыя ігрушыскарасьпелкі, чула вясёлы шчэбет птушак у сакавітым зяленіве гумна й другім наваратам прыкры голас чорнае курыцы:
Кукарэку!
Буланы ішоў цяжкай ступою, і Палікар не падганяў яго. Нават ніякае ўвагі не зварачаў на язду й пра касьбу, здавалася, забыўся. Нельга сказаць, каб напамінак Лукаша пра «гэтых самых», пра «гасьцей» занепакоіў чалавека. Усе Гарбы чулі й ведалі пра гэта, і яно ўжо ня было навіною. Хтож, як не Палікар, прынёс першую вестку людзям? На свае вочы перад гэтым бачыў, як у Вішнёўцы кароў за рогі выводзілі нейкія людзі ў скуранках, а бабы покатам качаліся й валасы на сабе ірвалі. Цяжка сказаць, што спрычынілася да абыякавасьці дагэтуль вельмі руплівага й самага гаспадарлівага ў Гарбах чалавека: ці адчуваньне страху, ці сьведамае разуменьне нямінучае сьмерці бацькаўскага гнязда? A можа, гэта быў той цяжкі стан раўнавагі, страшэнны стан душы, калі чалавек аднолькава прыймае й страх, і радасную надзею, і шчасьце й няшчасьце, і, стаўшы перад воблікам сьмерці, усьміхаецца й разважліва гаворыць: а ты не такая ўжо й страшная, як табе думаецца, і ня радуйся вельмі...Можа, само жыцьцё ёсьць самай страшнай зьявай у сьвеце? Чалавекжа й раджаецца, і жыве дзеля таго толькі, каб памерці...
Палікар апынуўся ва ўладзе думак і ўспамінаў. Ён не заўважыў, як хутка даехаў і да Белага балота. I толькі тады, калі хвалі ветру данесьлі да ягоных вушэй гукі пастуховай жалейкі, страпянуўся і ўбачыў, як высока паднялося сонца і што на торбачцы з полуднем курэла, выпаўшы з рук, ягоная, унасьледаваная ад бацькі люлька.
277
У палоне думак Урывак з аповесьці «Голас крыві»
Паблізу нікога яшчэ ня было, і родныя, вялікія, як вокам скінуць, удаўжкі і ўшыркі, Пяшчанкі выдаліся Палікару гэтым разам нейкімі маўклівымі й таямнічымі. I каб яшчэ ня гэтыя ўпраўныя жаваранкі, каб ня іхныя песьні, што сачыліся на буйныя росы начы з маўклівага й глыбокадумнага прастору надзем’я і міжвольна пераймаліся чулым слыхам, каб не пяшчотныя гукі жалсйкі, што абудзілі ад змрочных думак, каб ня жоўтабліскучыя купалы царквы, што велічна ўздымаліся над Гарбамі й відаць былі зь Пяшчанак, дык Палікар Ярашэвіч, відаць, няхуткаб вылузаўся з пачуваньня вусьцішнае адзіноты і, пэўнаж, доўгаб яшчэ быў пад уладай сьвежага, бачанага ў Вішнёўцы разбою й розруху сялянскае насалоды й супакою...
Палікар выпраг каня, прывязаў повадам вобруці да біла драбінак і палажыў перад ім ахапак сьвежае канюшыны; вузей прыплюшчыў павекі вачэй і нехаця, холадна ўсьміхнуўся:
Еж, косю, пакуль есца... еж... Хто ведае, каго будзеш вазіць ты заўтра? Хто ведае... Эт, што будзе міру, тое й бабінаму сыну, падумаў Палікар, згадаўшы ці мала разоў чутую народную прымаўку. А нуж дый усё перамелецца, усё мінецца... А не хай ідзе, ж ідзецца, калі ўжо гэтак суджана. Ён узьняў галаву й пабачыў, што густое воблака туману, якое вісела над паплавамі і засланяла тупы кут Грабоўскае пушчы, моцна парадзела й гублялася, прастромленае косымі промнямі сонца, у люстраной глыбіні блакіту. Здалёку пушча выглядала, як вялічэзная чорная пляма, якая отот, здавалася, разгайдаецца, разбракне і папаўзе па зямлі, чэрнячы ўсё жывое й няжывое, папаўзе на Гарбы, прыцісьне да зямлі саламяныя стрэхі будынкаў, завалачэ чэрняю сонца, і ніхто не пачуе, як недзе далёка, на полі, вязнучы ў глейкім наплыве страшэннага мору, будзе прасіць ратунку адзінаднюткі Палікар Ярашэвіч...
Але гэта была толькі немаведама чым навеяная ўява чалавека, у чыстую, нясплямленую душу якога ўкрадаліс
КНІГІ ОНЛАЙН
