Напярэймы жаданьням
Уладзімер Дудзіцкі
Памер: 355с.
Нью Йорк 1994
д столяй пачарнела, перапаліўшыся, «лямпачка Ільліча» ды патушыліся ліхтары ля дубальтовых зялезных брамаў на турэмным дворышчы, у камяніцу зірнула знадворку сьветласіняе халоднае неба. Жаўтаватыя перад гэтым у сьвятле ліхтароў дзьве таполі, край аднае страхі й касяк турэмнага муру ўвачавідкі пабялелі й зайскрыліся. Хрусткія йскрынкі сьняжынкізорачкі, быццам тыя сьветлячкіпырхаўкі ўначы або буйныя купальскія росы ў бляску вогнішча на лістох папараці, займаліся, патухалі й зьліваліся ў суцэльнае, мілае воку беліва.
Пад нейчымі нагамі скрыпеў крохкі маразявы сьнег. Дзесьці саўсім блізка сьпявалі, зьлятаючы зь седалаў, апошнія гультаяватыя
257
пявуны. Лопаліся, данятыя марозам, хварбаваныя начарна дошкі вартавых вежаўбудак.
Гэтак над растоптанай глухімі мурамі чалавечай радасьцяй неахвотна кланялася хрусткай марозьлівай раніцы й разьміналася зь ёю пераможаная сонцам ноч, каб у новы дзень каранямі мацней урасьціся...
Можаб, і адкруціўся чорны калаўрот начніцывядзьмаркі, каб на яго шырокі понаж ды нага чалавекапраўдалюба ступіла?
Але якбы яно там ні было, а раніца раніцай. Гэтаж пачатак дня. Няхай сабе новы дзень і ня прынясе добрыя навіны, і не ўскалыхне затхлага сьмердзіва камяное завоіны нумар тры, але ўжо адно тое, што ён, хоць і найгоршы ад усіх тых, што, турэмныя норавы спрытна людзьмі ўтаймаваўшы, вечарам уступілі ды зь сьлепавокімі змрокамі, абдымаючыся, заручаліся, не ўчарашні, а сёньняшні, новы й ніводнай жывой душы ня ведамы, і якбы яно там ні сталася, а сімтым дый выразыііцца, рабіла сваё.
На кавалачку нятрывалага спакою расхінала раніца маленькія чалавечыя надзеі: ануж дый на нашай гразкай вуліцы маладзіковы кірмаш будзе!..
Міхал Сырадой маўчаў. Меў ён вялікія думкі і ўсё да нечага прыслухоўваўся...
258
Апавяданьне
<...> Цэлых два дні жалілася Марыля на ламоты ў паясьніцы і ўсё войкала, калі ня было паблізу цёткі Агапы, а пры ёй старалася ўтаіць боль, ад якога япа разпораз згіналася і прыкладала да сэрца далонь з шырака растапыранымі пальцамі. Агапа гатавала ў гарнушку нейкія зёлкі, пералівала іх у другі гарнушак, астуджвала, нешта шаптала, накрывала хвартухом. тройчы перабірала за сьпінаю з рукі ў руку, плёвала ў смаловы над ложкам сук бервяна й давала Марылі ў тры сёрбы напіцца на золаку, перад полуднем і на зьмярканьні. I гэтак цэлых тры дні. На чацьверты дзень увечары зрабілася Марылі нядобра. Вялікая гарачка й зябкія дрыжыкі палажылі яе ў ложак пад тым самым сукам, на які плёвала цётка Агапа.
Недзе недалёка сакаталі кулямёты, і чуліся далёкія, глухія выбухі, разрываліся бомбы... Гэтая бязладная музыка вайны то сьціхала, то ізноў ушчыналася яшчэ з большай сілай. Марыля не прыслухоўвалася да гэтае музыкі й ня чула яе. Боль павярнуў яе тварам да сьцяны. Яна ўвабрала ў далоні грудзі й пачала моцна сьціскаць іх. Ад гэтага боль падкаціўся пад самае горла й прыпаў да сэрца. Марыля разьвяла ў бакі рукі й пачала цяжка, глыбока дыхаць...
... Сядзіць Марыля ў цёмным глыбокім склепе й затыхаецца цьвіляю гнілога хлуду. Раптам нехта намацвае ейную руку, узводзіць на высокі пясчаны ўзгорак і кажа:
Пазнаеш? Гэтаж твой Раман дужаецца зь д’яблам... Бачыш, як сьціскае ён жылістымі рукамі карак д’ябла? Бачыш? Алеж і той дужы й вытрывалы. Памажы, даражэнькая, свайму Раману! сказаў і немаведама дзе дзеўся.
Марыля хапае сякеру й імчыцца:
Раамаанкаа!.. Раамаанкаа!.. He дааваяйся д’яаблуу! Яаа, Маарыыляа...
Чалавек, босы й бяз шапкі, перапыняе Марылю:
Спазьнілася, даражэнькая... Вярніся... кажа ёй.
Раамаанкаа!..
Марыляж і слухаць ня слухае таго чалавека, бяжыць далей, падае моцны голас:
259
Раамаанкаа!..
Маарылькаа!.. азываецца голас Рамана і моўкне.
Душы чорнага д’ябла!..
Вось яна саўсім ужо блізютка як рукою падаць... Узносіць над галавою каля правага плячука сякеру, мацней сьціскае тапарышча, каб спрытней секануць сьпіну трохгаловага д’ябла... Але моцны парывісты вецер узлахмачвае Марыліны валасы й перакідае, марозячы патыліцу, на твар... Марыля ўстрасае галаву й замахваецца...
Раманка!!!
Марыля прахапілася й застагнала.
I ў сьне не даюць ёй быту, трымаючы ў руках газоўку, сказала сама сабе Агапа.
Сьпяшалася памагчы Раману, каб д’ябла падужаць... Які ён ікласты, страшэнны... Прыймі, цётачка, гэтую во сякеру...
Агапа выцерла ручніком спацелы Марылін лоб і яшчэ тры разы запар дала напіцца гатаваных у гарнушку зёлак.
Бабіла старая Рымарыха, жонка местачковага рымара. Прынятае ёю дзіця сьціснула пад бародкаю кулачкі й моцна закрычала. Рымарыха пацалавала тройчы ягонае ружовае цельца, адплёўваючы навотлег, каб урокі ня бралі, зірнула на Марылін твар, потым на дзіцятка:
Угаа, угаа! Выліты ў бацьку як тыя дзьве кропелькі. Угаа, угаа! Раманётка маё... Угаа, угаа!.. Маленькае маё сонейка... Марылька, а Марылька, шчасьлівы твой хлопчык у бацьку, як тыя дзьве кропелькі... Угаа, угаа!..
Агапа падала бабулі гладыш летняй вады й яшчэ дзьве мякуткія полачкі. Калі ўсё было зроблена, Рымарыха падышла да Марылі:
Зірні, Марылька, на сваё дзіцятка. Зь ясным сонейкам прыйшла на сьвет Божы твая зорачка...
Марыля адкрыла вочы, усьміхнулася й пацалавала дзіцётка ў шчочкі.
Рымарыха паставіла калыску каля Марылінага ложка й выйшла ў меншую палавіну хаты мыць ужываныя полачкі. Агапа выняла зь пячуркі запалкі, запаліла ў цялесьніках смаляк, падлажыла пад дровы й адышлася падаць Рымарысе начоўкі. У гэтую самую часіну ляцелі, цяжка равучы над самаю хатаю, нямецкія бамбавікі. Агапа прычыніла шчыльней дзьверы й перахрысьцілася.
260
Аж сьцены калоцяцца, каб на іх ламоты. Бог сьвяты ведае, што яно там будзе, хто каго зь іх зьбяёдае? Таўкуцца людзі, як тыя крупы ў ступе, і радачкі табе ніякай, выціраючы зрэбным хвартухом мокрыя рукі, уздыхала цётка. Ня ведае Раман, што гэтакага сына мае.
Ануж, дый акажацца, мылячы шылаватым змылкам полкі, седзячы на ўслончыку, азвалася Рымарыха. Гэтакімі табунамі ўцякаюць нашыя зпад немца. Чула, колькі йшло іх учора краем нашых Карэлічаў? Сялівонаў сын, гэты, што меншы, Яраславік, вунь ужо дні з тры, кажуць, у склепе качаецца.
Тож бы то, што качаецца, а на людзі паказацца нельга, бедавала Агапа. Свой на свайго немца натыкае адразочку... Гэтакага во вучонага Клемуса Несьцеравага праз Базылішынага галамоўзу сходалі... He, кажа яна, ня гледзячы людзям у вочы, гэтаж ня праз майго Захарку, самі нямчукі вышнырылі беднага Клемуску ў каноплях... Гэтаж такая праўда...
Цётка Агапа не дагаварыла. Недзе недалёка ўшчалася жудасная грукатня. Агапа прысланілася да качарэжніка, прыціснула да твару зрэбны хвартух. Рымарыха пакінула начоўкі, атрэсла рукі, упёрлася імі ў сьцёгны і у большую хату, да Марылі. Шырока адкрыўшы вочы, пазірала яна ў расчыненыя ўструсам вокны, тулячы да тугіх балючых грудзей ружовае цельца народжанага на сьвітаньні дзіцяткі. Рымарыха выхапіла дзіцянё з Марыліных рук, ухінула яго, сьпяшаючыся, у Марыліну сукенку й села на падлозе каля самага ложка. Грукатня не пераставала. Празь нейкія дватры перадыхі яна зрабілася яшчэ мацнейшай і страшнейшай. Калаціліся сьцены, зьвінела шкло, расхіналіся вокны, рыпела столя, стукаліся аб вушакі парасчыняныя дзьверы. Перад вачыма яшчэ не саўсім ачунялай Марылі затросься, выскаляючыся, той трохгаловы д’ябал, які пакінуў каля верставога слупа на гасьцінцы здушанае цела Рамана...
Цалюткую гадзіну калаціліся Карэлічы, стагналі людзі, трэскалася зямля...
Цётка Агапа доўга яшчэ не адымала ад твару хвартуха й не расплюшчвала намуляных каляным зрэб’ем павекаў вачэй: баялася зірнуць на хату, на тое, што валілася, стукала, зьвінела й кацілася да ейных ног па выбітай глінай зямлі меншай хаты. Абыўшыся, апусьціла хвартух і працерла пальцамі вочы. Сярод паколаных гарнушкаў, гладышоў і слоікаў, што пазвальваліся з паліцаў, угледзела яна й разьбітыя «ходзікі», і падкоўку...
261
Набыў іх Раман перад вясельлем, а падкоўку начапіў, пакідаючы хату, каб шчасьце ня мінала хаты, гаварыў Марылі, казала Агапа старой Рымарысе бабцы Прузыне. А яна яму бацькаўскі дарунак, кругленькі гадзіньнік, на руку палажыла, каб мінуткі на адлучцы лягчэй лічыліся.
Усякае на вяку бывае, Агапка, сіпатым з вусьцішу голасам азвалася Рымарыха. Што там з тымі «ходзікамі», такой бяды, абы чалавек жыў быў ды цалюткім вярнуўся сынам пацешыцца. От што мілей за ўсё, Агапка.
Тож бы то. Яж яно й кажу, абы жыў Раманка, прыдабудзецца неяк. Век жыві й век ажывайся...
Неўзабаве бабка Рымарыха пайшла дадому, сказаўшы, што заўтра, калі Бог дасьць ёй здароўя, неяк прыйдзе пабачыцца зноў. Цётка Агапа падкінула на ачахлае вугальле нейкіх ашчапкаў, уставіла тры гаршкі, потым узялася спрытоньваць паколанае чарап’ё. Цётка ня йшла ў большую хату: падумала сама сабе, што Марылі ўжо палепшала й тая заснула. Пры гэтакай цішыні Агапа адразочку пачула нейкую хаду на ганку. Яна страпянулася і, устаўшы, трымаючы ў хвартуху чарап’ё, падышла да вакна й зірнула празь яго на ганак. На ім нікога ўжо ня было. «Усё цяпер чалавеку здаецца», падумала сабе Агапа й адышлася. У той мамэнт, калі яна мелася брацца за клямку, каб выйсьці палажыць у сенцах пабіты посуд, адчыніліся дзьверы, і Агапа сустрэлася вочы на вочы з высокім, аброслым і бяз шапкі чалавекам. Яшчэ мацней здрыганулася і, выпусьціўшы з боязьні з рук хвартух, аступілася назад. Чарап’ё выпала й зазьвінела.
Гэта будзе хата Рамана Скрылевіча? папытаўся.
Агапа маўчала. Трымаючы ў зубах вялікі палец левае рукі, пазірала, ня міргаючы, на невядомага чалавека.
Заходзьце, калі ўжо прыйшлі, сказала.
Чалавек пераступіў парог, ступіў два крокі й спыніўся. Абвёў вачыма хату, зірнуў на Агапу й потым, нешта думаючы:
Значыцца, Раманава...
Раманава, чалавеча. Самога от толькі нямашака ў хаце, сказала, як і прышлы, думаючы, а пасля папыталася: А вы хіба зналі Рамана?
Знаць яго знаў... Бачыўся... сказаўшы гэтак, чалавек ступіў яшчэ два крокі й папрасіў напіцца.
262
Агапа зачэрпала меднаю конаўкаю вады зь дзеравянага вядра з пос.ілкаю, падала чалавеку й папрасіла сесьці, паказаўшы рукою на лаву каля стала.
Той, сеўшы, сказаў Агапе, што зайшоўся ня надаўга, бо ягоная дарога далёкая, і папытаўся, ці можна перабыць у хаце да зьмярканьня, каб ісьці далей пры цямне, як немцы ня бачаць.
Чамуж не, хоць і цэлы тыдзень, хоць і яшчэ больш
КНІГІ ОНЛАЙН
